fbpx
Wikipedia

Azərbaycan legionu

Azərbaycan legionu (alm. Aserbaidschanische Legion‎) — Verxmatın xarici hərbi bölüklərindən biri. İkinci dünya müharibəsinin başlanması ilə formalaşan Azərbaycan legionları çətin şəraitdə olmalarına baxmayaraq, Azərbaycanın milli müstəqilliyinin qazanılmasına, Almaniya hökuməti tərəfindən tanınmasına çalışmışdır. İkinci dünya müharibəsi illərində Almaniyada fəaliyyət göstərən Azərbaycanın ayrı-ayrı siyasi xadimlərinin və nüfuzlu hərbçi-legionerlərinin köməyi ilə minlərlə yurddaşının həyatı xilas edilmişdir.

Azərbaycan legionu
Aserbaidschanische Legion
Mövcud olduğu illər 1942-1945
Dövlət Nasist Almaniyası
Tabedir Vermaxt
Daxildir Şərq legionları
Sayı 3000
Ləqəbi Bozqurd, aypara, səkkiz güşəli ulduz
Şüarı Biz yalnız azadlıq üçün vuruşuruq və heç bir qüvvə bizi saxlaya bilməz.
Rəngləri Mavi, qırmızı və yaşıl
Müharibələr İkinci dünya müharibəsi
Döyüşlər
Komandanlıq
Keçmiş Komandirlər Əbdürrəhman bəy Fətəlibəyli
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Azərbaycan legionerlərinin 1943-cü ildə Berlində Milli Azərbaycan Qurultayının keçirilməsi mühüm tarixi-hadisə olmuşdur. Belə ki, həmin qurultayda Azərbaycanın müstəqil dövlət olması fıkri xüsusi vurğulanmışdır. 1945-ci ilin martında Azərbaycan legionerlərinin böyük fəaliyyəti nəticəsində Almaniyanın Azərbaycanın müstəqilliyini tanımışdır.

Tarixi

Zəmin

İkinci dünya müharibəsinin ilk illərindən hərbi əsirlər və mülki əhali də daxil olmaqla könüllü dəstələr yaradılmağa başladı. Müharibənin ilk aylarında həmin könüllülərdən, əsasən, arxa cəbhədə sürücü, atsaxlayan, mətbəx işçisi və müxtəlif sahələrdə istifadə edirdilər. Döyüş bölgələrində isə onlar patronlar daşıyır, rabitə və minatəmizləmə işlərində çalışırdılar. İlkin fəaliyyət dövründə alman hərbi hissələrindəki belə könüllüləri "xivi" (Almancanın qısaldılmış forması "Nilvswillige" — könüllü köməkçilər, daha dəqiqi – "köməyə hazır olanlar") adlandırırdılar və müharibənin sonunadək onları belə də çağırdılar. 1942-ci ilin sonlarına qədər belə xivilər Şərq cəbhəsindəki alman hissələrində əhəmiyyətli dərəcədə hiss olunurdular. Qeyd olunmalıdır ki, Xivilərin hüququ artdıqca onlar legionerlər — könüllülər, könüllü vuruşanlar olaraq qəbul edilməyə başladı.

Yaranması

 
Qüds müftisi Məhəmməd Əmin Əl-Hüseyni azərbaycanlı legionerlərlə görüş zamanı

Türk-tatar əsirlərindən milli legionlar yaratmaq fikrini iki türk generalının xüsusi rolu olmuşdu və 1941-ci ilin oktyabrında bu planın müsbət həyata keçirilməsində cəhdlər göstərmişdilər. Həmin generallardan biri tanınmış hərbçi Nuru Paşa, digəri isə general Hüsnü Əmir Ərkilət idi. Almanlar hərbi əsirlərlə iş aparmaq məqsədi ilə ayrı-ayrı xalqların mühacirətdəki liderləri ilə də əlaqələr qururdular. Bundan ötrü Şərq Nazirliyi tərkibində müvafiq komissiyalar yaradılırdı. Komissiyaların məqsədi əsirlərin siyahılarını tutmaq, onları gələcək günlər üçün işlərə hazırlamaq idi. Bununla əlaqədar, almanlar hələ ötən illərdən Almaniyada fəaliyyət göstərmiş mühacir liderlərə xüsusi önəm verirdilər. İdil-Ural türklərindən olan Əhməd Teymur xatırlayırdı:

  Məsələn, İdil-Ural işini mən, (sonralar Əbdürrəhman Şəfi Almaz) yürüdürdüm, Azərbaycan işinə Mehmet bəy (Məhəmməd Əmin Rəsulzadə), Şimali Qafqaz işinə Əli xan Qantəmir və dostları baxırdı. Türküstanlı əsirlərlə ilgilənmək üzrə komisyona alınan Vəli Qəyyum xan isə Mustafa Çokay gəldikdən sonra onun müavini olaraq çalışmalarını davam etdirdi. Bundan başqa, komisyonda gürcü və erməni işlərini yürüdən üzvlər də vardı... Komisyon üzvləri arasında səmimi bir qardaşlıq və dostluq havası hökm sürürdü. Hər kəs bu savaşa millətləri qurtuluşa götürəcək böyük bir savaş olaraq baxırdı.'  

Azərbaycan legionlarının yaradılması ilə bağlı ABŞ-da nəşr edilən "Üçüncü Reyxin xidmətində olan xarici imkanlar" kitabında da qeyd olunmuşdur:

  Türk legionlarının yaradılması ideyası Türkiyə ordusu Baş Qərargahının generalı Ərkilətə məxsusdur. Belə ki, 1941-ci ilin payızında Hitlerlə onun Şərqi Prussiya iqamətgahında görüşən generalın təklifi Hitleri maraqlandırmışdı. Türkiyəni öz tərəfınə çəkməyə çalışan Hitler 1941-ci ilin noyabrında Türküstan legionunun yaradılmasına razılıq verdi. Alman ordusunun tamamilə məxfı olan 1941-ci il, 3 dekabr tarixli əmri ilə daha çox - müsəlman Qafqaz, gürcü və erməni legionları formalaşdırılmağa başladı. Sonradan müsəlman-Qafqaz legionu şimali-qafqazlı və azərbaycanlı olmaq üzrə iki yerə ayrıldı. 1942-ci ilin ortalarında onlara daha ikisi əlavə edildi: Krım tatarları və Povoljye tatarları.'  

Lakin mühacirlərin Almaniya hökuməti təmsilçiləri ilə danışıqları heç də uğurlu getmirdi. Xüsusən, şimali qafqasiyalı, gürcüstanlı və azərbaycanlılar öz ölkələrinin müstəqilliyini irəli sürdüyündən almanlar tərəfindən qəbul edilmirdi. Belə olduqda, Azərbaycan təmsilçisi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və şimali qafqazlı Səid Şamil Almaniyadan çıxıb getmək məcburiyyətində qalmışdılar. Lakin fon Mende çətinliklə də olsa, M. Ə. Rəsulzadəni müvəqqəti olaraq saxlaya bilmişdi.

