fbpx
Wikipedia

Azərbaycanın iqlimi

Avqust 04, 2021

Azərbaycanın iqlimi ― Azərbaycanın hüdudları daxilində mövcud olan iqlim komponentləri. Azərbaycan mülayim və subtropik iqlim qurşaqlarının qovuşduğu sahədə yerləşir.

İqlim əmələ gətirən amillərə günəş radiasiyası və atmosfer sirkulyasiyası daxildir. Bunlarla bərabər, coğrafi enlik, relyef xüsusiyyətləri, dəniz və okean cərəyanları və s. amillər də iqlim əmələ gəlməsinə böyük təsir göstərir.

Bu amillər birlikdə iqlimin əsas ünsürlərinin – temperatur, rütubət, külək və s.-in paylanmasını müəyyən edir.

Azərbaycan Respublikasının əksər ərazisi subtropik iqlim qurşağında, yalnız Böyük Qafqaz dağlarının şimal-şərqi mülayim iqlim qurşağında yerləşir.

Böyük Qafqaz dağları şimaldan gələn soyuq hava kütlələrinin, Kiçik Qafqaz dağları isə cənubdan gələn isti quru tropik hava axınlarının qarşısını kəsir, onların təsirini zəiflədir. Xəzər dənizi respublikamızın iqliminin mülayimləşməsinə təsir göstərir.

Orta illik temperatur Kür-Arazda 14,5 °C; yüksək dağlıqda isə 0 °C-dən aşağıdır.

Mütləq maksimum temperatur Naxçıvanda (Culfada) +46 °C; mütləq minimum temperatur Naxçıvanda (Culfada) −32 °C-dir. Temperaturun illik amplitudu Naxçıvanda 60 °C-dən çox olur. (Kəskin kontinental iqlim tipidir)

İqlim tipləri

Dünyada mövcud olan 7 iqlim qurşağından yalnız 2-si Azərbaycandadır:

1) Subtropik — ölkənin 65 %-ni əhatə edir. 2) Mülayim — ölkənin 35 %-ni əhatə edir.

Azərbaycan mövcud olan 2 iqlim qurşağının daxilində aşağıdakı iqlim tipləri mövcuddur:

  1. Yarımsəhra və quru çöl iqlimi, əsasən, Mərkəzi aran rayonlarını (Kür çökəkliyində hündürlüyü 400 metrədək olan sahələr), Samur çayı mənsəbindən Qızılağac körfəzinədək Xəzəryanı zonası, Naxçıvan MR-in Arazboyu düzənliklərini, Talışın qapalı dağ çökəkliklərini (1000 metrdən) əhatə edir. İllik yağıntı mümkün buxarlanmanın 15–50%-ni təşkil edir. Qışı, əsasən, isti (Arazboyu düzənliklərdə və Talışın qapalı dağ çökəkliklərində soyuq) keçməsi ilə fərqlənir. Yayı qızmardır, bəzi günlər havanın temperaturu 42 °C-dən yuxarı olur.
  2. Qışı quraq keçən mülayim-isti iqlim Böyük Qafqazın cənub yamacının alçaq dağlıq zonasında (1000 metrədək hündürlükdə), Qanıx-Əyriçay çökəkliyində (200–500 m), Kiçik Qafqazın şimal və şərq yamaclarında (400–1500 m hündürlükdə) yayılmışdır. Burada illik yağıntı mümkün buxarlanmanın 50–100%-ini təşkil edir. Qışı yumşaq, az yağıntılı, yayı mülayim-istidir.
  3. Yayı quraq keçən mülayim-isti iqlim. Əsasən, Lənkəran-Astara zonasındadır. İllik yağıntı mümkün buxarlanmanın 100–150%-ini və bundan da çoxunu təşkil edir. Qışı yumşaq, yayı mülayim-isti və quraq, payızı çox yağıntılı keçir. Maydan avqustun ortalarınadək yağış az yağır və tez-tez quraqlıq olur, süni suvarma tətbiq edilir.
  4. Qışı quraq keçən soyuq iqlim Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacında (1000–2700 m) və Kiçik Qafqazın orta və yüksək dağlıq (1400–2700 m) hissəsindədir. İllik yağıntı mümkün buxarlanmanın 75–100%-nə bərabərdir. Yayı sərin, qışı nisbətən az sərt keçir.
  5. Yayı quraq keçən soyuq iqlim. Naxçıvan MR-nın orta və yüksək dağlıq zonasını (1000–3000 m) əhatə edir. İllik yağıntı mümkün buxarlanmanın 50-dən 100%-ə qədərdir. Qışı soyuq və qarlı, yayı sərindir.
  6. Yağıntısı bərabər paylanan mülayim-isti iqlim Böyük Qafqazın cənub (600–1500 m) və şimal-şərq (200–500 m) yamaclarındakı dağ meşələri zonası üçün səciyyəvidir. İllik yağıntı mümkün buxarlanmanın cənub yamacda 75–100%-i, şimal-şərq yamacda 50–100%-ini təşkil edir. Qışı yumşaq, yayı mülayim-istidir.
  7. Bütün fəsillərdə bol yağıntılı soyuq iqlim yalnız Böyük Qafqazın cənub yamacı (1500–2700 m) üçün səciyyəvidir. Yuxarı meşə, subalp və alp zonaları əhatə edir. İllik yağıntı mümkün buxarlanmadan 150–200% çoxdur. Qışı soyuq, yayı sərindir.
  8. Dağlıq tundra iqlimi Böyük Qafqaz və Kiçik Qafqazın 2700 m-dən, Naxçıvan MR-nın isə 3200 m-dən yüksək ərazilərindədir. Yağıntı mümkün buxarlanmadan 100–200% çox olur. Qış və yay soyuq keçir. Bəzi yerlərdə qar bir ildən o biri ilə qalır. Həmçinin Azərbaycanın iqlimi və iqlim tipləri haqqında oxuyun.

İqlimin əsas ünsürləri

Havanın temperaturu

 
Azərbaycanda ortalama illik temperatur

Azərbaycan Respublikasında hava temperaturunun rejimi və ərazi üzrə paylanma qanunauyğundur və bura daxil olan hava kütlələrinin xüsusiyyətindən, ərazinin relyefindən və Xəzər dənizinin ayrı-ayrı rayonlara yaxınlığından asılı olaraq formalaşır. Xəzər dənizi sahilboyu ərazilərdə (dənizdən təqribən 20 km-dək) yayda havanın temperaturunu bir qədər azaldır, qışda isə artırır.

Eyni zamanda, o Mərkəzi Asiyadan daxil olan isti və quru hava kütlələrinin təsirini müəyyən qədər yumşaldır. Havanın orta illik temperaturu Kür-Araz ovalığında, Abşeron yarımadasından cənubda yerləşən sahilboyu zonada, o cümlədən Lənkəran ovalığında 14–15 °C təşkil edir. Dağlara doğru havanın temperaturu azalaraq 2000 m yüksəklikdə 4–5 °C, 3000 yüksəklikdə isə 1–2 °C-dir.

