Azərbaycanca
Deutsch
日本語
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
United State
Azərbaycan at mədəniyyəti — Azərbaycanda tarixən atçılığın inkişafı, Azərbaycan həyat tərzində və mədəniyyətinin müxtəlif sahələrində atın oynadığı rolu əhatə edir.
Atçılığın inkişaf tarixi
Arxeoloji dövr
Azərbaycanda Eneolit dövründə atçılıq mədəniyyəti mövcud idi. Əliköməktəpədən tapılmış at sümükləri onu göstərir ki, Azərbaycanda e.ə. V minillikdə uzun diş düzümü olan, iki at cinsi var idi. Azərbaycanda atın geniş yayılmasını göstərən sübutlardan biri də Qobustanda tapılan at sümükləri və təsvirləridir. At təsvirləri e.ə IV minilliyə aiddir.
Azərbaycanda erkən Dəmir dövrünə aid tapılan qəbirlərdə kişilər silahları və atı ilə dəfn edilmiş şəkildə olur. Silah olmayan kişi qəbirlərində isə at olmur. Bu faktın özü onu göstərir ki, süvarilər o dövrdə xüsusi hərbçilər silkini təşkil edirdi. Həmin dövrdə at qurban kəsilir, ölən o biri dünyaya atlı getsin deyə, at da qəbirdə dəfn edilirdi.
Orta əsrlər
 |  | |||||||||
Cavanşirin heykəli. (solda), Baylakandan tapılmış qab. (sağda) | ||||||||||
Qafqaz Albaniyası ordusunda yüngül və ağır silahlanmış, iki ayrı süvari dəstəsi mövcud idi. Ağır silahlanmış dəstənin atları da zirehli paltar geyirdi. Alban çarı Cavanşir 662-ci ildə hunların ələ keçirdiyi 8 min atı geri qaytartmışdı. Bundan başqa Cavanşirə aid olduğu ehtimal edilən, at üzərində təsvir edilmiş hökmdar heykəli Naxçıvanda tapılmışdır.
Ərəblərin Cənubi Qafqazı ələ keçirməsindən sonra, ərəb atları ilə yerli atlar cütləşdirilmiş, bununla da yüksək qabiliyyətli yerli at cinsləri yaranmışdır. Bu dövrdə poçt xidməti üçün atlı çaparlar istifadə edilirdi. Şirvanşahın 4 min başlıq ilxısı var idi.
Quba atının tarixi inkişafına monqol atının təsir ediyi fikirləşilir. Azərbaycanda "müsəlman yəhəri"nin inkişafında ərəb və monqol yürüşləri dövrünə aid olan mədəni-texniki təmas vacib rol oynamışdır.
Elxani vəziri Fəzlullah Rəşidəddinin Oğuznaməsində Şirvan və Şamaxının Oğuz xana 9 Qır at verməsi qeyd edilmişdir. Şirvanşah İ İbrahim isə Əmir Teymura atlar hədiyyə etmişdir.
Ağqoyunluların şimal ordugahı Naxçıvanda yerləşirdi. Ağqoyunlu süvariləri qışı Naxçıvan qışlaqlarında, bəzən Əlincədə, yayda isə Naxçıvan tüməninin Bazarçay yaylaqlarında keçirirdilər.
Erkən müasir dövr
Səyyah Adam Oleari (1599–1671) "İrana və Moskva ölkəsinə səyahət" adlı əsərində yazırdı: "Ərəb atlarından sonra, onlar türk atlarını yüksək qiymətləndirirlər, xüsusən Turkomaniyada bu atlar öndə gəlir, onlarda bu atlardan da çoxdur. Şahın özünün müxtəlif yerlərdə, əksərən, ən yaxşı çəmənləri, otlaqları olan Ərəş, Şirvan, Qarabağ və Muğanda at zavodları vardır".
Xanlıqlar dövründə, Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın atları var idi. Bu atlar İran və Türkiyə məşhur idi. Ümumi sayca İbrahimxəlil xanın 4 mindən çox madyan və xüsusi cins ayğırları var idi. Doğar madyanların sayı 3 min 5 yüzü keçirdir. Qarabağda bəylərin də özlərinin at zavodları var idi.
Müasir dövr
2025-ci ilin 17 iyul tarixində Türkmənistan Xalq Məsləhətinin sədri Qurbanqulu Berdiməhəmmədov Şuşada olmuş, ona "Dostluq" adlı Qarabağ atı hədiyyə edilmişdir. Azərbaycan rəhbərliyinin 22 avqust tarixində Türkmənistana etdiyi səfərdə Qurbanqulu Berdiməhəmmədov qarşılıqlı Mədəniyyət Günlərinin keçirilməsini, təhsil, mədəniyyət, turizm, mədəni dəyərlərinin — xalçaçılıq, atçılıq, tətbiqi sənətin inkişafı sahələrində tədbirlərin keçirilməsini mədəni-humanitar əlaqələrin tərkib hissəsi kimi qeyd etmişdir. Bu səfərdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevə "Taus" ləqəbli Ahaltəkə atı hədiyyə edilmişdir.
Növləri
Hazırda Azərbaycanda yüksək keyfiyyətli Qarabağ və Dilbaz atları, həmçinin Quba yorğası, Şirvan atı, Ərəb atı və digər növ atlar yetişdirilir.
Statistika
2012-ci ildə aid olan məlumata əsasən Azərbaycandakı atların sayı 77,208 min idi. Həmin ildən bəri atların baş sayında davamlı azalma qeydə alınmışdır. 2016-cı illə müqayisədə at sayı 5542 baş və ya 7,17 faiz azalaraq, ölkədə 71,666 min baş at olmuşdur. Ölkədə at sayının azalmasına əsas səbəb qeyri-rəsmi yerli istehlakın olmasıdır.