1941-ci ilin avqustundan fəaliyyətə keçən komissiya düşərgələrdəki əsirlərlə görüşməyə başladı. İdil-Ural komissiyasına (buraya tatarlar, başqırdlar, çuvaşlar və fin xalqlarının nümayəndələri daxil idi) Əhməd Teymur, Türküstan komissiyasına özbək Vəli Qəyyumxan, Şimali Qafqaz komissiyasına Əli xan Qantəmir, Azərbaycan komissiyasına isə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə daxil idi. Bundan əlavə, GürcüstanErmənistan üçün də müvafiq komissiyalar vardı. Ümumi komisyon Başqanı isə NSDAP-ın (Milli Sosialist Almaniya Fəhlə Partiyası) SA batalyonundan şturmbanfürer Geybel adlı bir alman idi.

Polşanın Rodom şəhərində formalaşan Azərbaycan legionerləri haqqında məlumata Belorusiya Respublikasının Dövlət Təhlükəsizlik Komissarı L. Çanavanın 1943-cü ildəki 25 iyun raportunda da rast gəlmək mümkündür. Raportda göstərilirdi ki, Azərbaycan milli legionu 5 min nəfəri əhatə edən 5 taburdan ibarətdir və Yedlino stansiyası yaxınlığında yerləşmişdir.

İlk azərbaycanlı əsirlər digər xalqlardan olanlarla birgə alman oberleytenant Baron fon Qoubenin başçılığı altında Zaporojya yaxınlığındakı 444 saylı təhlükəsizlik diviziyasında birləşdirildi. Sonra onlardan alman zabitlərinin rəhbərliyi altında Türküstan taburu yaradıldı və bu sonradan 444 saylı türk taburu adını aldı.

1941-ci ilin sonlarına yaxın alman zabit Mayer Mader Özbəkistanın mühacirətdə olan siyasətçisi Vəli Qəyyumxanı da cəlb edərək qırmızı ordunun əsir düşmüş əsgərlərindən türk mənşəli mübarizə dəstəsi yaratdı və onlar təxribat işlərinə cəlb edildilər. Az sonra Azərbaycandan və digər bölgələrdən olan türk mənşəliləri də bu işə yaxınlaşdırıb yeni dəstələr yaratdılar.

1942-ci ilin fevralın 18-dən rəhbəredici orqan Şərq legionlarının komandir və ya qərargahı adlandırıldı. Şərq legionlarının komandanları xidməti baxımından rütbə sırası ilə düzülürdülər və onların başlıca vəzifəsi müxtəlif millətlərdən olan hərbi əsirlərdən gücləndirilmiş hərbi taburlar yaratmaq idi. Türküstan, Qafqaz, sonradan formalaşan Azərbaycan legionları məhz Mayer-Maderin yaratdığı hissələrin davamı kimi qurulmaqda idi və 1942-ci ilin fevralın 19-dan bunların hamısı birləşdirildi.

1942-cı ilin aprelində Fridrix Vemer fon Şulenburq Fransa, İtaliya, Balkanlar, Türkiyəİsveçrədə yaşayan mühacirləri Berlinə dəvət etdi. Həmin ilin aprelin sonu və mayın əvvəllərində Berlinin məşhur "Adlon" mehmanxanasında bir toplantı keçirildi. Toplantıda aşağıdakı şəxslər iştirak edirdi: "Azərbaycanlı — Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Xəlil Xasməmmədov və fuad Əmircan; şimali qafqasiyalı — Səid Şamil, Heydər Bammat və Əli xan Qantəmir; gürcülərdən — Spiridion və Leo Kereselidze, Daşa Vaçanadze, Zurab Avaiaşvili v b.". Bu toplantının mühacirlərlə işbirliyi qurması baxımından böyük əhəmiyyəti vardı.

Şərq Nazirliyində professor fon Mendenin başçılıq etdiyi SSRİ millətləri üzrə Baş İdarə fəaliyyət göstərirdi. Bu idarənin nəzdində isə Qafqaz işləri üzrə idarə yaradılmışdı. Burada Qafqazdan olan ayrı-ayrı xalqları əhatə edən — azərbaycanlı, gürcü, erməni, Şimali Qafqaz və Kalmık şöbələri vardı. Bu şöbələrin başlıca məqsədi müxtəlif sahələr üzrə gələcəkdə istifadə məqsədi ilə kadrlar hazırlamaqdan ibarət idi. Bundan ötrü Polşanın Keits şəhərində yığma düşərgə, Almaniyanın Vüsturau, Tsitenxorst və Vutzets yaşayış məntəqələrində qapalı tədris düşərgələri təşkil edilmişdi. Noyruppin şəhəri yaxınlığındakı "Vüsturau" düşərgəsində daha çox azərbaycanlılar yerləşdirilmişdi.

Almaniyada Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin başçılığı ilə Milli Azərbaycan Komitəsi də yaradılmışdı. Rəsulzadə bu münasibətlə yazırdı:

  1943-cü ildir. İkinci Cahan hərbi əsnasında Alman Xariciyyə Nazirliyindən fon Şulenburqin (sonradan Hitlerə yapılan sui-qəsd işi ilə ilgili olaraq edam edilən) dəvəti üzərinə Berlində idim. Milli Azərbaycan Komitəsi təşəkkül etmişdi; bu komitə Milli Azərbaycan davasının əsaslarını alman məqamlarına qəbul etdirmək üzrə fəaliyyətə keçmişdi.'
 

Döyüşlərdə iştirakı

 
Azərbaycan legionunun Varşava üsyanının yatızdırılmasında iştirakı, 1944-cü il avqust

Azərbaycan legionerlərinə əvvəlcə qrup halında başçılıq edirdilər: Abbas bəy Atamalıbəyov, Əbdürrəhman bəy Fətəlibəyli-DüdənginskiFuad Əmircan. "İrtibat Heyəti"-nin — Ferbindunqştabın hərbi, mülki və diplomatik şöbələri fəaliyyət göstərirdi. Hərbi şöbəyə Ə. Düdənginski, mülki işə F. Əmircan, diplomatik sahəyə isə A. Atamalıbəyov rəhbərlik edirdi. Birinci iki şöbənin müxtəlif bölmələri vardı. Hərbi şöbədə hərbi əsirlərlə bağlı məsələlərə Rəhim Babayev, legion məsələlərinə polkovnik (albay) İsrafil İsrafilov, xüsusi hissələrə (SS-in milli birləşmələri) İslam Əliyev baxırdı. Mülki şöbədə azərbaycanlı fəhlələr məsələsi bölməsinə Səbzəli Məmmədov, azərbaycanlı mütəxəssislər bölməsinə Cümşüd Məmmədov, radioveriliş bölməsinə Ənvər Qazıyev rəhbərlik edirdi. Diplomatik şöbə isə Xarici İşlər Nazirliyi ilə müxtəlif tədbirlərin keçirilməsi və azərbaycanlıların işlədiyi müxtəlif alman müəssisələrindəki problemləri həll etmək istiqamətində fəaliyyət göstərirdi.