İlin ən soyuq ayında (yanvar) düzənlik və dağətəyi ərazilərdə havanın orta aylıq temperaturu 0 °C-dən aşağı düşmür. Abşeron yarımadasında

və ondan cənubda yerləşən sahilboyu ərazilər və adalarda o hətta 3–4 °C təşkil edir. Yüksəklik artdıqca havanın temperaturu azalır və dəniz səviyyəsindən 2000 m yüksəklikdə −5–6 °C (Naxçıvan MR-da −7 °C), 3000 m-də isə o təqribən −12–13 °C-dir. İlin ən isti ayında (iyul) Kür-Araz ovalığında havanın orta temperaturu əsasən 26–27 °C, digər düzənliklərdə və dağətəyi ərazilərdə o 24 °C-dən aşağı düşmür.

Dağlarda havanın orta aylıq temperaturu 2000 m-lik yüksəklikdə təqribən 14–16 °C, 3000 m-də 8–10 °C-dən aşağı düşmür. Ölkə ərazisində hava temperaturunun mütləq maksimum (+46 °C) və minimum (-32 °C) kəmiyyətləri kəskin kontinental iqlimi ilə seçilən Naxçıvan MR-nın Arazboyu düzənliklərində müşahidə edilmişdir. Temperatur haqqında.


Atmosfer yağıntısı

 
Azərbaycanda ortalama illik yağış

Azərbaycan Respublikasında atmosfer yağıntıları əsasən hava kütlələrinin əraziyə müdaxiləsi ilə əlaqədardır. Yağıntıların miqdarını, mövsümü və illik paylanmasını hava kütlələrinin ərazinin relyef və Xəzər dənizi ilə qarşılıqlı əlaqəsi müəyyən edir. Azərbaycan ərazisində ən az orta illik yağıntı (150–200 mm-dən az) cənub-şərqi Qobustana və Abşeron yarımadasının cənub sahilinə düşür.

Kür-Araz ovalığının mərkəzi və şərq, Samur-Dəvəçi ovalığının cənub-şərq, Naxçıvan MR-nın Arazboyu, Qobustan və Abşeron yarımadasının əsas hissələrində illik yağıntılar miqdarı 300 mm-dən azdır. Onların miqdarı Xəzər dənizi sahillərindən qərbə, düzənliklərdən dağlara doğru tədricən artır.

Dağlarda yağıntılar müəyyən yüksəkliyə qədər (Böyük və Kiçik Qafqazda 2600–2800 m, Naxçıvan MR-da 2600–3000 m, Talışda 200–600 m-dək) artır, sonra isə tədricən azalır. Bu ərazilərdə illik yağıntıların maksimum miqdarı Böyük Qafqazın cənub yamacında 1400–1600 mm, şimali şərq yamacında 800 mm, Kiçik Qafqaz və Naxçıvan MR-da 800–900 mm, Talış dağlarında isə 1700–1800 mm təşkil edir.

Respublikanın digər dağlıq ərazilərindən fərqli olaraq Talış dağlarında yüksəklik artdıqca yağıntının miqdarı azalır və yüksək dağlıq hissəsində (2000 m-dən yüksək) və dağarası dərələrdə onun miqdarı 250–300 mm-dən azdır. Baxmayaraq ki, yağıntıların böyük hissəsi ilin isti dövrünə (aprel-oktyabr) təsadüf edir, yay ayları quraq keçir və hətta yağıntıların bolluğu ilə seçilən Lənkəran-Astara zonasında bu zaman yağıntıların miqdarı illik normanın 5–15%-ni təşkil edir.

Qeyd edək ki, Azərbaycanda maksimum yağıntı Lənkəran rayonunun Gəgəran kəndinə düşmüşdür.

Yağıntılı günlərin orta illik sayı Kür-Araz ovalığında və Naxçıvan MR-nın Arazboyu düzənliklərində 60–70 gündən az olur. Böyük Qafqazın cənub yamacının orta dağlıq hissəsində isə onun sayı 170 günə çatır. Yağıntının ən böyük gündəlik maksimumu Böyük Qafqazın cənub yamacında (148 mm, Əlibəy) və Talış dağlarında (334 mm, Bələsər) qeydə alınmışdır. Leysan yağışların intensiviliyi dəqiqədə 1–2 və hətta 3 mm çatır. Düzənliklərdə yağıntının təqribən 4/5-ü, dağlarda isə 1/3-i yağış halında düşür.

Düzənliklərdə qar örtüyü davamlı olmur və ayrı-ayrı illərdə o müşahidə edilmir. Respublikanın ən çox qarlı əraziləri Böyük Qafqazın cənub yamaclarındadır. Burada qar örtüklü günlərin sayı orta dağlıqda 80–120, yüksək dağlıqda isə hətta 250 günə çatır. Böyük Qafqazın ən uca zirvələrində qar örtüyü daim qalır.

Dolu

Azərbaycan dünyanın ən çox doluvurmaya məruz qalan ölkələrindəndir. Tədqiq olunan ərazidə dolu hadisələrinin öyrənilməsi ilə Ə.A. Mədətzadə [1973], F.A.Mütəllibov [1964], V.İ.Babayeva [1981] və s. tədqiqatçılar məşğul olmuşlar. Bütün təbii vilayətlərdə dolu hadisələri əsasən aprel-iyun (73–86%) aylarında qeyd edilir. Məsələn, Böyük Qafqaz təbii vilayətində cənub yamaclarda 74,6, Kiçik Qafqazın şimal hissəsində 78,2, cənub hissədə 86,3, Naxçıvan MR-da 76,5, Lənkəran vilayətində 73,2%-i aprel-iyun aylarında müşahidə edilir. İ1 ərzində dolunun təkrarlanmasında iki maksimum və bir minimum nəzərə çaprır. Bütün rayonlarda birinci maksimum əsasən mayda (33–42%), minimum isə iyul-avqust aylarında qeyd edilir. Hər yerdə yay minimumundan sonra dolulu günlərin sayı artaraq zəif ifadə olunmuş ikinci payız maksimumunu (sentyabr-oktyabr) əmələ gətirir. Ərazinin relyef xüsusiyyətlərindən, güclü konvektiv cərəyanların və dolu buludlarının yaranma ehtimalından asılı olaraq Böyük Qafqazın cənub yamacında şimal-şərq hissəyə, Kiçik Qafqazda isə cənub hissədə şimal-şərq hissəyə nisbətən dolu daha çox təkrarlanır. Relyefin müxtəlifliyi üzündən respublika ərazisində dolu qeyri-bərabər paylanmışdır. Ən az dolu Mərkəzi Aran rayonlarında qeyd olunur. Bu havanın quruluğu, konveksiyanı şərtləndirən sinoptik proseslərin az təkrarlanması, hava kütlələrinin termodinamik qalxmasını yaradan oroqrafiyanın olmaması və s. ilə izah edilir. Burada dolulu günlərin sayı 0,3–0,4 (Kürdəmir, İmişli, Beyləqan), ən çox isə 0,5 gün olur (Cəfərxan).