Azərbaycan 2016-cı ilə qədər at ixrac etməmişdir. 2016-cı ildə ətlik istiqamət üzrə Azərbaycandan at ixracı 1155 baş olmuşdur. Azərbaycandan ətlik məqsədilə at ixracının çox olmasının səbəbi ölkədə at ətinin ucuz olmasıdır. Belə ki, dünya üzrə at ətinin orta idxal qiymətlərinə nəzər yetirildikdə görmək olar ki, Azərbaycandan ixrac olunan at ətin dəyəri dünya üzrə orta idxal qiymətindən 2 dəfə aşağıdır. Azərbaycandan at ətinin əsas idxalçısı Qazaxıstandır.
Atlı oyunlar
Azərbaycanda "Baharbənd", "Papaqaldıqaç", "Sür-papaq", "Qız-qov", "Yaylıq", "Çövkən", "Güc sınağı" oyunları geniş yayılmış, bu oyunlarda bir və ya bir neçə döyüş xüsusiyyəti saxlanmışdır.
- "Baharbənd" oyununda çeviklik və at minmə bacarığı nümayiş edilir. Bu oyunda at çapanlar üstlərindəki əşyaları – qılınc, xəncər və s. kimi şeyləri müəyyən yerlərə atır, sonra atın üstündə cəld çevrilərək çapıb əşyaları götürür.
- "Papaqaldıqaç"da biri qız olmaqla 9 və ya 13 nəfər iştirak edir. Oyunda sürətlə hərəkət etməli, rəqiblər və atlar itələnməməlidir. Bu oyunda baş qorunmalı, qarşı tərəfin papağı, dəbilqəsi götürülməlidir. Oyunun məntiqi bundadır ki, papağını qoruya bilməyən döyüşdə başını da qoruya bilməz.
- "Sür-papaq" oyununda iki qrup bir-birinin əlindən papağı alaraq qarşı tərəfin halqasına atmağa çalışır. Oyunda atlıların çevikliyi, eyni hədəf uğrunda birlikdə mübarizə apara bilmə taktikası yoxlanılır.
- "Qız-qov" və ya "Qıza çat" oyununda atlılar ata minmiş qızla yarışır, ona çataraq öpməyə çalışır. Oyun Azərbaycanda və Mərkəzi Asiyada yayılmışdır. Tələb olunan bacarıqlar at üstündə cəldlik, rəqib atlını müəyyən məsafəyə çatana qədər keçmək bacarığıdır.
- "Yaylıq" oyununda iştirakçılar yaylığı daşıyan atlıdan onu almaq istəyir. İnkişaf etdirilən xüsusiyyətlər yaxşı at seçimi, atı sürmə və idarəetmə qabiliyyətidir.
- Atlı Cıdır oyununda müəyyən məsafəni digərlərindən daha sürətlə qət edən iştirakçı qalib gəlir. Oyun atı sürmə və idarəetmə bacarığını, çevikliyi tələb edir.
- Güc sınağı oyununda iştirakçı atı çaparkən yerdən qoyunu götürməli və onu müəyyən məsafəyə qədər aparmalıdır. Bəzi bölgələrdə oyunun adı oğlaq oyunudur.
- Çövkən. Çövkən Azərbaycanın milli döyüş sənəti və UNESCO irsidir. Çövkən oyununda iştirakçılar iki tərəfdə qoyulan dirəklərdən ibarət rəqib qapılarından topu keçirməlidir. Qədim vaxtlardan bu oyun Azərbaycanda cəngi musiqi havası altında oynanılırdı. Oyuna güc və çeviklik, eynən döyüşdə olduğu kimi rəqibini seçə bilməmək xüsusiyyəti daxildir. Müasir Azərbaycan oyununda hər komandada 6 süvari olur, bunlardan 4-ü hücumçu, 2-i qoruyucudur. Müasir Azərbaycanda 1960-cı ildən etibarən çövkən oyunu üzrə, yenilənmiş qaydalar əsasında nümayiş və müsabiqələr keçirilməyə başlanmışdır. Müstəqillik dövründə çövkən üzrə Prezident Kuboku keçirilmiş, 2024-cü ildə çövkən üzrə Professional Liqa yaradılmışdır.
- Atla oxatma oyunları. Atla oxatmanın oyun növlərinə qopuq və "piyalə və ox" aiddir. Qopuq oyununda hündür dirəyin üstünə qoyulmuş qızıl cam oxla vurulub salınmalı idi. Oyun igidlik sınağı hesab edilirdi, hərbi əhəmiyyəti var idi. "Piyalə və ox" oyununda isə qızıl cam içki qabı ilə əvəz edilir, oyun adi insanlar arasında oynanılırdı. Azərbaycan cənub və cənub-qərb bölgəsində yayılmış "Altınqabaq" oyununda at çapılarkən oxla və ya odlu silahla hədəf vurulurdu. Çevikliyin nümayiş edildiyi bu oyunda hədəf olaraq qızıl və ya gümüş üzük, həmçinin halqa istifadə edilirdi. Oyunun adı əvvəlki dövrlərdə hədəf olaraq qızılla (altınla) doldurulmuş qabağın asılması ilə əlaqədardır.