Düdənginskinin fəallığı ilə "Azərbaycan Milli Birlik Məclisi" də formalaşırdı. Azərbaycan Milli Birlik Məclisinin tərkibinə aşağıdakılar daxil idi: Ə. Düdənginski, Abbasqulu Abbasov, Vəli Ələkbərov, İslam Əliyev, Abbas bəy Atamalıbəyov, Rəhim Babayev, Ceyhun Hacıbəyli, Balakişiyev, Hacı Hacınski, Cahangirbəy Balakişiyev, Hacı Hacınski, Cahangirbəy Kazımbəyov, Cəlil İsgəndərli, İsrafil İsrafilov, Ənvər Qazıyev, Məcid Qarsalanlı, Nuşibəy Zülqədərov, Cabbar Məmmədov, Cümşüd Məmmədov, Murbaxan Məmmədov, Səbzəli Məmmədov, Fərman Məmmədov, Orucov, Süleymanov, Zahid Xoyski, Fuadbəy Əmircan və s.

Azərbaycan legionunun əsas bazaları Polşa və Almaniya ərazilərində yerləşirdi. Sonralar isə legionu Polşanın Rodom məntəqəsindən Fransanın cənubunda yerləşən Rodess şəhərinə köçürdülər. 1944-cü ildə Azərbaycan legionerlərindən Ə. Düdənginskinin, İ. İsrafilovun, R. Babayevin, T. Məmməd və Ə. Qazıyevin fəallığı ilə "İrtibat Qərargahı"-nın (Ferbindunqştabın) Paris filialı yaradıldı. Paris filialına Nuşibəy Zülqədərov, Rza Tağıyev və Əlibəy Hacınski daxil oldular. 1944-cü ildə Parisin almanlardan azad edilməsindən sonra Paris filialı da buraxıldı. Azərbaycan legionunun bir hissəsi məhv edildi, bir hissəsi isə ingilis-amerikan qoşunlarına təslim oldu.

Azərbaycan legionerlərinin başlıca qərargahı Polşa ərazisində yerləşirdi. Legionerlərin ümumi sayının 36 mindən 65–70 minədək olduğu göstərilməkdədir. Legionerlərin sol qollarında üç rəngli Azərbaycan bayrağı və ay-ulduz həkk olunmuş fərqlənmə nişanı vardı. Bəzi hissələrdə isə papaqlarına əyri xəncər vururdular. Bundan əlavə, almanlar ayrıca qafqazlılar üçün igidliyə görə I, II, III dərəcəli gümüş ulduzlar təsis etmişdilər. Eyni zamanda, aldığı yaranın dərəcəsinə görə də onlara gümüş və bürünc medallar verilirdi. Bundan əlavə, Ə. Fətəlibəylinin başçılıq etdiyi Azərbaycan Milli Birlik Məclisi tərəfindən 1944-cü ildə iki orden ilə də təsis olunmuşdu: "Azərbaycan İstiqlaliyyəti" və "Boz Qurd". Hərbi döyüşlərdə xüsusi fərqlənənlər bu ordenlərlə mükafatlandırılırdı. Bəzi alman zabitləri də bu ordenlərlə təltif edilmişdi.

Azərbaycanlı legionerlər alman dilini bilmədiyindən ayrıca tərcüməçilər qrupu da fəaliyyət göstərirdi. Hələ 1942-ci ilin sentyabrın 7-də hərəsi 10 nəfərdən ibarət olan azərbaycanlı, gürcü, türküstan dilli tərcüməçilər qrupu yaradılmışdı və onlara əlavə alman dili dərsləri keçirilirdi. Legionerlər arasında dini-maarifçilik işini aparmaq məqsədi ilə Təbliğat Baş İdarəsi Drezden şəhərində "Molla kursları" təşkil etmişdi. Bu kurslarda SSRİ-dən olan bütün müsəlman xalqlarının nümayəndələri təmsil olunurdu. 1942-ci ilin 27 avqustunda legionlarda dini məsələləri tənzim edən xüsusi diviziya yaradılmışdı. Dini məsələlərə aid bütün işləri obermolla Cumabəyov tənzimləyirdi. O, həm də diviziya mollası səlahiyyətinə malik idi. Digər obermolla Paşayev isə Azərbaycan legionlarına məsul idi. Bundan əlavə, onlara tabe olan hər bir taburda da obermollalar vardı. Azərbaycanlıların (eləcə də bütün müsəlmanların) ibadət vaxtlarında onlar hərbi təlimlərdən azad olunurdu.

Eyni zamanda, azərbaycanlılara 1942-ci ilin dekabr ayında Qurban bayramının, 1943-cü ilin yanvarında məhərrəmliyin və 1943-cü ilin martında isə Novruz bayramının keçirilməsinə icazə verilmişdi. Bundan əlavə, ölülərin kəfənə bükülməsi, qibləgah istiqamətində dəfn edilməsi, qəbirüstü daşının düzəldilməsi müsəlmanların ixtiyarına verilmişdi.

1942-ci ilin payızından PolşaUkraynada formalaşmış legionerlərin döyüş taburlarından da Qafqaz və Stalinqrad ətrafındakı döyüşlərdə istifadə etdilər. Azərbaycanlılardan ibarət olan 804-cü tabur almanların 49-cu dağ korpusunun 4-cü dağ atıcı diviziyasına göndərildi. Həmin diviziya Qafqazda Suxumi istiqamətindəki yüksək dağ rayonlarında hərəkət edirdi.

NalçikMozdok istiqamətlərində olan döyüşlərdə əsasən 111-ci Azərbaycan taburu vuruşurdu. General-leytenant Qrayfenberqin məlumatında digər taburlarla yanaşı azərbaycanlılardan təşkil edilmiş 804-cü və 805-ci taburların da meşəlik rayonlarda ayrı-ayrı dəstələrə qarşı uğurlu döyüşləri qeyd olunurdu. Məhz belə uğurlu döyüşlərdən sonra ayrı-ayrı taburlara "alman forması daşımaq şərəfi" nail olurdu. İlk döyüşlərdə azərbaycanlılardan təşkil edilmiş 804, 805, 806, 807 saylı taburlar xüsusi olaraq fərqlənmişdilər. Artıq 1943-cü ilə qədər Şərq legionları qərargahının rəhbərliyi ilə Polşa ərazisındə 8 azərbaycanlı taburu yaradılmış və onlar Hərbi komandanlığa təhvil verilmişdi. Qısa zaman müddətində isə burada bütövlükdə 53-ə qədər hərbi hissə yaradılmışdı. Bununla belə qərargahda yalnız döyüşən taburlar yaradılmırdı, eyni zamanda, ordu qərargahının tələblərinə uyğun olaraq ayrı-ayrı türk işçi taburları da formalaşırdı. Sonradan yaradılan türk taburları əsasən 162-ci piyada diviziyasının sərəncamına göndərilirdi.