Böyük Qafqazda dolu

Böyük Qafqazın cənub yamacı dolunun yaranmasına gətirib çıxaran güclü konvektiv hava axınları ilə seçilir. Burada dağətəyi zonada dolulu günlərin orta miqdarı 0,2–0,8 gün, alçaq dağlıq hissədə 2 günə qədərdir. 1000 m-dən yuxanda dolulu günlərin sayı artır və 1000–2200 m hündürlükdə 2–4,7 gün təşkil edir. Ən çox təkrarlanma (5 gün) 2300–2800 m hündürlükdə müşahidə edilir. Bu hündürlükdən sonra dolulu günlərin sayı azalır. Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacında dağətəyində dolulu günlər 0,3, alçaq dağlıqda 1 gün, 1200–2200 m-də isə 3 gün təşkil edir və 2450–2700 m hündürlükdə maksimum kəmiyyətə çatır (4 gün).

Kiçik Qafqazda dolu

Kiçik Qafqazın şimal yamacında dağətəyi zonada dolulu günlərin sayı 0,6, alçaq dağlıqda 1,5, orta dağlıqda isə (1200–2200 m) 4 günə qədər artır. Maksimum təkrarlanma 2250–2550 m hündürlükdə müşahidə edilir. Cənub yamacda dağətəyində dolulu günlərin sayı 0,5–0,8, 500–1000 m-də 1,5, 2100–2500 m hündürlükdə isə 3,5 gün təşkil edir. Burada dolunun 70,2% 500–1500 m hündürlüklərdə müşahidə edilir.

Naxçıvan MR-da dolu

Naxçıvan Muxtar Respublikasında alçaq dağlıqda dolulu günlərin sayı 2 gün təşkil edir və 1000–2000 m-də 4,6 günə qədər artır. Ən böyük təkrarlanma (6 günə qədər) 2800–3100 m hündürlükdə olur. Dolunun 66,7%-i orta dağlıq zonada, 26,7%- i isə 500–1000 m arasında müşahidə edilir.

Lənkəran vilayətində dolulu

Lənkəran vilayətində dolulu günlər az olur. Maksimum kəmiyyət 950–1050 m arasında müşahidə edilir (1,5 gün). Dolulu günlərin müxtəlif təminatları hesablanmış və bu məqsədlə iqlimşünaslıqda geniş tətbiq olunan A.N.Lebedev üsulundan istifadə edilmişdir.

Qar

Nisbətən yumşaq qışı və eyni zamanda səth quruluşunun müxtəlifliyi ilə seçilən Azərbaycan ərazisində qar örtüyünün paylanması müxtəlifdir. Düzən və dağətəyi rayonlarda davamlı qar örtüyü müşahidə edilmir. Ovalıq və xüsusən də dənizsahili ərazilərdə bu çox nadir hallarda baş verir. Burada bəzi illərdə qar örtüyü tamamilə müşahidə edilmir. Ayrı-ayrı qarlı qışların hesabına qar örtüyünün ən böyük ongünlük qalınlıqlarının orta illik kəmiyyəti 1–3 sm təşkil edir. Dağlara doğru yüksəklik artdıqca qar örtüyünün yaranması və onun qalınlığının artması ehtimalı artır. Dəniz səviyyəsindən 1200–1400m hündürlükdən başlayaraq qar örtüyünün qalınlığı kəskin artır. Lakin ayrı-ayrı dağ rayonlarında onun paylanması yerli xüsusiyyətlərdən asılı olaraq müxtəlıfdir. Belə ki, əgər onun hündürlüyü dəniz səviyyəsindən 3000 m-də Böyük Qafqazın cənub yamacında 160–170 sm-dirsə, Klçlk Qafgazın cənub və şərg yamaclarında o, 35–40 sm təşkıl edir. Qeyd etdiyimiz kimi, Kür-Araz ovalığında və Xəzərsahili düzənliklərdə qar örtüyünün ən böyük ongünlük qalınlıqlarının orta kəmiyyəti müvafiq olaraq 5 və 3sm təşkil edir. Ölkə ərazisində ən qarlı ərazi Böyük Qafqazın cənub yamacıdır. Qar örtüyünün hündürlüyü və qar örtüklü günlərin davamiyətinin paylanmasına görə buranı iki hissəyə bölmək olar: dayanıqsız və dayanıqlı qar örtüyü olan zonalar. Onların arasındakı sərhəd dəniz səviyyəsindən təqribən 1300m yüksəkdən keçir. Qar örtüyünün qalınlığının ən aşağı qiymətləri Qanıx-Əyriçay vadisində müşahidə edilir. Dağətəyi ərazilərdə onun qalınlığı adətən 10 sm-dən artıq olmur. Yüksəklik artdıqca qar örtüyünün qalınlığı da artır. Belə ki, əgər dəniz səviyyəsindən 1000 m yüksəklikdə qar örtüyünün ən böyük ongünlük qalınlıqlarının orta kəmiyyəti təqribən 25 sm-dirsə, 2000 və 3000 m yüksəkliklərdə o müvafiq olaraq 70–75 və 160–170 sm-dir. Yüksək dağlıq ərazilərdə güclü küləklərin əsməsi nəticəsində qar örtüyü qeyri bərabər paylanır. Burada bəzi çökək yerlərdə onun qalınlığı 2–3 sm-ə çatır. Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacında qar örtüyünün hündürlüyü böyük deyil. Belə ki, dəniz səviyyəsindən 2000–2200 m hünddürlükdə qar örtüyünün ən böyük ongünlük qalınlıqlarının orta kəmiyyəti yerli şəraitdən asılı olaraq 30–50 sm arasında tərəddüd edir. 3000 m yüksəklikdə onun qalınlığı açıq sahələrdə 70–80 sm təşkil edir.

Havanın rütubətliyi

Havanın mütləq rütubətinin orta illik kəmiyyətləri Kür-Araz ovalığında 11–12, Xəzər sahili zonada 14–15 mb təşkil edir. Dağlarda yüksəklik artdıqca onun kəmiyyətləri bir qayda olaraq azalır və 1000 m yüksəklikdə orta illik kəmiyyət təqribən 9 mb, 2000 m-də 6–7 mb təşkil edir. Naxçıvan MR-da mütləq rütubətliyin kəmiyyətləri xeyli aşağıdır və müvafiq yüksəkliklərdə Azərbaycanın digər ərazilərinə nisbətən 1–1,5 mb azdır.

Mütləq rütubətliyin ən yüksək kəmiyyətləri yay aylarına düşür (iyul-avqust) və dənizkənarı ərazilərdə və Qanıx-Əyriçay vadisində 20–24 mb, 3000 m-lik yüksəkliklərdə isə 8–10 mb təşkil edir. Yanvarda düzənlik ərazilərdə onun kəmiyyətləri 6 mb, 1500 m-lik yüksəkliklərdə isə təqribən 3 mb-dir. Bu zaman ən aşağı kəmiyyətlər Naxçıvan MR-da müşahidə edilir və düzənlik ərazilərdə 4 mb, dağlarda isə daha az təşkil edir.