-
"Sür-papaq" oyunu -
Yaylıq oyunu -
Qarabağ Atçılıq Kompleksinin açılış mərasimi -
Cıdır düzündə at sürmə -
At üstündə akrobatik hərəkət
Folklor və mifologiya
Xızır Nəbi mifik qəhrəmanı baharla əlaqəli olan, yaşıllıq və su kultudur. O, boz at sürən qoruyucu şəklində təsvir edilir. Onun qardaşı isə qırmızı at sürən İlyasdır. Bundan başqa İmam Əlinin də Düldül adlı atı ilə bağlı Füzuli rayonunda Düldül piri var. Əfsanəyə görə, İmam Əli burada kafirlərlə döyüşərkən xəncərini yerə sancıb. Həmin yerdə su çıxıb.
Ədəbiyyatda
Azərbaycan şifahi folklorunda və tarixi dastanlarında ata qarşı göstərilən sevgi-məhəbbət vardır. Məşhur nümunələr "Kitabi-Dədə Qorqud"da Qazan xanın qonur atı, Koroğlu dastanında Qırat, Qaçaq Nəbinin Bozatıdır.
Azərbaycan şairləri Qazi Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi, Rüknəddin Məsud Məsihi əsərlərində çövkən oyununu qeyd etmişdir. Məsihi bir qəzəlini çövkən əsasında qurmuşdur. Onun yaradıcılığı XVII əsrdə oyunun çox sevildiyini və çox oynanıldığını göstərir. Məsihi çövkən oyununun ünsürlərini mistik məna üçün istifadə etmişdir.
-
Azərbaycan şairi Hidayətin divanı. Ağqoyunlu dövrü -
Azərbaycan şairi Hidayətin divanı. Ağqoyunlu dövrü -
Azərbaycan şairi Hidayətin divanı. Ağqoyunlu dövrü -
Məcnunun Nofəl ilə görüşü. Məhəmməd Füzuli əlyazması. -
Şah İsmayıl Xətainin divanı -
Şah İsmayıl Xətainin divanı
Oğuz atları
"Kitabi-Dədə Qorqud"da oğuz döyüşçülərinin gücü onların silahında və atında idi. Oğuzların həyat tərzi olan at vacib bir ünsür idi. Oğuzlar at belində doğulur və həyatlarını at belində yaşayırdılar. Dastanda atlar ən gözəl sözlərlə xatırlanır, vəsfinə yer verilir. Dastanın müqəddəməsində "Ər ağırın, ər yünüsün at bilir" ifadəsi ilə atın oğuza nə qədər yaxın olduğu göstərilir. Dədə Qorqudun nəsihətlərindədə at qeyd edilirr: "Çapanda ağ-boz atın büdrəməsin". Dastanın qəhrəmanı Qazan xan "qonur atın əyası" olaraq vəsf edilir. "Tövlə-tövlə şahbaz atlar", "qaraquc atlar", "ərəbi atlar", "qulun", "qazılıq atlar" ifadələri dastanın təsvir etdiyi dövrdə atçılığın inkişafını göstərir. Dastan qəhrəmanı Beyrək o biri dünyada da atla birlikdə olacağına inanır, ata dost-qardaş kimi müraciət edib, ən gözəl adla çağırır. At həmçinin sahibi olan oğuzun hisslərini başa düşür və onun həyatına təsir edir.
Dastanda süvarilər oğuz hərbi qüvvəsinin əsas qoşun növüdür. Ona görə də at oğuzlarda hərbi işdə çox vacib idi, hərbi taktikaların müəyyənləşdirilməsində də rol oynayırdı. Dastanda "yayanın ümüdi olmaz", yəni "piyadanın ümidi olmaz" deyilir. Dastanda atla hücum "at dəpmək", "at salmaq" kimi ifadələrlə təsvir edilir. Atın çevikliyi və sürəti də oğuz hərbi taktikasında vacib yer tutur, düşmənə qəfil hücum etmək üçün istifadə edilirdi. Dastanda atlar döyüş arabasına qoşulmur, fərbi şəkildə sürülürdü. Oğuzlar at olmasa, bacarıqlarını göstərə bilməyəcəklərini qeyd edirdilər: : "At işləməsə ər öyünməz. Hünər atındır"
Qırat və Dürat
Xalq qəhrəmanı Koroğlu öz alın yazısını atla əlaqələndirmiş, atla döyüşlərini qazanmışdır. Onun atı Qırat Koroğlunun yoldaşı və sirdaşı olmuşdur. Koroğlu Qırat üçün çətin vəziyyətlərdə olmuş, onun canını əziz bilmişdir. Keçəl Həmzə Qıratı oğurlayanda Koroğlu onun qayğısına belə qalmışdır:
Qıratdı mənim dirəyim,
Əriyər, qalmaz ürəyim.
Sən olasan duz çörəyim,
Həmzə, incitmə Qıratı!..
Koroğlu dastanında ata yem verilməsi, təlimi, yəhərlənməsi, nallanması, ata qarşı münasibətlə bağlı məlumatlara da yer verilmişdir.
Təsviri incəsənətdə
Şəki Xan sarayında Usta Qənbər, Usta Səfər və oğlu Şükür tərəfindən işlənmiş rəsmlər, Şamaxılı Əliqulu, Qurbanqulu və Mirzə Cəfərin işlədiyi rəsmlər, Abbasəliyə məxsus rəsmlər avrdır. Bu rəsmlərdə cins atlar, ov və döyüşdə olan süvarilər təsvir edilir.