Türküstan legionu öz sıralarında Orta Asiya xalqlarını — özbəkləri, qazaxları, qırğızları, türkmənləri, qaraqalpaqları və tacikləri birləşdirirdi. Gürcü legionu — gürcüləri, abxazları, adıgeyləri, çərkəsləri, kabardinləri, balkarları və qaraçayları, Qafqaz legionu isə — azərbaycanlıları, dağıstanlıları, inquşları və çeçenləri öz sıralarına toplamışdı. 1942-ci ilin avqustun 2-də Qafqaz legionu Azərbaycan legionu adlandırıldı və digər dağlı xalqların nümayəndələri isə Şimali Qafqaz legionu adı ilə Vesolda yerləşdi. Bundan əlavə, 1942-ci ilin avqustun 15-də yaradılan Volqa tatarları legionuna isə Povoljye tatarları, başqırdlar, marilər, mordvinlər, çuvaşlar və udmurtlar cəlb edildilər.

1942-ci ilin son baharında erməni legionerləri üsyan etdiyindən və bir qismi Ukrayna partizanlarının tərəfınə keçdiyindən Adolf Hitlerin digərlərinə də inamı azalmışdı. Erməni və gürcülərlə müqayisədə Hitler müsəlmanlara daha çox üstünlük verdiyini bildirirdi. Almanların müşahidələrinə görə etibarsızlıq və sürüşkənlik baxımından birinci planda ermənilər, sonra gürcülər, ikinci planda Volqa tatarları ilə türküstanlılar dayanırdı. Azərbaycanlılarda və şimali qafqazlılarda belə hallara çox az təsadüf olunurdu.

Bəzi hallarda isə azərbaycanlı legionerlər alman zabit və əsgərlərinə silah çevirirdilər. Belə hadisənin qarşısını almaq üçün almanlar 1943-cü il oktyabrın 8-də Krımda Sultanovka kəndində 9 nəfər legioneri qətlə yetirdilər. Qətlə yetirilənlər aşağıdakılar idi:

  • Həsən Əbdüləzimov — kapitan, 2-ci tabur komandiri, əsli Naxçıvanlıdır;
  • Məmməd Məmmədov — leytenant, əsli Tovuzdandır;
  • Məmmədiyyə Xəlil oğlu Əfəndiyev — hərbi həkim, əsli Zaqataladandır;
  • Hacı Səfərov — leytenant, Dağıstanın Kurax rayonu;
  • Sədulla Karitov – hərbi texnik, Lək rayonu, Dağıstanlı;
  • Mirzə Əliyev — baş serjant, Bakı;
  • Əli Əliyev — kiçik leytenant, əsli Naxçıvanlıdır;
  • Hacı Məmmədov — serjant, əsli Salyanlıdır;
  • Hüseyn Malamodov
 
SS-Vaffen qrup Türküstan bölüyünün döyüşcüsü Rüstəm Əliyev, 1943-cü il

Azərbaycanlı könüllülərin ilk uğurlu döyüşlərindən biri Qafqaz bölgəsində Qaraçay türklərinin yaşadığı ərazilərdə olmuşdu. Ruslara qarşı vuruşan azərbaycanlı əsgərlər ilk azad etdikləri kəndin adını "Zəfər kəndi" qoymuşdular. Bu döyüşdən sonra azərbaycanlı əsgərlər yüksək rütbəli alman zabitinin təşəkkürünü qazanmışdılar. Döyüşlərdə xüsusilə fərqlənən Fətəlibəyli Düdənginski böyük şücaət göstərən azərbaycanlı və Qafqasiyalı türk dəstələrinə belə müraciət etmişdi:

  Qardaşlarım, bu qarlı dağların ardında bizi səbirsizliklə gözləyən milyonlarca gözləri yaşlı əsir türk qardaşlarımız vardır. Onları qurtarmaq bizə namus borcumuzdur, irəli...'
 

Dəstəyə başçılıq edən alman zabiti Şarnberq bu qəhrəmanlıqdan vəcdə gələrək "bravo-əhsən, aslanlar" söyləmiş və məhz həmin döyüşçülərin çoxunun toplandığı taburu "Aslan" adlandırmış, Fətəlibəyli isə tabur komandiri olmuşdu. Qafqaz cəbhəsindən Krıma çəkilərkən yetmiş azərbaycanlı mücahidlə birgə alman albayı Şarnberq də şəhid olmuşdu.

"Onlar türklərdir" xatirə kitabında azərbaycanlı legionerlərin döyüşdəki qəhrəmanlığı belə təsvir olunurdu:

  Artıq alman komandanlığının etimadını qazanmışdıq. Bizi cəbhəyə göndərdilər. Mənəviyyatımız bir daha möhkəmlənmiş oldu. Diviziya komandanlığı qəsəbəyə doğru gələn hər iki yolu müəyyənləşdirdi və yeni bir hücum planı hazırlamağa başladı. Diviziya komandiri əmr verdi, hazırlıq işlərimizi bir gündə qurtardıq və ertəsi gün hələ tamamilə təmizlənməmiş olan minalı yollar arasından hücuma başladıq. Ruslar çaşmışdılar. Buna baxmayaraq, üstünlük bunların tərəfində olduğuna görə yerlərini tərk etmək istəmirdilər. Dəhşətli bir döyüşdən sonra əsgərlərimiz irəlilədilər və düşmənlə üzbəüz vuruşmağa başladılar. Döyüş şiddətlənincə, Stalin strategiyasının yeni bir formasının şahidi olduq. Rus topçuları bütün döyüş sahəsini topa tutdular və artıq biri digərinin sahəsinə daxil olmuş hər iki tərəfin qüvvələrini ləğv etmək istədilər. Bu halda üçlü təyyarə eskadrası yardımımıza gəldi. “Messer”lər düşmən batareyasını bir neçə dəqiqədə susduraraq, rəsmi keçid etmiş kimi döyüş sahəsi üzərindən uçub keçdilər. O dəqiqə maşınların səs və gurultuları da düşməni vahiməyə saldı. Ruslar artıq məğlub olmuşdular. Biz düşmənlərdən bir qismini məhv edərək bir xeyli irəliləmiş və döyüş həyəcanı içində iki düşmən qüvvəsinin arasına soxulmuşduq. Qırmızı həriflər fürsət tapıb hər iki tərəfdən üzərimizə hücum etdilər. Dərhal süngülərimizi taxdıq və rusların "ura" bağırtılarına qarşı "Allah" - deyə hayqırdıq. Türkün "Allah, Allah" sədası qarşısında rusun "ura" bağırtıları elə sönük və zəif idi ki... Bu qanlı döyüşdə ruslar məğlub oldular, bir çox rus zabiti və əsgərlərini əsir aldıq. Diviziya komandanı bütün yüksək hərbi rütbəlilərlə bərabər bizi təbrik etməyə gəldi. Soydaş aslanlarımı alman dostlarımıza təqdim etdim və yeni hərbi formaları ilə əsgi çar ordularını andıran rus əsgərlərini də onlara göstərdim. Dostlarımız və düşmənlərimiz dərin bir heyrət içində idilər. Çünki, rusları məğlub etmiş olan aslanlar, dünən "yoldaş" deyə həqarət etdikləri türk uşaqları idi. Almanlar heyrət edirdilər. Çünki, hünər göstərən həmin əsgərlər dünənə qədər "Untermanş" (“ən aşağı adam”) - deyə onların istehza etdikləri əsirlərdi.'  