Havanın orta illik nisbi rütubətliyinin ən yüksək kəmiyyətləri dənizsahili (75–80 %), ən aşağı kəmiyyətləri isə Naxçıvan MR-da və Böyük və Kiçik Qafqazın yüksək dağlıq ərazilərində (55–65 %) müşahidə edilir. Yayda ən aşağı nisbi rütubətlik Naxçıvan MR-da (35–50 %), Talışın yüksək dağlıq zirvələrində (50–55 %) və Kür-Araz ovalığında (50–60 %) qeydə alınır. Ən yüksək kəmiyyətlər dənizsahili və Böyük və Kiçik Qafqazın yüksək dağlıq ərazilərində müşahidə edilir (60–85 %). Qış aylarında ən yüksək kəmiyyətlər dənizsahili, ən aşağı kəmiyyətlər isə yüksək dağlıq ərazilər üçün səciyyəvidir.


Mümkün buxarlanma

Mümkün buxarlanmanın ən böyük orta illik kəmiyyətləri Naxçıvan MR, Arazyanı düzənlikləri (1200–1400 mm və daha çox) və Kür-Araz ovalığı (1000–1200mm) üçün səciyyəvidir. Azərbaycanın digər ovalıq və düzənliklərində o, 800–1000 mm arasında dəyişir. Dağlıq ərazilərdə yüksəklik artdıqca bu göstərici azalır. Orta dağlıqda mümkün buxarlanmanın orta illik kəmiyyətləri 300–400 mm, yüksək dağlıqda isə 200 mm qədər azalır.


Buludluq

Buludluğun rejimi və paylanması hava dövranı prosesləri və ərazinin oroqrafiyası ilə əlaqədardır. Maksimal buludluq yüksək dağlarda (2000 m-dən yüksək) yazda və yayın əvvəlində, orta dağlıqda və qismən dağətəyi ərazilərdə (2000–500 m).


Küləklər

İlin soyuq dövründə dağlıq ərazilərdə fyon (quru isti küləklər), isti dövründə isə dağətəyi və düzənliklərdə ağ yellər müşahidə edilir.

Ölkə ərazisində küləklərin orta illik sürəti əsasən 5 m/s-dək təşkil edir. Lakin Abşeron yarımadasının dənizsahili ərazilərində o, 6–8 m/s arasında dəyişir. Burada küləyin sürəti 15 m/s və daha çox olan günlərin sayı 100–145 gün təşkil edir. Güclü küləklərlə Gəncə-Qazax düzənliyi də seçilir (25–70 gün). Azərbaycanın digər ərazilərində güclü küləklər nisbətən az müşahidə edilir.

Çovğun

Azərbaycanda bu cür hadisələr çox az təkrarlanmaya malik olub, yalnız Abşeron yarımadasında qeyd edilir (1959, 1972-ci il). Güclü qaryağmalar və çovğunlarda kifayət qədər hündür qar təpələri yaratmış, dəmiryol nəqliyyatı müəyyən müddətə dayandırılmış, şəhər nəqliyyatının normal hərəkəti pozulmuş, qarın ağırlığı və küləyin təsirindən ağacların budaqları qırılmış, neft sənayesinə və heyvandarlığa böyük zərər dəymişdir. Qar örtüyünün dayanıqsız olduğu Kür-Araz ovalığında, ayrı-ayn yerlərdə 10–20 ildə bir dəfədən çox olmayaraq zəif çovğun hadisələrinə rast gəlmək olar. Abşeron yarımadası və ona yaxın olan yerlərdə, xəzrinin hakim olduğu ərazilərdə orta çoxillik dövrdə çovğunlu günlərin sayı il ərzində 1–3 gün təşkil edir. Burada çox güclü çovğunlara da rast gəlinir. Alçaq dağlıq və qismən orta dağlıq zonada çovğun hadisələri o qədər də çox olmur və il ərzində 5gün, 1600–1700 m hündürlükdə isə 10–15 gün təşkil edir. Böyük Qafqazda çovğunlar digər dağlıq ərazilərə nisbətən daha çox təkrarlanır. 2000–2200 m hündürlükdən başlayaraq çovğunlu günlərin sayı artır və 3000 m hündürlükdə 60 günü ötüb keçir. Dağ zirvələrində, heç nə ilə qorunmayan dağ yamaclarında, aşırımlarda çovğunların yaranma ehtimalı çoxalır. Məsələn, Göy-göl (Şəmkir) meteoroloji məntəqəsində il ərzində orta hesabla 40 çovğunlu gün müşahidə edilir. Yaxşı qorunan sahələrdə, yəni qapalı dağ vadilərində, çökəkliklərdə çovğunun fəaliyyəti zəifləyir. Külək tutan yamaclarda çovğunlar külək tutmayan yamaclara nisbətən daha tez-tez təkrarlanır və intensiv olur. Çovğunlar adətən sentyabrdan aprelə qədər müşahidə olunur, lakin yanvar, fevral, dekabr ayları üçün daha səciyyəvidir (cədvəl 7.8). Yüksək dağlıq məntəqələrdə çovğun hadisələri hətta yayda da müşahidə edilir. Azərbaycanda çovğunlar zamanı külək adətən şimal və qərb istiqamətli olur. Bəzi yerlərdə çovğun zamanı küləyin istiqaməti hakim küləyin istiqaməti ilə üst-üstə düşür. Çovğunlar zamanı küləyin sürəti 10–20 m/san, havanın temperaturu isə −0,1 ° −10° şaxta və daha aşağı olur.

Günəş radiasiyası

Günəşli saatların illik miqdarı 1800–2900 saat /il olub, buludsuzluqla əlaqədar Naxçıvanın Arazboyu düzənliklərində maksimuma 2900 saat/il, buludluluğun çox olması ilə əlaqədar olaraq isə Lənkəran ovalığı və Şollar düzündə minimuma 1800–2000 saat /ilə çatır.

Günəş radiasiyası 120–160 kkal/sm² arasında dəyişir. Buludluluğun çoxluğu ilə əlaqədar dağ ətəyi və alçaq dağlıqda minimuma (120–130 kkal/sm²), Naxçıvanın yüksək dağlığında isə buludsuzluqla əlaqədar maksimuma 160 kkal/sm²-a çatır. Buludluluqla əlaqədar Lənkəran ovalığı, Şollar düzü və orta daglıqda səpələnən radiasiya; buludsuzluqla əlaqədar olaraq isə Kür-Araz , Arazboyu və Şərur-Ordubadda düz radiasiya üstünlük təşkil edir.

Günəşli günlərin çox olduğu Naxçıvanın Arazboyu düzənliklərində, Abşeron-Qobustan və Kür-Araz ovalığında gələcəkdə Günəş enerjisindən istifadə etmək imkanları mövcuddur.