-
Qarabağ xalçası -
Qarabağ Ovçuluq xalçası -
Şəbih. Mir Möhsün Nəvvab -
Təkbətək döyüş. Mir Möhsün Nəvvab
İrsin qorunması
2013-cü ildə ənənəvi Qarabağ atçılıq oyunu çövkən UNESCO səviyyəsində Azərbaycanın qeyri-maddi mədəni irsi elan edilmişdir. 2023-cü ildə Azərbaycanın çövkən oyunu 9 Azərbaycan irsi ilə birlikdə ICESCO Dünya irsi siyahısına daxil edilmişdir.
| Azərbaycan milli qeydiyyatı | UNESCO qeydiyyatı | ICESCO qeydiyyatı | |||
|---|---|---|---|---|---|
| İrsin adı | Qeydiyyat nömrəsi | İrsin adı | Qeydiyyat nömrəsi | Xüsusiyyətləri | |
| Atüstü güləş |  | ||||
| Altunqabaq/Altınqabaq | | ||||
| Dirədöymə | FO0104000007 | ||||
| Atlı oyunlar | FO0101000001 | ||||
| Baharbənd | | ||||
| Papaq oyunu | | ||||
| Çövkən | | Ənənəvi Qarabağ atçılıq oyunu çövkən | 00905 | Əlaqəli mövzular: atçılıq oyunları, köçərilik və s. Biomlar: aqroekosistem, otlaq, dağlar Təhlükə təşkil edən faktorlar: münaqişələr, gənclərin marağının azalması, yetərsiz maliyyə resursları, əhəmiyyətinin itirilməsi, material çatışmazlığı, sürətli iqtisadi dəyişikliklər, repressiv siyasət, kənddən şəhərə miqrasiya | |
Həmçinin bax
İstinadlar
- Zeynalov, 2006. səh. 12
- Bünyadov, 2025. səh. 13
- Bünyadov, 2025. səh. 15
- Bünyadov, 2025. səh. 20
- Bünyadov, 2025. səh. 33-34
- Bünyadov, 2025. səh. 44
- Bünyadov, 2025. səh. 45
- Bünyadov, 2025. səh. 46
- Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, 2007. səh. 267
- Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, 2007. səh. 420
- Bünyadov, 2025. səh. 37
- Bünyadov, 2025. səh. 51
- Bünyadov, 2025. səh. 57
- Bünyadov, 2025. səh. 62
- Bünyadov, 2025. səh. 72
- "Qurbanqulu Berdiməhəmmədova Qarabağ atı hədiyyə edildi". İstifadə tarixi: 2025-08-04.
- "Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Türkmənistan Xalq Məsləhətinin sədri ilə geniş tərkibdə görüşü olub YENİLƏNİB-2 VİDEO". İstifadə tarixi: 2025-08-04.
- "İlham Əliyevə "Axaltəkə" atı hədiyyə edildi - Video". İstifadə tarixi: 2025-08-04.
- Azərbaycanda atların sayı kəskin azalıb Arxivləşdirilib 2019-09-19 at the Wayback Machine. qafqazinfo.az 05.12.2017 (az.)
- Bayat, 2017. səh. 141-147
- Əskər, 2017. səh. 138
- Lee, Lauwaert., 2021. səh. 348
- David C. King. Cultures of the World. Azerbaijan (неопр.). — Marshall Cavendish, 2006. — С. 108. — .
- Bayat, 2017. səh. 161-162
- В. Парфенов. Кавказские национальные конные игры. — HORSE. RU, 2004. Архивировано 6 июня 2019 года.
- Чөвкән / Под ред. Дж. Кулиева. — Азербайджанская советская энциклопедия: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1987. — Т. X. — С. 377.
- "Состоится очередной Кубок Президента по игре човган". Azertag (rus). 09.12.2023. 2023-12-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-11.
- "В Баку прошла церемония открытия первой в Азербайджане Профессиональной лиги по човгану". Azertag (rus). 21.05.2024. 2024-05-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-06-29.
- Əskər, 2017. səh. 139-140
- Albaliyev, 2022. səh. 1082
- Bünyadov, 2025. səh. 42
- Zeynalov, 2006. səh. 15-16
- Əliyeva, 2023. səh. 635-636
- Bünyadov, 2025. səh. 39-40
- Bünyadov, 2025. səh. 41
- Bünyadov, 2025. səh. 68-69
- Bünyadov, 2025. səh. 71
- Bünyadov, 2025. səh. 67-68
- "Chovqan, a traditional Karabakh horse-riding game in the Republic of Azerbaijan". www.unesco.org. UNESCO. Archived from the original on 2017-05-10. İstifadə tarixi: 21 iyun 2016.
- "Samples of Azerbaijan's intangible cultural heritage included in Islamic World's Heritage List" (ingilis). report.az. December 20, 2023. 2023-12-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-22.
- AZƏRBAYCAN QEYRİ-MADDİ MƏDƏNİ İRS NÜMUNƏLƏRİNİN DÖVLƏT REYESTRİ. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin 218 saylı 28.04.2010 tarixli Əmri ilə təsdiq edilmişdir, 25.08.2011, 28.03.2012, 18.10.2012, 15.05.2013, 03.02.2014, 27.01.2015, 17.02.2016, 12.05.2016, 24.10.2018, 09.04.2019, 09.12.2020 tarixli əlavələrlə. Online access: ICH inventory — Azerbaijan: Azerbaijani/English in Craftsmanship of mother of pearl inlay Arxivləşdirilib 2023-12-08 at the Wayback Machine
Ədəbiyyat
- Zeynalov, Mayıl. Azərbaycanda atçılıq. Bakı: Azərbaycan Milli Kitabxanası. 2006. səh. 394. ISBN .
- Teymur Bünyadov, Bəhmən Əliyev. Azərbaycanda atçılığın tarixi (tarixietnoloji tədqiqat), Bakı, "Nəşriyyat" şöbəsi, 2025, −400 s.
- Albaliyev, Shakir Alif oglu. 2022. "The Ritual-Mythological Semantics of the Azerbaijan Khidir Nabi Holiday". Etnoantropološki Problemi / Issues in Ethnology and Anthropology 17 (3):1081–1100. https://doi.org/10.21301/eap.v17i3.13.
- Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə I cild., Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb, 2007.
- Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə II cild., Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb, 2007, ISBN .
- Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə III cild. (2007), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb.
- Bayat, Füzuli. Şamandan səmazənə: oyun və oyunçu (az.). Elm və təhsil. 2017. ISBN .
- Əskər, Nailə. İslam coğrafiyası və Azərbaycanda oyunlar (az.). Elm və təhsil. 2017. ISBN .
- Kanghyeok Lee, Nanoï Lauwaert. "World Martial Arts. Towards a global overview" (ingilis). Changhyun Park. 2021. (#accessdate_missing_url)
- Əliyeva, S. (2023). At ve At Kültü, Çevgan Oyunu ve Mesihi Yaratıcılığında İzleri. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi(13), 628–637. https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1326910
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azerbaycan at medeniyyeti Azerbaycanda tarixen atciligin inkisafi Azerbaycan heyat terzinde ve medeniyyetinin muxtelif sahelerinde atin oynadigi rolu ehate edir Azerbaycanlilar Cidir duzunde Atciligin inkisaf tarixiArxeoloji dovr Azerbaycanda Eneolit dovrunde atciliq medeniyyeti movcud idi Elikomektepeden tapilmis at sumukleri onu gosterir ki Azerbaycanda e e V minillikde uzun dis duzumu olan iki at cinsi var idi Azerbaycanda atin genis yayilmasini gosteren subutlardan biri de Qobustanda tapilan at sumukleri ve tesvirleridir At tesvirleri e e IV minilliye aiddir Azerbaycanda erken Demir dovrune aid tapilan qebirlerde kisiler silahlari ve ati ile defn edilmis sekilde olur Silah olmayan kisi qebirlerinde ise at olmur Bu faktin ozu onu gosterir ki suvariler o dovrde xususi herbciler silkini teskil edirdi Hemin dovrde at qurban kesilir olen o biri dunyaya atli getsin deye at da qebirde defn edilirdi Orta esrler Cavansirin heykeli solda Baylakandan tapilmis qab sagda Qafqaz Albaniyasi ordusunda yungul ve agir silahlanmis iki ayri suvari destesi movcud idi Agir silahlanmis destenin atlari da zirehli paltar geyirdi Alban cari Cavansir 662 ci ilde hunlarin ele kecirdiyi 8 min ati geri qaytartmisdi Bundan basqa Cavansire aid oldugu ehtimal edilen at uzerinde tesvir edilmis hokmdar heykeli Naxcivanda tapilmisdir Ereblerin Cenubi Qafqazi ele kecirmesinden sonra ereb atlari ile yerli atlar cutlesdirilmis bununla da yuksek qabiliyyetli yerli at cinsleri yaranmisdir Bu dovrde poct xidmeti ucun atli caparlar istifade edilirdi Sirvansahin 4 min basliq ilxisi var idi Quba atinin tarixi inkisafina monqol atinin tesir ediyi fikirlesilir Azerbaycanda muselman yeheri nin inkisafinda ereb ve monqol yurusleri dovrune aid olan medeni texniki temas vacib rol oynamisdir Elxani veziri Fezlullah Resideddinin Oguznamesinde Sirvan ve Samaxinin Oguz xana 9 Qir at vermesi qeyd edilmisdir Sirvansah I Ibrahim ise Emir Teymura atlar hediyye etmisdir Agqoyunlularin simal ordugahi Naxcivanda yerlesirdi Agqoyunlu suvarileri qisi Naxcivan qislaqlarinda bezen Elincede yayda ise Naxcivan tumeninin Bazarcay yaylaqlarinda kecirirdiler Erken muasir dovr Qedim poct marsrutlari Azerbaycan poct markasi Seyyah Adam Oleari 1599 1671 Irana ve Moskva olkesine seyahet adli eserinde yazirdi Ereb atlarindan sonra onlar turk atlarini yuksek qiymetlendirirler xususen Turkomaniyada bu atlar onde gelir onlarda bu atlardan da coxdur Sahin ozunun muxtelif yerlerde ekseren en yaxsi cemenleri otlaqlari olan Eres Sirvan Qarabag ve Muganda at zavodlari vardir Xanliqlar dovrunde Qarabag xani Ibrahimxelil xanin atlari var idi Bu atlar Iran ve Turkiye meshur idi Umumi sayca Ibrahimxelil xanin 4 minden cox madyan ve xususi cins aygirlari var idi Dogar madyanlarin sayi 3 min 5 yuzu kecirdir Qarabagda beylerin de ozlerinin at zavodlari var idi Muasir dovr 2025 ci ilin 17 iyul tarixinde Turkmenistan Xalq Meslehetinin sedri Qurbanqulu Berdimehemmedov Susada olmus ona Dostluq adli Qarabag ati hediyye edilmisdir Azerbaycan rehberliyinin 22 avqust tarixinde Turkmenistana etdiyi seferde Qurbanqulu Berdimehemmedov qarsiliqli Medeniyyet Gunlerinin kecirilmesini tehsil medeniyyet turizm medeni deyerlerinin xalcaciliq atciliq tetbiqi senetin inkisafi sahelerinde tedbirlerin kecirilmesini medeni humanitar elaqelerin