Azərbaycan legionerlərinin yüksək döyüş bacarığı və qorxmazlığı haqqında Berlində çap edilən "Siqnal" qəzetində də çoxlu məlumatlar dərc olunurdu:

  Aslan sözünün azərbaycanca mənası şir deməkdir. 1943-ci ilin yazında, bu söz bütün Kubanda şərəf və qəhrəmanlıq rəmzinə çevrildi. Cəbhənin bu bölgəsindəki döyüşlərdə fərqlənən mayor Fətəlibəylinin başçılıq etdiyi Azərbaycan taburu döyüşçülərini “Aslan” adlandırırdılar. Mayor isə indinin özündə belə həyəcanını gizlətmədən bu qəhrəman günləri xatırlayır. Yüksək şərəf rəmzi hücum nişanıdır. Yalnız əlbəyaxa döyüşdə müstəsna bacarıq və kişilik göstərənləri həmin nişanla təltif edirlər. Kuban çöllərində azərbaycanlı döyüşçüləri şərqli könüllülərdən birinci olaraq ilk belə hücum nişanlarına layiq görüldülər. Belə nişanlardan biri mayorun da döşündən asılıb.'  

Azərbaycanlı legionerlərin geyimi, qidalanması Sovet ordusundakından olduqca yüksək idi. Azərbaycan legionlarında olan əsgər və zabitlər Azərbaycan milli marşlarını, mahnılarını, vətən, millət duyğulu şerləri ifa edirdilər. Əsgi legionerlərdən birinin yaddaşında həmin marşlardan biri belə qalmaqdadır:

Bombalar partlar, toplar guruldar,

Haydı əsgərlər, haydı irəli.
Haydı əsgərlər, Şərqə gedəlim,
Şərqin ellərini azad edəlim.
Şərqin elləri fəryad eləyir,
Hər zaman bizdən imdad gözləyir,

Haydı əsgərlər, haydı irəli.

1943-cü ildə Berlində Milli Azərbaycan Qurultayının keçirilməsi

1943-cü ilin noyabrın 6-da Almaniyanın Berlin şəhərindəki "Kayserof" mehmanxanasında Milli Azərbaycan Qurultayı keçirildi. Azərbaycan Milli Qurultayının keçirilməsində əsas təşəbbüskar Ə. F. Düdənginski idi. Belə ki, o, Almaniyadakı müxtəlif azərbaycanlı qurumların nümayəndələrilə danışıqlardan sonra, həmin qrupların birləşdirilib vahid orqan yaradılması ideyasını Vermaxt qərargahında irəli sürür və bu fikir qəbul edilir. SSRİ-yə və bolşevizmə qarşı yönələcək bu birləşmədən Almaniya dövləti də öz maraqlarına uyğun faydalanmaq istəyirdi. Bu məqsədlə də Almaniya hökuməti Azərbaycan Milli Qurultayının keçirilməsinə şərait yaratdı.

Avropanın müxtəlif ölkələrindən dəvət olunmuş azərbaycanlılar, cəbhələrdən, döyüş bölgələrindən gələn əsgər və zabitlər, qonaqlar Milli Azərbaycan Qurultayının keçirildiyi ilk günü salona toplaşmışdılar. Mehmanxana salonu çoxlu sayda adamlarla dolmuşdu. Salon üçrəngli milli AzərbaycanAlmaniya bayraqları ilə bəzədilmişdi. Qurultaya Berlindən gəlmiş nümayəndə Tuqay bəy ayağa qalxaraq ağsaqqallardan birinin tədbiri açmasını xahiş etdi. Sürəkli alqışlar altında tanınmış Azərbaycan hərbçisi, bir zamanlar Gəncə üsyanına başçılıq etmiş Cahangir bəy Kazımbəyli kürsüyə qalxıb Milli Azərbaycan Qurultayını açıq elan etdi. Cahangir bəy öz çıxışında qurultayın milli istiqlal tarixində oynadığı mühüm rol və əhəmiyyətini qeyd etdikdən sonra, tədbirin çağırışına təşəbbüs edən vətəndaşlara və milli məsələlərin həllinə imkan yaradan dost almanlara toplantıdakılar adından təşəkkürünü bildirərək dedi:

  Yurddaşlarım! Azərbaycanın azadlığı və istiqlalı uğrunda bundan 23 il əvvəl bolşevik istilaçılarına qarşı mübarizəyə girən və mübarək vətənin hər qarış torpağını qanı ilə boyayan Milli

Azərbaycan Ordusunun köhnə bir zabiti olaraq mən, o ordunun davamçıları olan qəhrəman legionerlərimizin nümayəndələrini salamlamaqdan böyük bir zövq duyuram. Azərbaycan xalqı bir çox dəfələr öz milli hüququnu silah ilə müdafiə etmək məcburiyyətində qalmışdır. Cavad xanın milli istiqlal uğrundakı qəhrəman mübarizəsi, bolşevizmə qarşı edilən Gəncə, Şəki, Zaqatala, Qarabağ üsyanları və digər bir çox silahlı çıxışlar azadlıq yolunda aparılan bu mübarizələrin parlaq nümunələridir. Bu gün də bizim qəhrəman legionerlərimiz, Böyük Almaniyanın müzəffər ordusu ilə çiyin-çiyinə, yalnız öz istiqlaliyyəti üçün deyil, eyni zamanda bəşər mədəniyyətinin mühafizəsi üçün mübarizə edirlər. Bolşevizmə qarşı mübarizə hər millətin müqəddəs borcudur və biz azərbaycanlılar bu borcumuzu yerinə yetirməkdən böyük bir xoşbəxtlik hiss edirik.