Ədəbiyyat

  • Mədətzadə Ə.A. Abşeronun hava növləri və iqlimi, B., 1960; Şərqi Qafqazın təbii-subtropik iqlim fəsilləri, B., 1973;
  • Klimat Azerbaydcana (pod. Red. A.A.Madatzade, G.M.Şixlinskoqo), B., 1968;
  • Azərbaycan Respublikasının istilik balansı atlası (Ə.M.Şixlinskinin redaktəsi ilə, azərbaycanca və rusca), M., 1978;
  • Əyyubov Ə.S., Hacıyev Q.Ə., Azərbaycan Respublikasının iqlim ehtiyatları, B., 1984.

Mənbə

  • Azerbaijans.com — İqlim
  • Azerbaijan.az — İqlim Əmələ Gətirən Amillər 2013-12-21 at the Wayback Machine

Həmçinin bax

  1. Azərbaycan Respublikasının coğrafiyası. Fiziki coğrafiya. Bakı, 2014, 528 səh.

Avqust 04, 2021
azərbaycanın, iqlimi, azərbaycanın, hüdudları, daxilində, mövcud, olan, iqlim, komponentləri, azərbaycan, mülayim, subtropik, iqlim, qurşaqlarının, qovuşduğu, sahədə, yerləşir, yardımlıda, qubada, şəkide, payız, şamaxıda, qış, iqlim, əmələ, gətirən, amillərə, . Azerbaycanin iqlimi Azerbaycanin hududlari daxilinde movcud olan iqlim komponentleri Azerbaycan mulayim ve subtropik iqlim qursaqlarinin qovusdugu sahede yerlesir Yardimlida yaz Qubada yay Sekide payiz Samaxida qis Iqlim emele getiren amillere gunes radiasiyasi ve atmosfer sirkulyasiyasi daxildir Bunlarla beraber cografi enlik relyef xususiyyetleri deniz ve okean cereyanlari ve s amiller de iqlim emele gelmesine boyuk tesir gosterir Bu amiller birlikde iqlimin esas unsurlerinin temperatur rutubet kulek ve s in paylanmasini mueyyen edir Azerbaycan Respublikasinin ekser erazisi subtropik iqlim qursaginda yalniz Boyuk Qafqaz daglarinin simal serqi mulayim iqlim qursaginda yerlesir Boyuk Qafqaz daglari simaldan gelen soyuq hava kutlelerinin Kicik Qafqaz daglari ise cenubdan gelen isti quru tropik hava axinlarinin qarsisini kesir onlarin tesirini zeifledir Xezer denizi respublikamizin iqliminin mulayimlesmesine tesir gosterir Orta illik temperatur Kur Arazda 14 5 C yuksek dagliqda ise 0 C den asagidir Mutleq maksimum temperatur Naxcivanda Culfada 46 C mutleq minimum temperatur Naxcivanda Culfada 32 C dir Temperaturun illik amplitudu Naxcivanda 60 C den cox olur Keskin kontinental iqlim tipidir Mundericat 1 Iqlim tipleri 2 Iqlimin esas unsurleri 2 1 Havanin temperaturu 2 2 Atmosfer yagintisi 2 2 1 Dolu 2 2 1 1 Boyuk Qafqazda dolu 2 2 1 2 Kicik Qafqazda dolu 2 2 1 3 Naxcivan MR da dolu 2 2 1 4 Lenkeran vilayetinde dolulu 2 2 2 Qar 2 3 Havanin rutubetliyi 2 4 Mumkun buxarlanma 2 5 Buludluq 2 6 Kulekler 2 6 1 Covgun 2 7 Gunes radiasiyasi 3 Edebiyyat 4 Menbe 5 Hemcinin baxIqlim tipleri RedakteDunyada movcud olan 7 iqlim qursagindan yalniz 2 si Azerbaycandadir 1 Subtropik olkenin 65 ni ehate edir 2 Mulayim olkenin 35 ni ehate edir Azerbaycan movcud olan 2 iqlim qursaginin daxilinde asagidaki iqlim tipleri movcuddur Yarimsehra ve quru col iqlimi esasen Merkezi aran rayonlarini Kur cokekliyinde hundurluyu 400 metredek olan saheler Samur cayi mensebinden Qizilagac korfezinedek Xezeryani zonasi Naxcivan MR in Arazboyu duzenliklerini Talisin qapali dag cokekliklerini 1000 metrden ehate edir Illik yaginti mumkun buxarlanmanin 15 50 ni teskil edir Qisi esasen isti Arazboyu duzenliklerde ve Talisin qapali dag cokekliklerinde soyuq kecmesi ile ferqlenir Yayi qizmardir bezi gunler havanin temperaturu 42 C den yuxari olur Qisi quraq kecen mulayim isti iqlim Boyuk Qafqazin cenub yamacinin alcaq dagliq zonasinda 1000 metredek hundurlukde Qanix Eyricay cokekliyinde 200 500 m Kicik Qafqazin simal ve serq yamaclarinda 400 1500 m hundurlukde yayilmisdir Burada illik yaginti mumkun buxarlanmanin 50 100 ini teskil edir Qisi yumsaq az yagintili yayi mulayim istidir Yayi quraq kecen mulayim isti iqlim Esasen Lenkeran Astara zonasindadir Illik yaginti mumkun buxarlanmanin 100 150 ini ve bundan da coxunu teskil edir Qisi yumsaq yayi mulayim isti ve quraq payizi cox yagintili kecir Maydan avqustun ortalarinadek yagis az yagir ve tez tez quraqliq olur suni suvarma tetbiq edilir Qisi quraq kecen soyuq iqlim Boyuk Qafqazin simal serq yamacinda 1000 2700 m ve Kicik Qafqazin orta ve yuksek dagliq 1400 2700 m hissesindedir Illik yaginti mumkun buxarlanmanin 75 100 ne beraberdir Yayi serin qisi nisbeten az sert kecir Yayi quraq kecen soyuq iqlim Naxcivan MR nin orta ve yuksek dagliq zonasini 1000 3000 m ehate edir Illik yaginti mumkun buxarlanmanin 50 den 100 e qederdir Qisi soyuq ve qarli yayi serindir Yagintisi beraber paylanan mulayim isti iqlim Boyuk Qafqazin cenub 600 1500 m ve simal serq 200 500 m yamaclarindaki dag meseleri zonasi ucun seciyyevidir Illik yaginti mumkun buxarlanmanin cenub yamacda 75 100 i simal serq yamacda 50 100 ini teskil edir Qisi yumsaq yayi mulayim istidir Butun fesillerde bol yagintili soyuq iqlim yalniz Boyuk Qafqazin cenub yamaci 1500 2700 m ucun seciyyevidir Yuxari mese subalp ve alp zonalari ehate edir Illik yaginti mumkun buxarlanmadan 150 200 coxdur Qisi soyuq yayi serindir Dagliq tundra iqlimi Boyuk Qafqaz ve Kicik Qafqazin 2700 m den Naxcivan MR nin ise 3200 m den yuksek erazilerindedir Yaginti mumkun buxarlanmadan 100 200 cox olur Qis ve yay soyuq kecir Bezi yerlerde qar bir ilden o biri ile qalir Hemcinin Azerbaycanin iqlimi ve iqlim tipleri haqqinda oxuyun Iqlimin esas unsurleri RedakteHavanin temperaturu Redakte Azerbaycanda