terkib hissesi kimi qeyd etmisdir Bu seferde Azerbaycan Prezidenti Ilham Eliyeve Taus leqebli Ahalteke ati hediyye edilmisdir NovleriHazirda Azerbaycanda yuksek keyfiyyetli Qarabag ve Dilbaz atlari hemcinin Quba yorgasi Sirvan ati Ereb ati ve diger nov atlar yetisdirilir Statistika2012 ci ilde aid olan melumata esasen Azerbaycandaki atlarin sayi 77 208 min idi Hemin ilden beri atlarin bas sayinda davamli azalma qeyde alinmisdir 2016 ci ille muqayisede at sayi 5542 bas ve ya 7 17 faiz azalaraq olkede 71 666 min bas at olmusdur Olkede at sayinin azalmasina esas sebeb qeyri resmi yerli istehlakin olmasidir Azerbaycan 2016 ci ile qeder at ixrac etmemisdir 2016 ci ilde etlik istiqamet uzre Azerbaycandan at ixraci 1155 bas olmusdur Azerbaycandan etlik meqsedile at ixracinin cox olmasinin sebebi olkede at etinin ucuz olmasidir Bele ki dunya uzre at etinin orta idxal qiymetlerine nezer yetirildikde gormek olar ki Azerbaycandan ixrac olunan at etin deyeri dunya uzre orta idxal qiymetinden 2 defe asagidir Azerbaycandan at etinin esas idxalcisi Qazaxistandir Atli oyunlarKurdler ve azerbaycanlilar Serdarabad qalasi qabaginda cigit oynayir Qriqori QaqarinAzerbaycan komandasi covken oyununda Azerbaycanda Baharbend Papaqaldiqac Sur papaq Qiz qov Yayliq Covken Guc sinagi oyunlari genis yayilmis bu oyunlarda bir ve ya bir nece doyus xususiyyeti saxlanmisdir Baharbend oyununda ceviklik ve at minme bacarigi numayis edilir Bu oyunda at capanlar ustlerindeki esyalari qilinc xencer ve s kimi seyleri mueyyen yerlere atir sonra atin ustunde celd cevrilerek capib esyalari goturur Papaqaldiqac da biri qiz olmaqla 9 ve ya 13 nefer istirak edir Oyunda suretle hereket etmeli reqibler ve atlar itelenmemelidir Bu oyunda bas qorunmali qarsi terefin papagi debilqesi goturulmelidir Oyunun mentiqi bundadir ki papagini qoruya bilmeyen doyusde basini da qoruya bilmez Sur papaq oyununda iki qrup bir birinin elinden papagi alaraq qarsi terefin halqasina atmaga calisir Oyunda atlilarin cevikliyi eyni hedef ugrunda birlikde mubarize apara bilme taktikasi yoxlanilir Qiz qov ve ya Qiza cat oyununda atlilar ata minmis qizla yarisir ona cataraq opmeye calisir Oyun Azerbaycanda ve Merkezi Asiyada yayilmisdir Teleb olunan bacariqlar at ustunde celdlik reqib atlini mueyyen mesafeye catana qeder kecmek bacarigidir Yayliq oyununda istirakcilar yayligi dasiyan atlidan onu almaq isteyir Inkisaf etdirilen xususiyyetler yaxsi at secimi ati surme ve idareetme qabiliyyetidir Atli Cidir oyununda mueyyen mesafeni digerlerinden daha suretle qet eden istirakci qalib gelir Oyun ati surme ve idareetme bacarigini cevikliyi teleb edir Guc sinagi oyununda istirakci ati caparken yerden qoyunu goturmeli ve onu mueyyen mesafeye qeder aparmalidir Bezi bolgelerde oyunun adi oglaq oyunudur Covken Covken Azerbaycanin milli doyus seneti ve UNESCO irsidir Covken oyununda istirakcilar iki terefde qoyulan direklerden ibaret reqib qapilarindan topu kecirmelidir Qedim vaxtlardan bu oyun Azerbaycanda cengi musiqi havasi altinda oynanilirdi Oyuna guc ve ceviklik eynen doyusde oldugu kimi reqibini sece bilmemek xususiyyeti daxildir Muasir Azerbaycan oyununda her komandada 6 suvari olur bunlardan 4 u hucumcu 2 i qoruyucudur Muasir Azerbaycanda 1960 ci ilden etibaren covken oyunu uzre yenilenmis qaydalar esasinda numayis ve musabiqeler kecirilmeye baslanmisdir Musteqillik dovrunde covken uzre Prezident Kuboku kecirilmis 2024 cu ilde covken uzre Professional Liqa yaradilmisdir Atla oxatma oyunlari Atla oxatmanin oyun novlerine qopuq ve piyale ve ox aiddir Qopuq oyununda hundur direyin ustune qoyulmus qizil cam oxla vurulub salinmali idi Oyun igidlik sinagi hesab edilirdi herbi ehemiyyeti var idi Piyale ve ox oyununda ise qizil cam icki qabi ile evez edilir oyun adi insanlar arasinda oynanilirdi Azerbaycan cenub ve cenub qerb bolgesinde yayilmis Altinqabaq oyununda at capilarken oxla ve ya odlu silahla hedef vurulurdu Cevikliyin numayis edildiyi bu oyunda hedef olaraq qizil ve ya gumus uzuk hemcinin halqa istifade edilirdi Oyunun adi evvelki dovrlerde hedef olaraq qizilla altinla doldurulmus qabagin asilmasi ile elaqedardir Sur papaq oyunu Yayliq oyunu Qarabag Atciliq Kompleksinin acilis merasimi Cidir duzunde at surme At ustunde akrobatik hereketFolklor ve mifologiyaFuzuli