Vətəndaşlar! Hərb qəti bir mərhələyə girir və biz, millətlərin taleyini həll edəcək olan hadisələrə hazır olmalıyıq. Aramızda milli birlik və intizam yaratmaq bizim üçün ən lazımlı bir vəzifədir. Bu məsələdə qurultayımız öz sözünü söyləməlidir. Biz daima öz milli hüququmuz uğrunda mübarizə etdik və edəcəyik. Bu mübarizə üçün biz, bütün xalqın etimadını qazanan avtoritetli və qüvvətli bir təşkilata malik olmalıyıq. Bu günkü toplantımızın əsaslı məsələlərindən biri bu milli təşkilatı qurmaq olacaqdır. Ona görə qurultayımızı idarə etmək üçün vətəndaşların bir Rəyasət Heyəti seçmələrini rica edirəm.
 

Azərbaycan legionerlərinin mətbuat fəaliyyəti

İkinci dünya müharibəsindən sonrakı illərdə fəaliyyəti

Azərbaycan legionunun batalyonları

 
II Dünya müharibəsi illərində Azərbaycan Legionunun afişalarından biri

İrsi

Azərbaycan legionerlərinin fəaliyyəti ədəbi-bədii və idealoji-siyasi irsi haqqında ilk geniş məlumat 1995-ci ildə "Müsavat" jurnalının 5-ci sayında verilmişdir. Sonradan, 2001-ci ildə Ekpress və 525-ci qəzetdə legion ədəbiyyatı nümunələri çap olundu. Legion ədəbiyyatının ilk nümunələrinə 1942-ci ildən Almaniyanın Berlin şəhərində nəşrə başlayan "Azərbaycan" qəzetində rast gəlmək mümkündür. M. Musazadənin (Qarsalani) redaktorluğu ilə nəşr edilən qəzet toxunduğu əhəmiyyətli məsələlərə və dairəsinə topladığı ədəbi qüvvələrin mədəni, mənəvi əlaqələri qoruyub saxlamasma görə dəyərli idi.

"Azərbaycan" qəzetinin ədəbiyyat səhifəsində legionerlər müxtəlif adlar və təxəllüslərlə öz yazılarını çap etdirirdilər: legionçu Ucadağlı, Bülövlü Əhməd, Əsiri-Şirvani, R. Ümid, legionçu Qürbətzadə, Əsəd Eldost, M. Çələbioğlu, legionçu T. Mustafayev, legionçu Daşqın, H. Əli, legionçu Miskin, legionçu Nəbi, legionçu Miryaqub, legionçu Bəxtiyarlı və s. Legion ədəbiyyatında əsas başlıca mövzu Vətən həsrəti və Vətən sevgisi idi. Bu şerlərdə və ədəbi nümunələrdə Azərbaycanın həsrəti, doğma yurdu görmək, oraya qayıtmaq istəyi çox təsirli səhnələr yaradır. Legioner Ucadağlı "Mən" şerində bu həsrəti belə ifadə edirdi:

Soruşma halımı vəfalı dostum,

Çünki vətənimdən aralıyam mən.
Uçan durnalarla uçmaq istərəm.
İncə qanadlardan yaralıyam mən.

Haydı əsgərlər, haydı irəli.

"Mən", Legionçu Ucadağlı

Legioner Ucadağlının "A dağlar" şerində də vətən məhəbbəti, yurd həsrəti əsas aparıcı motivə çevrilmişdir. Vətən sevgisi, yurd həsrəti legioner Bülövlü Əhmədin də yazılarında öz əksini tapırdı. Legion ədəbiyyatında Stalin rejimini pisləyən, bolşevik ideologiyasını sərt tənqid atəşinə tutan poeziya nümunələri də çoxluq təşkil edir. Digər legioner T. Mustafayev isə "Ana" şerində yazırdı:

Şir kimi girmişəm bu gün meydana,

Soyğunçu bolşevik məhv olsun deyə.
Qoy ağ günəş doğsun Azərbaycana,

Məhəbbət bayrağı ucalsın göyə.

"Ana", T. Mustafayev

Vətənin azadlığı və istiqlalı mövzusunda legion ədəbiyyatında çoxlu nümunələrlə qarşılaşmaq mümkündür. Belə nümunələrdən birinə — legioner Yıldırımın "Var bizim ellər" şerini qeyd etmək olar. Legionerlərin şerlərində doğma Azərbaycana həsrət, vüsal ümidləri, vətənin hüsnünü, gözəlliyini tərif elementləri oxunaqlı və poetikdir. Legioner M. Çələbioğlu öz fikir və duyğularını qoşma janrında da ifadə edərək yazırdı:

Mən ağlaram, can ağlar,

Canlarda vicdan ağlar.
Qara geyir, a dostlar,

Azərbaycan qan ağlar.

M. Çələbioğlu

Legionerlərin yaradıcılığında sevgi, məhəbbət duyğulu şerlər də üstünlük təşkil edir. "Əsiri-Şirvani" təxəllüslü bir legioner "Can, a sevgilim", legioner Məzahir Daşqının "Gözəl qız" şeirlərini qeyd etmək olar. Legionerlərin ədəbi yaradıcılığında qəzəl janrına da rast gəlmək mümkündür.