ortalama illik temperatur Azerbaycan Respublikasinda hava temperaturunun rejimi ve erazi uzre paylanma qanunauygundur ve bura daxil olan hava kutlelerinin xususiyyetinden erazinin relyefinden ve Xezer denizinin ayri ayri rayonlara yaxinligindan asili olaraq formalasir Xezer denizi sahilboyu erazilerde denizden teqriben 20 km dek yayda havanin temperaturunu bir qeder azaldir qisda ise artirir Eyni zamanda o Merkezi Asiyadan daxil olan isti ve quru hava kutlelerinin tesirini mueyyen qeder yumsaldir Havanin orta illik temperaturu Kur Araz ovaliginda Abseron yarimadasindan cenubda yerlesen sahilboyu zonada o cumleden Lenkeran ovaliginda 14 15 C teskil edir Daglara dogru havanin temperaturu azalaraq 2000 m yukseklikde 4 5 C 3000 yukseklikde ise 1 2 C dir Ilin en soyuq ayinda yanvar duzenlik ve dageteyi erazilerde havanin orta ayliq temperaturu 0 C den asagi dusmur Abseron yarimadasindave ondan cenubda yerlesen sahilboyu eraziler ve adalarda o hetta 3 4 C teskil edir Yukseklik artdiqca havanin temperaturu azalir ve deniz seviyyesinden 2000 m yukseklikde 5 6 C Naxcivan MR da 7 C 3000 m de ise o teqriben 12 13 C dir Ilin en isti ayinda iyul Kur Araz ovaliginda havanin orta temperaturu esasen 26 27 C diger duzenliklerde ve dageteyi erazilerde o 24 C den asagi dusmur Daglarda havanin orta ayliq temperaturu 2000 m lik yukseklikde teqriben 14 16 C 3000 m de 8 10 C den asagi dusmur Olke erazisinde hava temperaturunun mutleq maksimum 46 C ve minimum 32 C kemiyyetleri keskin kontinental iqlimi ile secilen Naxcivan MR nin Arazboyu duzenliklerinde musahide edilmisdir Temperatur haqqinda Atmosfer yagintisi Redakte Azerbaycanda ortalama illik yagis Azerbaycan Respublikasinda atmosfer yagintilari esasen hava kutlelerinin eraziye mudaxilesi ile elaqedardir Yagintilarin miqdarini movsumu ve illik paylanmasini hava kutlelerinin erazinin relyef ve Xezer denizi ile qarsiliqli elaqesi mueyyen edir Azerbaycan erazisinde en az orta illik yaginti 150 200 mm den az cenub serqi Qobustana ve Abseron yarimadasinin cenub sahiline dusur Kur Araz ovaliginin merkezi ve serq Samur Deveci ovaliginin cenub serq Naxcivan MR nin Arazboyu Qobustan ve Abseron yarimadasinin esas hisselerinde illik yagintilar miqdari 300 mm den azdir Onlarin miqdari Xezer denizi sahillerinden qerbe duzenliklerden daglara dogru tedricen artir Daglarda yagintilar mueyyen yuksekliye qeder Boyuk ve Kicik Qafqazda 2600 2800 m Naxcivan MR da 2600 3000 m Talisda 200 600 m dek artir sonra ise tedricen azalir Bu erazilerde illik yagintilarin maksimum miqdari Boyuk Qafqazin cenub yamacinda 1400 1600 mm simali serq yamacinda 800 mm Kicik Qafqaz ve Naxcivan MR da 800 900 mm Talis daglarinda ise 1700 1800 mm teskil edir Respublikanin diger dagliq erazilerinden ferqli olaraq Talis daglarinda yukseklik artdiqca yagintinin miqdari azalir ve yuksek dagliq hissesinde 2000 m den yuksek ve dagarasi derelerde onun miqdari 250 300 mm den azdir Baxmayaraq ki yagintilarin boyuk hissesi ilin isti dovrune aprel oktyabr tesaduf edir yay aylari quraq kecir ve hetta yagintilarin bollugu ile secilen Lenkeran Astara zonasinda bu zaman yagintilarin miqdari illik normanin 5 15 ni teskil edir Qeyd edek ki Azerbaycanda maksimum yaginti Lenkeran rayonunun Gegeran kendine dusmusdur Yagintili gunlerin orta illik sayi Kur Araz ovaliginda ve Naxcivan MR nin Arazboyu duzenliklerinde 60 70 gunden az olur Boyuk Qafqazin cenub yamacinin orta dagliq hissesinde ise onun sayi 170 gune catir Yagintinin en boyuk gundelik maksimumu Boyuk Qafqazin cenub yamacinda 148 mm Elibey ve Talis daglarinda 334 mm Beleser qeyde alinmisdir Leysan yagislarin intensiviliyi deqiqede 1 2 ve hetta 3 mm catir Duzenliklerde yagintinin teqriben 4 5 u daglarda ise 1 3 i yagis halinda dusur Duzenliklerde qar ortuyu davamli olmur ve ayri ayri illerde o musahide edilmir Respublikanin en cox qarli erazileri Boyuk Qafqazin cenub yamaclarindadir Burada qar ortuklu gunlerin sayi orta dagliqda 80 120 yuksek dagliqda ise hetta 250 gune catir Boyuk Qafqazin en uca zirvelerinde qar ortuyu daim qalir Dolu Redakte Azerbaycan dunyanin en cox doluvurmaya meruz qalan olkelerindendir Tedqiq olunan erazide dolu hadiselerinin oyrenilmesi ile E A Medetzade 1973 F A Mutellibov 1964 V I Babayeva 1981 ve s tedqiqatcilar mesgul olmuslar Butun tebii vilayetlerde dolu hadiseleri esasen aprel iyun 73 86 aylarinda qeyd edilir Meselen Boyuk Qafqaz tebii vilayetinde cenub yamaclarda 74 6 Kicik Qafqazin simal hissesinde 78 2 cenub hissede 86 3 Naxcivan MR da 76 5 Lenkeran vilayetinde 73 2 i aprel iyun aylarinda musahide edilir I1 erzinde dolunun tekrarlanmasinda iki maksimum ve bir minimum nezere caprir Butun rayonlarda birinci maksimum esasen mayda 33 42 minimum ise iyul avqust aylarinda qeyd edilir Her yerde yay minimumundan sonra dolulu gunlerin sayi artaraq zeif ifade olunmus ikinci payiz maksimumunu sentyabr oktyabr emele getirir Erazinin relyef xususiyyetlerinden guclu konvektiv cereyanlarin ve dolu buludlarinin yaranma ehtimalindan asili olaraq Boyuk Qafqazin cenub yamacinda simal serq hisseye Kicik Qafqazda ise cenub hissede simal serq hisseye nisbeten dolu daha cox tekrarlanir Relyefin muxtelifliyi uzunden respublika erazisinde dolu qeyri beraber paylanmisdir En az dolu Merkezi Aran