divaninda Mehemmed peygember Burak ati ustunde Xizir Nebi mifik qehremani baharla elaqeli olan yasilliq ve su kultudur O boz at suren qoruyucu seklinde tesvir edilir Onun qardasi ise qirmizi at suren Ilyasdir Bundan basqa Imam Elinin de Duldul adli ati ile bagli Fuzuli rayonunda Duldul piri var Efsaneye gore Imam Eli burada kafirlerle doyuserken xencerini yere sancib Hemin yerde su cixib EdebiyyatdaAzerbaycan sifahi folklorunda ve tarixi dastanlarinda ata qarsi gosterilen sevgi mehebbet vardir Meshur numuneler Kitabi Dede Qorqud da Qazan xanin qonur ati Koroglu dastaninda Qirat Qacaq Nebinin Bozatidir Azerbaycan sairleri Qazi Burhaneddin Imadeddin Nesimi Rukneddin Mesud Mesihi eserlerinde covken oyununu qeyd etmisdir Mesihi bir qezelini covken esasinda qurmusdur Onun yaradiciligi XVII esrde oyunun cox sevildiyini ve cox oynanildigini gosterir Mesihi covken oyununun unsurlerini mistik mena ucun istifade etmisdir Azerbaycan sairi Hidayetin divani Agqoyunlu dovru Azerbaycan sairi Hidayetin divani Agqoyunlu dovru Azerbaycan sairi Hidayetin divani Agqoyunlu dovru Mecnunun Nofel ile gorusu Mehemmed Fuzuli elyazmasi Sah Ismayil Xetainin divani Sah Ismayil Xetainin divaniOguz atlari Kitabi Dede Qorqud dastanina hesr edilmis Azerbaycan poct markasi Kitabi Dede Qorqud da oguz doyusculerinin gucu onlarin silahinda ve atinda idi Oguzlarin heyat terzi olan at vacib bir unsur idi Oguzlar at belinde dogulur ve heyatlarini at belinde yasayirdilar Dastanda atlar en gozel sozlerle xatirlanir vesfine yer verilir Dastanin muqeddemesinde Er agirin er yunusun at bilir ifadesi ile atin oguza ne qeder yaxin oldugu gosterilir Dede Qorqudun nesihetlerindede at qeyd edilirr Capanda ag boz atin budremesin Dastanin qehremani Qazan xan qonur atin eyasi olaraq vesf edilir Tovle tovle sahbaz atlar qaraquc atlar erebi atlar qulun qaziliq atlar ifadeleri dastanin tesvir etdiyi dovrde atciligin inkisafini gosterir Dastan qehremani Beyrek o biri dunyada da atla birlikde olacagina inanir ata dost qardas kimi muraciet edib en gozel adla cagirir At hemcinin sahibi olan oguzun hisslerini basa dusur ve onun heyatina tesir edir Dastanda suvariler oguz herbi quvvesinin esas qosun novudur Ona gore de at oguzlarda herbi isde cox vacib idi herbi taktikalarin mueyyenlesdirilmesinde de rol oynayirdi Dastanda yayanin umudi olmaz yeni piyadanin umidi olmaz deyilir Dastanda atla hucum at depmek at salmaq kimi ifadelerle tesvir edilir Atin cevikliyi ve sureti de oguz herbi taktikasinda vacib yer tutur dusmene qefil hucum etmek ucun istifade edilirdi Dastanda atlar doyus arabasina qosulmur ferbi sekilde surulurdu Oguzlar at olmasa bacariqlarini gostere bilmeyeceklerini qeyd edirdiler At islemese er oyunmez Huner atindir Qirat ve Durat Xalq qehremani Koroglu oz alin yazisini atla elaqelendirmis atla doyuslerini qazanmisdir Onun ati Qirat Koroglunun yoldasi ve sirdasi olmusdur Koroglu Qirat ucun cetin veziyyetlerde olmus onun canini eziz bilmisdir Kecel Hemze Qirati ogurlayanda Koroglu onun qaygisina bele qalmisdir Qiratdi menim direyim Eriyer qalmaz ureyim Sen olasan duz coreyim Hemze incitme Qirati Koroglu dastaninda ata yem verilmesi telimi yeherlenmesi nallanmasi ata qarsi munasibetle bagli melumatlara da yer verilmisdir Tesviri incesenetdeSeki Xan sarayinda Usta Qenber Usta Sefer ve oglu Sukur terefinden islenmis resmler Samaxili Eliqulu Qurbanqulu ve Mirze Ceferin islediyi resmler Abbaseliye mexsus resmler avrdir Bu resmlerde cins atlar ov ve doyusde olan suvariler tesvir edilir Qarabag xalcasi Qarabag Ovculuq xalcasi Sebih Mir Mohsun Nevvab Tekbetek doyus Mir Mohsun NevvabIrsin qorunmasi2013 cu ilde enenevi Qarabag atciliq oyunu covken UNESCO seviyyesinde Azerbaycanin qeyri maddi medeni irsi elan edilmisdir 2023 cu ilde Azerbaycanin covken oyunu 9 Azerbaycan irsi ile birlikde ICESCO Dunya irsi siyahisina daxil edilmisdir Azerbaycan milli qeydiyyati UNESCO qeydiyyati ICESCO qeydiyyatiIrsin adi Qeydiyyat nomresi Irsin adi Qeydiyyat nomresi XususiyyetleriAtustu gules YAltunqabaq Altinqabaq YDiredoyme FO0104000007Atli oyunlar FO0101000001Baharbend YPapaq oyunu YCovken Y Enenevi Qarabag atciliq oyunu covken 00905 Elaqeli movzular atciliq oyunlari kocerilik ve s Biomlar aqroekosistem otlaq daglar Tehluke teskil eden faktorlar munaqiseler genclerin maraginin