İstinadlar

  1. Antonio J. Munoz & Oleg Valentinovich, The East Came West: Muslim, Hindu and Buddhist Volunteers in the German Armed Forces 1941-1945 - A Study of East European & Middle Eastern Collaboration with the German Armed Forces In World War II, Axis Europa Books, New York, 2001, ISBN 1-891227-39-4, pp. 49, 62
  2. Дробязко С. И. Вторая Мировая война 1939–1945. Русская освободительная армия. Москва, АСТ, 1998, 45 с.
  3. İlkin Q. Nuru Paşa haqqında həqiqətlər. "Günay" qəzeti, Bakı, 1995, N51.
  4. Ahmet Temir. 60 yil Almaniya (1936-1996), Ankara, 1998, s.426.
  5. Метлдисон Девид. Иностранные легионы на службе у третьего Рейха США, 1987.
  6. Yaqublu, Nəsiman (2005). Azərbaycan legionerləri. Bakı: Çıraq. 336. (#accessdate_missing_url)
  7. Рафиев Б. Девять казненных. "Зеркало", газет, Баку, 1996, N49.
  8. Noffmann L. Die Ostlegionen 1941–1943: Turkotataren, Kaukasier und Wolgafinen im deutschen Neer. Freiburg: Rombach, 1976, 197 s.
  9. Nehmet S. Azerbaycanli Kurmay minbasi. Turk yolu, İstanbul, 1955, N7.
  10. “Azərbaycan”, jurnalı, Ankara, 1954, N9 (33).
  11. Cəfərli M. Bolşevizm və faşizm arasında. "Azadlıq" qəzeti, 2000, N63(l5772).
  12. Cəfərli M. Bolşevizm və faşizm arasında. "Azadlıq" qəzeti, 2000, N65(l574).
  13. Bayramov X. Əbdürrəhman Düdənginski. "Meydan" qəzeti, Bakı, 1993, N24(41).
  14. Исазаде Н. Адюдант его превосходительства. Газета "Зеркало", Баку, 1996, N25.
  15. Ziya Bünyadov. Bərdəli Baharın açıq məktubuna cavab. "Oğuz eli" qəzeti, Bakı, 1992, N6.
  16. Дробязко С. И. Вторая Мировая война 1939–1945. Восточные легионы и казачьи части в Вермахте. Москва, АСТ, 1999,46 с.
  17. Muhlen Patrik fon Zur. Camali Xac ile Qızıl ulduz arasında. Ankara, 1984, s. 264.
  18. Rana. Onlar türklərdir. Bakı, Azəməşr, 1993, s. 128.
  19. "Сигнал", журнал, Берлин, 1944, N12.
  20. İbrahimli X. Məni danışdırın, ürəyimi sizə açaram. “Yeni Müsavat” qəzeti, Bakı, 1993, N27.
  21. "Azərbaycan", qəzet, Berlin, 1943, N46 (74).
  22. 91. Cahangir Kazımbəyin çıxışının mətni. “Azərbaycan” qəzeti, Berlin, 1943-cü il, N46(74), Ramiz Abutalıbovun şəxsi arxivindən.
  23. "Müsavat", jurnal, Bakı, 1995, N5(9).
  24. "Ekspress", qəzet, Bakı, 2001, N86.
  25. “Azərbaycan”, qəzet, Berlin, 1943, N32 (60).

Ədəbiyyatda

  • Christopher Ailsby — Hitler's Renegades: Foreign Nationals in the Service of the Third Reich.
  • Wladyslaw Anders — Russian Volunteers in Hitler's Army 1941–1945.
  • Christopher Bishop — SS Hitler's Foreign Divisions: Foreign Volunteers in the Waffen SS 1940–1945.
  • J. Borsarello & W. Palinckx — Wehrmacht & SS: Caucasian, Muslim, Asian Troops.
  • Dallin A. German Rule in Russia 1941–1945: A Study of occupation policies. London New York, 1957.
  • Littlejohn D. Foreign Legions of the Third Reich: In 4 vols. San Jose, 1987. Vol.4.
  • Antonio J. Muñoz — The East Came West: Muslim, Hindu & Buddhist Volunteers in the German Armed Forces 1941–1945.
  • Munoz, Antonio J. Forgotten Legions: Obscure Combat Formations of the Waffen SS. Axis-Europa Books, 1991.
  • Antonio Muñoz & Dr Oleg V. Romanko — Hitler's White Russians: Collaboration, Extermination and Anti-Partisan Warfare in Byelorussia 1941–1944.
  • Foreign Volunteers of the Wehrmacht 1941–45 K. Yurado
  • Osprey Publishing Ltd, Elms Court, Chapel Way, Botley, Oxford, OX2 9LP.

Xarici keçidlər

  • Azərbaycanlı qəbirlərinə başqa ölülər də basdırılır[ölü keçid]