rayonlarinda qeyd olunur Bu havanin qurulugu konveksiyani sertlendiren sinoptik proseslerin az tekrarlanmasi hava kutlelerinin termodinamik qalxmasini yaradan oroqrafiyanin olmamasi ve s ile izah edilir Burada dolulu gunlerin sayi 0 3 0 4 Kurdemir Imisli Beyleqan en cox ise 0 5 gun olur Ceferxan Boyuk Qafqazda dolu Redakte Boyuk Qafqazin cenub yamaci dolunun yaranmasina getirib cixaran guclu konvektiv hava axinlari ile secilir Burada dageteyi zonada dolulu gunlerin orta miqdari 0 2 0 8 gun alcaq dagliq hissede 2 gune qederdir 1000 m den yuxanda dolulu gunlerin sayi artir ve 1000 2200 m hundurlukde 2 4 7 gun teskil edir En cox tekrarlanma 5 gun 2300 2800 m hundurlukde musahide edilir Bu hundurlukden sonra dolulu gunlerin sayi azalir Boyuk Qafqazin simal serq yamacinda dageteyinde dolulu gunler 0 3 alcaq dagliqda 1 gun 1200 2200 m de ise 3 gun teskil edir ve 2450 2700 m hundurlukde maksimum kemiyyete catir 4 gun Kicik Qafqazda dolu Redakte Kicik Qafqazin simal yamacinda dageteyi zonada dolulu gunlerin sayi 0 6 alcaq dagliqda 1 5 orta dagliqda ise 1200 2200 m 4 gune qeder artir Maksimum tekrarlanma 2250 2550 m hundurlukde musahide edilir Cenub yamacda dageteyinde dolulu gunlerin sayi 0 5 0 8 500 1000 m de 1 5 2100 2500 m hundurlukde ise 3 5 gun teskil edir Burada dolunun 70 2 500 1500 m hundurluklerde musahide edilir Naxcivan MR da dolu Redakte Naxcivan Muxtar Respublikasinda alcaq dagliqda dolulu gunlerin sayi 2 gun teskil edir ve 1000 2000 m de 4 6 gune qeder artir En boyuk tekrarlanma 6 gune qeder 2800 3100 m hundurlukde olur Dolunun 66 7 i orta dagliq zonada 26 7 i ise 500 1000 m arasinda musahide edilir Lenkeran vilayetinde dolulu Redakte Lenkeran vilayetinde dolulu gunler az olur Maksimum kemiyyet 950 1050 m arasinda musahide edilir 1 5 gun Dolulu gunlerin muxtelif teminatlari hesablanmis ve bu meqsedle iqlimsunasliqda genis tetbiq olunan A N Lebedev usulundan istifade edilmisdir Qar Redakte Nisbeten yumsaq qisi ve eyni zamanda seth qurulusunun muxtelifliyi ile secilen Azerbaycan erazisinde qar ortuyunun paylanmasi muxtelifdir Duzen ve dageteyi rayonlarda davamli qar ortuyu musahide edilmir Ovaliq ve xususen de denizsahili erazilerde bu cox nadir hallarda bas verir Burada bezi illerde qar ortuyu tamamile musahide edilmir Ayri ayri qarli qislarin hesabina qar ortuyunun en boyuk ongunluk qalinliqlarinin orta illik kemiyyeti 1 3 sm teskil edir Daglara dogru yukseklik artdiqca qar ortuyunun yaranmasi ve onun qalinliginin artmasi ehtimali artir Deniz seviyyesinden 1200 1400m hundurlukden baslayaraq qar ortuyunun qalinligi keskin artir Lakin ayri ayri dag rayonlarinda onun paylanmasi yerli xususiyyetlerden asili olaraq muxtelifdir Bele ki eger onun hundurluyu deniz seviyyesinden 3000 m de Boyuk Qafqazin cenub yamacinda 160 170 sm dirse Klclk Qafgazin cenub ve serg yamaclarinda o 35 40 sm teskil edir Qeyd etdiyimiz kimi Kur Araz ovaliginda ve Xezersahili duzenliklerde qar ortuyunun en boyuk ongunluk qalinliqlarinin orta kemiyyeti muvafiq olaraq 5 ve 3sm teskil edir Olke erazisinde en qarli erazi Boyuk Qafqazin cenub yamacidir Qar ortuyunun hundurluyu ve qar ortuklu gunlerin davamiyetinin paylanmasina gore burani iki hisseye bolmek olar dayaniqsiz ve dayaniqli qar ortuyu olan zonalar Onlarin arasindaki serhed deniz seviyyesinden teqriben 1300m yuksekden kecir Qar ortuyunun qalinliginin en asagi qiymetleri Qanix Eyricay vadisinde musahide edilir Dageteyi erazilerde onun qalinligi adeten 10 sm den artiq olmur Yukseklik artdiqca qar ortuyunun qalinligi da artir Bele ki eger deniz seviyyesinden 1000 m yukseklikde qar ortuyunun en boyuk ongunluk qalinliqlarinin orta kemiyyeti teqriben 25 sm dirse 2000 ve 3000 m yuksekliklerde o muvafiq olaraq 70 75 ve 160 170 sm dir Yuksek dagliq erazilerde guclu kuleklerin esmesi neticesinde qar ortuyu qeyri beraber paylanir Burada bezi cokek yerlerde onun qalinligi 2 3 sm e catir Boyuk Qafqazin simal serq yamacinda qar ortuyunun hundurluyu boyuk deyil Bele ki deniz seviyyesinden 2000 2200 m hunddurlukde qar ortuyunun en boyuk ongunluk qalinliqlarinin orta kemiyyeti yerli seraitden asili olaraq 30 50 sm arasinda tereddud edir 3000 m yukseklikde onun qalinligi aciq sahelerde 70 80 sm teskil edir 1 Havanin rutubetliyi Redakte Havanin mutleq rutubetinin orta illik kemiyyetleri Kur Araz ovaliginda 11 12 Xezer sahili zonada 14 15 mb teskil edir Daglarda yukseklik artdiqca onun kemiyyetleri bir qayda olaraq azalir ve 1000 m yukseklikde orta illik kemiyyet teqriben 9 mb 2000 m de 6 7 mb teskil edir Naxcivan MR da mutleq rutubetliyin kemiyyetleri xeyli asagidir ve muvafiq yuksekliklerde Azerbaycanin diger erazilerine nisbeten 1 1 5 mb azdir Mutleq rutubetliyin en yuksek kemiyyetleri yay aylarina dusur iyul avqust ve denizkenari erazilerde ve Qanix Eyricay vadisinde 20 24 mb 3000 m lik yuksekliklerde ise 8 10 mb teskil edir Yanvarda duzenlik erazilerde onun kemiyyetleri 6 mb 1500 m lik yuksekliklerde ise teqriben 3 mb dir Bu zaman en asagi kemiyyetler Naxcivan MR da musahide edilir ve duzenlik erazilerde 4 mb daglarda ise daha az teskil edir Havanin orta illik nisbi rutubetliyinin en yuksek kemiyyetleri denizsahili 75 80 en asagi kemiyyetleri ise Naxcivan MR da ve Boyuk ve Kicik Qafqazin yuksek dagliq erazilerinde 