azalmasi yetersiz maliyye resurslari ehemiyyetinin itirilmesi material catismazligi suretli iqtisadi deyisiklikler repressiv siyaset kendden sehere miqrasiya YHemcinin baxAzerbaycan atlari Azerbaycan koceri heyatiIstinadlarZeynalov 2006 seh 12 Bunyadov 2025 seh 13 Bunyadov 2025 seh 15 Bunyadov 2025 seh 20 Bunyadov 2025 seh 33 34 Bunyadov 2025 seh 44 Bunyadov 2025 seh 45 Bunyadov 2025 seh 46 Azerbaycan etnoqrafiyasi I cild 2007 seh 267 Azerbaycan etnoqrafiyasi I cild 2007 seh 420 Bunyadov 2025 seh 37 Bunyadov 2025 seh 51 Bunyadov 2025 seh 57 Bunyadov 2025 seh 62 Bunyadov 2025 seh 72 Qurbanqulu Berdimehemmedova Qarabag ati hediyye edildi Istifade tarixi 2025 08 04 Azerbaycan Prezidenti Ilham Eliyevin Turkmenistan Xalq Meslehetinin sedri ile genis terkibde gorusu olub YENILENIB 2 VIDEO Istifade tarixi 2025 08 04 Ilham Eliyeve Axalteke ati hediyye edildi Video Istifade tarixi 2025 08 04 Azerbaycanda atlarin sayi keskin azalib Arxivlesdirilib 2019 09 19 at the Wayback Machine qafqazinfo az 05 12 2017 az Bayat 2017 seh 141 147 Esker 2017 seh 138 Lee Lauwaert 2021 seh 348 David C King Cultures of the World Azerbaijan neopr Marshall Cavendish 2006 S 108 ISBN 0761420118 Bayat 2017 seh 161 162 V Parfenov Kavkazskie nacionalnye konnye igry HORSE RU 2004 Arhivirovano 6 iyunya 2019 goda Chovkәn Pod red Dzh Kulieva Azerbajdzhanskaya sovetskaya enciklopediya Glavnaya redakciya Azerbajdzhanskoj sovetskoj enciklopedii 1987 T X S 377 Sostoitsya ocherednoj Kubok Prezidenta po igre chovgan Azertag rus 09 12 2023 2023 12 09 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2023 12 11 V Baku proshla ceremoniya otkrytiya pervoj v Azerbajdzhane Professionalnoj ligi po chovganu Azertag rus 21 05 2024 2024 05 21 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2024 06 29 Esker 2017 seh 139 140 Albaliyev 2022 seh 1082 Bunyadov 2025 seh 42 Zeynalov 2006 seh 15 16 Eliyeva 2023 seh 635 636 Bunyadov 2025 seh 39 40 Bunyadov 2025 seh 41 Bunyadov 2025 seh 68 69 Bunyadov 2025 seh 71 Bunyadov 2025 seh 67 68 Chovqan a traditional Karabakh horse riding game in the Republic of Azerbaijan www unesco org UNESCO Archived from the original on 2017 05 10 Istifade tarixi 21 iyun 2016 Samples of Azerbaijan s intangible cultural heritage included in Islamic World s Heritage List ingilis report az December 20 2023 2023 12 23 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2023 12 22 AZERBAYCAN QEYRI MADDI MEDENI IRS NUMUNELERININ DOVLET REYESTRI Azerbaycan Respublikasi Medeniyyet Nazirliyinin 218 sayli 28 04 2010 tarixli Emri ile tesdiq edilmisdir 25 08 2011 28 03 2012 18 10 2012 15 05 2013 03 02 2014 27 01 2015 17 02 2016 12 05 2016 24 10 2018 09 04 2019 09 12 2020 tarixli elavelerle Online access ICH inventory Azerbaijan Azerbaijani English in Craftsmanship of mother of pearl inlay Arxivlesdirilib 2023 12 08 at the Wayback MachineEdebiyyatZeynalov Mayil Azerbaycanda atciliq Baki Azerbaycan Milli Kitabxanasi 2006 seh 394 ISBN 9952 29 031 4 Teymur Bunyadov Behmen Eliyev Azerbaycanda atciligin tarixi tarixietnoloji tedqiqat Baki Nesriyyat sobesi 2025 400 s Albaliyev Shakir Alif oglu 2022 The Ritual Mythological Semantics of the Azerbaijan Khidir Nabi Holiday Etnoantropoloski Problemi Issues in Ethnology and Anthropology 17 3 1081 1100 https doi org 10 21301 eap v17i3 13 Azerbaycan etnoqrafiyasi Uc cildde I cild Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasi Arxeologiya ve Etnoqrafiya Institutu Baki Serq Qerb 2007 Azerbaycan etnoqrafiyasi Uc cildde II cild Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasi Arxeologiya ve Etnoqrafiya Institutu Baki Serq Qerb 2007 ISBN ISBN 5 17 033764 7 Azerbaycan etnoqrafiyasi Uc cildde III cild 2007 Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasi Arxeologiya ve Etnoqrafiya Institutu Baki Serq Qerb Bayat Fuzuli Samandan semazene oyun ve oyuncu az Elm ve tehsil 2017 ISBN 4603000000 Esker Naile Islam cografiyasi ve Azerbaycanda oyunlar az Elm ve tehsil 2017 ISBN 978 9952 810 89 9 Kanghyeok Lee Nanoi Lauwaert World Martial Arts Towards a global overview ingilis Changhyun Park 2021 accessdate missing url Eliyeva S 2023 At ve At Kultu Cevgan Oyunu ve Mesihi Yaraticiliginda Izleri Korkut Ata Turkiyat Arastirmalari Dergisi 13 628 637 https doi org 10 51531 korkutataturkiyat 1326910