55 65 musahide edilir Yayda en asagi nisbi rutubetlik Naxcivan MR da 35 50 Talisin yuksek dagliq zirvelerinde 50 55 ve Kur Araz ovaliginda 50 60 qeyde alinir En yuksek kemiyyetler denizsahili ve Boyuk ve Kicik Qafqazin yuksek dagliq erazilerinde musahide edilir 60 85 Qis aylarinda en yuksek kemiyyetler denizsahili en asagi kemiyyetler ise yuksek dagliq eraziler ucun seciyyevidir Mumkun buxarlanma Redakte Mumkun buxarlanmanin en boyuk orta illik kemiyyetleri Naxcivan MR Arazyani duzenlikleri 1200 1400 mm ve daha cox ve Kur Araz ovaligi 1000 1200mm ucun seciyyevidir Azerbaycanin diger ovaliq ve duzenliklerinde o 800 1000 mm arasinda deyisir Dagliq erazilerde yukseklik artdiqca bu gosterici azalir Orta dagliqda mumkun buxarlanmanin orta illik kemiyyetleri 300 400 mm yuksek dagliqda ise 200 mm qeder azalir Buludluq Redakte Buludlugun rejimi ve paylanmasi hava dovrani prosesleri ve erazinin oroqrafiyasi ile elaqedardir Maksimal buludluq yuksek daglarda 2000 m den yuksek yazda ve yayin evvelinde orta dagliqda ve qismen dageteyi erazilerde 2000 500 m Kulekler Redakte Ilin soyuq dovrunde dagliq erazilerde fyon quru isti kulekler isti dovrunde ise dageteyi ve duzenliklerde ag yeller musahide edilir Olke erazisinde kuleklerin orta illik sureti esasen 5 m s dek teskil edir Lakin Abseron yarimadasinin denizsahili erazilerinde o 6 8 m s arasinda deyisir Burada kuleyin sureti 15 m s ve daha cox olan gunlerin sayi 100 145 gun teskil edir Guclu kuleklerle Gence Qazax duzenliyi de secilir 25 70 gun Azerbaycanin diger erazilerinde guclu kulekler nisbeten az musahide edilir Covgun Redakte Azerbaycanda bu cur hadiseler cox az tekrarlanmaya malik olub yalniz Abseron yarimadasinda qeyd edilir 1959 1972 ci il Guclu qaryagmalar ve covgunlarda kifayet qeder hundur qar tepeleri yaratmis demiryol neqliyyati mueyyen muddete dayandirilmis seher neqliyyatinin normal hereketi pozulmus qarin agirligi ve kuleyin tesirinden agaclarin budaqlari qirilmis neft senayesine ve heyvandarliga boyuk zerer deymisdir Qar ortuyunun dayaniqsiz oldugu Kur Araz ovaliginda ayri ayn yerlerde 10 20 ilde bir defeden cox olmayaraq zeif covgun hadiselerine rast gelmek olar Abseron yarimadasi ve ona yaxin olan yerlerde xezrinin hakim oldugu erazilerde orta coxillik dovrde covgunlu gunlerin sayi il erzinde 1 3 gun teskil edir Burada cox guclu covgunlara da rast gelinir Alcaq dagliq ve qismen orta dagliq zonada covgun hadiseleri o qeder de cox olmur ve il erzinde 5gun 1600 1700 m hundurlukde ise 10 15 gun teskil edir Boyuk Qafqazda covgunlar diger dagliq erazilere nisbeten daha cox tekrarlanir 2000 2200 m hundurlukden baslayaraq covgunlu gunlerin sayi artir ve 3000 m hundurlukde 60 gunu otub kecir Dag zirvelerinde hec ne ile qorunmayan dag yamaclarinda asirimlarda covgunlarin yaranma ehtimali coxalir Meselen Goy gol Semkir meteoroloji menteqesinde il erzinde orta hesabla 40 covgunlu gun musahide edilir Yaxsi qorunan sahelerde yeni qapali dag vadilerinde cokekliklerde covgunun fealiyyeti zeifleyir Kulek tutan yamaclarda covgunlar kulek tutmayan yamaclara nisbeten daha tez tez tekrarlanir ve intensiv olur Covgunlar adeten sentyabrdan aprele qeder musahide olunur lakin yanvar fevral dekabr aylari ucun daha seciyyevidir cedvel 7 8 Yuksek dagliq menteqelerde covgun hadiseleri hetta yayda da musahide edilir Azerbaycanda covgunlar zamani kulek adeten simal ve qerb istiqametli olur Bezi yerlerde covgun zamani kuleyin istiqameti hakim kuleyin istiqameti ile ust uste dusur Covgunlar zamani kuleyin sureti 10 20 m san havanin temperaturu ise 0 1 10 saxta ve daha asagi olur Gunes radiasiyasi Redakte Gunesli saatlarin illik miqdari 1800 2900 saat il olub buludsuzluqla elaqedar Naxcivanin Arazboyu duzenliklerinde maksimuma 2900 saat il buludlulugun cox olmasi ile elaqedar olaraq ise Lenkeran ovaligi ve Sollar duzunde minimuma 1800 2000 saat ile catir Gunes radiasiyasi 120 160 kkal sm arasinda deyisir Buludlulugun coxlugu ile elaqedar dag eteyi ve alcaq dagliqda minimuma 120 130 kkal sm Naxcivanin yuksek dagliginda ise buludsuzluqla elaqedar maksimuma 160 kkal sm a catir Buludluluqla elaqedar Lenkeran ovaligi Sollar duzu ve orta dagliqda sepelenen radiasiya buludsuzluqla elaqedar olaraq ise Kur Araz Arazboyu ve Serur Ordubadda duz radiasiya ustunluk teskil edir Gunesli gunlerin cox oldugu Naxcivanin Arazboyu duzenliklerinde Abseron Qobustan ve Kur Araz ovaliginda gelecekde Gunes enerjisinden istifade etmek imkanlari movcuddur Edebiyyat RedakteMedetzade E A Abseronun hava novleri ve iqlimi B 1960 Serqi Qafqazin tebii subtropik iqlim fesilleri B 1973 Klimat Azerbaydcana pod Red A A Madatzade G M Sixlinskoqo B 1968 Azerbaycan Respublikasinin istilik balansi atlasi E M Sixlinskinin redaktesi ile azerbaycanca ve rusca M 1978 Eyyubov E S Haciyev Q E Azerbaycan Respublikasinin iqlim ehtiyatlari B 1984 Menbe RedakteAzerbaijans com Iqlim Azerbaijan az Iqlim Emele Getiren Amiller Arxivlesdirilib 2013 12 21 at the Wayback MachineHemcinin bax RedakteAzerbaycan cografiyasi Azerbaycan tebieti Iqlim Azerbaycan Respublikasinin cografiyasi Fiziki cografiya Baki 2014 528 seh Menbe https az wikipedia org w index php title Azerbaycanin iqlimi amp oldid 6030205, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.