azərbaycan, legionu, aserbaidschanische, legion, verxmatın, xarici, hərbi, bölüklərindən, biri, ikinci, dünya, müharibəsinin, başlanması, ilə, formalaşan, azərbaycan, legionları, çətin, şəraitdə, olmalarına, baxmayaraq, azərbaycanın, milli, müstəqilliyinin, qa. Azerbaycan legionu alm Aserbaidschanische Legion Verxmatin xarici herbi boluklerinden biri Ikinci dunya muharibesinin baslanmasi ile formalasan Azerbaycan legionlari cetin seraitde olmalarina baxmayaraq Azerbaycanin milli musteqilliyinin qazanilmasina Almaniya hokumeti terefinden taninmasina calismisdir Ikinci dunya muharibesi illerinde Almaniyada fealiyyet gosteren Azerbaycanin ayri ayri siyasi xadimlerinin ve nufuzlu herbci legionerlerinin komeyi ile minlerle yurddasinin heyati xilas edilmisdir Azerbaycan legionuAserbaidschanische LegionMovcud oldugu iller 1942 1945Dovlet Nasist AlmaniyasiTabedir VermaxtDaxildir Serq legionlariSayi 3000 1 Leqebi Bozqurd aypara sekkiz guseli ulduzSuari Biz yalniz azadliq ucun vurusuruq ve hec bir quvve bizi saxlaya bilmez Rengleri Mavi qirmizi ve yasilMuharibeler Ikinci dunya muharibesiDoyusler Ikinci Dunya muharibesiKomandanliqKecmis Komandirler Ebdurrehman bey Fetelibeyli Vikianbarda elaqeli mediafayllarAzerbaycan legionerlerinin 1943 cu ilde Berlinde Milli Azerbaycan Qurultayinin kecirilmesi muhum tarixi hadise olmusdur Bele ki hemin qurultayda Azerbaycanin musteqil dovlet olmasi fikri xususi vurgulanmisdir 1945 ci ilin martinda Azerbaycan legionerlerinin boyuk fealiyyeti neticesinde Almaniyanin Azerbaycanin musteqilliyini tanimisdir Mundericat 1 Tarixi 1 1 Zemin 1 2 Yaranmasi 1 3 Doyuslerde istiraki 1 4 1943 cu ilde Berlinde Milli Azerbaycan Qurultayinin kecirilmesi 1 5 Azerbaycan legionerlerinin metbuat fealiyyeti 1 6 Ikinci dunya muharibesinden sonraki illerde fealiyyeti 2 Azerbaycan legionunun batalyonlari 3 Irsi 4 Istinadlar 5 Edebiyyatda 6 Xarici kecidlerTarixi RedakteZemin Redakte Ikinci dunya muharibesinin ilk illerinden herbi esirler ve mulki ehali de daxil olmaqla konullu desteler yaradilmaga basladi Muharibenin ilk aylarinda hemin konullulerden esasen arxa cebhede surucu atsaxlayan metbex iscisi ve muxtelif sahelerde istifade edirdiler Doyus bolgelerinde ise onlar patronlar dasiyir rabite ve minatemizleme islerinde calisirdilar Ilkin fealiyyet dovrunde alman herbi hisselerindeki bele konulluleri xivi Almancanin qisaldilmis formasi Nilvswillige konullu komekciler daha deqiqi komeye hazir olanlar adlandirirdilar ve muharibenin sonunadek onlari bele de cagirdilar 2 1942 ci ilin sonlarina qeder bele xiviler Serq cebhesindeki alman hisselerinde ehemiyyetli derecede hiss olunurdular Qeyd olunmalidir ki Xivilerin huququ artdiqca onlar legionerler konulluler konullu vurusanlar olaraq qebul edilmeye basladi Yaranmasi Redakte Quds muftisi Mehemmed Emin El Huseyni azerbaycanli legionerlerle gorus zamani Turk tatar esirlerinden milli legionlar yaratmaq fikrini iki turk generalinin xususi rolu olmusdu ve 1941 ci ilin oktyabrinda bu planin musbet heyata kecirilmesinde cehdler gostermisdiler Hemin generallardan biri taninmis herbci Nuru Pasa digeri ise general Husnu Emir Erkilet idi 3 Almanlar herbi esirlerle is aparmaq meqsedi ile ayri ayri xalqlarin muhaciretdeki liderleri ile de elaqeler qururdular Bundan otru Serq Nazirliyi terkibinde muvafiq komissiyalar yaradilirdi Komissiyalarin meqsedi esirlerin siyahilarini tutmaq onlari gelecek gunler ucun islere hazirlamaq idi Bununla elaqedar almanlar hele oten illerden Almaniyada fealiyyet gostermis muhacir liderlere xususi onem verirdiler Idil Ural turklerinden olan Ehmed Teymur xatirlayirdi Meselen Idil Ural isini men sonralar Ebdurrehman Sefi Almaz yurudurdum Azerbaycan isine Mehmet bey Mehemmed Emin Resulzade Simali Qafqaz isine Eli xan Qantemir ve dostlari baxirdi Turkustanli esirlerle ilgilenmek uzre komisyona alinan Veli Qeyyum xan ise Mustafa Cokay geldikden sonra onun muavini olaraq calismalarini davam etdirdi Bundan basqa komisyonda gurcu ve ermeni islerini yuruden uzvler de vardi Komisyon uzvleri arasinda semimi bir qardasliq ve dostluq havasi hokm sururdu Her kes bu savasa milletleri qurtulusa goturecek boyuk bir savas olaraq baxirdi 4 Azerbaycan legionlarinin yaradilmasi ile bagli ABS da nesr edilen Ucuncu Reyxin xidmetinde olan xarici imkanlar kitabinda da qeyd olunmusdur Turk legionlarinin yaradilmasi ideyasi Turkiye ordusu Bas Qerargahinin generali Erkilete mexsusdur Bele ki 1941 ci ilin payizinda Hitlerle onun Serqi Prussiya iqametgahinda gorusen generalin teklifi Hitleri maraqlandirmisdi Turkiyeni oz terefine cekmeye calisan Hitler 1941 ci ilin noyabrinda Turkustan legionunun yaradilmasina raziliq verdi Alman ordusunun tamamile mexfi olan 1941 ci il 3 dekabr tarixli emri ile daha cox muselman Qafqaz gurcu ve ermeni legionlari formalasdirilmaga basladi Sonradan muselman Qafqaz legionu simali qafqazli ve azerbaycanli olmaq uzre iki yere ayrildi 1942 ci ilin ortalarinda onlara daha ikisi elave edildi Krim tatarlari ve Povoljye tatarlari 5 Lakin muhacirlerin Almaniya hokumeti temsilcileri ile danisiqlari hec de ugurlu getmirdi Xususen simali qafqasiyali gurcustanli ve azerbaycanlilar oz olkelerinin musteqilliyini ireli surduyunden almanlar terefinden qebul edilmirdi 6 Bele olduqda Azerbaycan temsilcisi Mehemmed Emin Resulzade ve simali qafqazli Seid Samil Almaniyadan cixib getmek mecburiyyetinde qalmisdilar Lakin fon Mende cetinlikle de olsa M E Resulzadeni muveqqeti olaraq saxlaya bilmisdi 6 1941 ci ilin avqustundan fealiyyete kecen komissiya dusergelerdeki esirlerle gorusmeye basladi 6 Idil Ural komissiyasina buraya tatarlar basqirdlar cuvaslar ve fin xalqlarinin numayendeleri daxil idi Ehmed Teymur Turkustan komissiyasina ozbek Veli Qeyyumxan Simali Qafqaz komissiyasina Eli xan Qantemir Azerbaycan komissiyasina ise Mehemmed Emin Resulzade daxil idi 6 Bundan elave Gurcustan ve Ermenistan ucun de muvafiq komissiyalar vardi Umumi komisyon Basqani ise NSDAP in Milli Sosialist Almaniya Fehle Partiyasi SA batalyonundan sturmbanfurer Geybel adli bir alman idi 6 Polsanin Rodom seherinde formalasan Azerbaycan legionerleri haqqinda melumata Belorusiya Respublikasinin Dovlet Tehlukesizlik Komissari L Canavanin 1943 cu ildeki 25 iyun raportunda da rast gelmek mumkundur 6 Raportda gosterilirdi ki Azerbaycan milli legionu 5 min neferi ehate eden 5 taburdan ibaretdir ve Yedlino stansiyasi yaxinliginda yerlesmisdir 7 Ilk azerbaycanli esirler diger xalqlardan olanlarla birge alman oberleytenant Baron fon Qoubenin basciligi altinda Zaporojya yaxinligindaki 444 sayli tehlukesizlik diviziyasinda birlesdirildi 8 Sonra onlardan alman zabitlerinin rehberliyi altinda Turkustan taburu yaradildi ve bu sonradan 444 sayli turk taburu adini aldi 8 1941 ci ilin sonlarina yaxin alman zabit Mayer Mader Ozbekistanin muhaciretde olan siyasetcisi Veli Qeyyumxani da celb ederek qirmizi ordunun esir dusmus esgerlerinden turk menseli mubarize destesi yaratdi ve onlar texribat islerine celb edildiler 6 Az sonra Azerbaycandan ve diger bolgelerden olan turk menselileri de bu ise yaxinlasdirib yeni desteler yaratdilar 6 1942 ci ilin fevralin 18 den rehberedici orqan Serq legionlarinin komandir ve ya qerargahi adlandirildi Serq legionlarinin komandanlari xidmeti baximindan rutbe sirasi ile duzulurduler ve onlarin baslica vezifesi muxtelif milletlerden olan herbi esirlerden guclendirilmis herbi taburlar yaratmaq idi 6 Turkustan Qafqaz sonradan formalasan Azerbaycan legionlari mehz Mayer Maderin yaratdigi hisselerin davami kimi qurulmaqda idi ve 1942 ci ilin fevralin 19 dan bunlarin hamisi birlesdirildi 6 1942 ci ilin aprelinde Fridrix Vemer fon Sulenburq Fransa Italiya Balkanlar Turkiye ve Isvecrede yasayan muhacirleri Berline devet etdi 9 Hemin ilin aprelin sonu ve mayin evvellerinde Berlinin meshur Adlon mehmanxanasinda bir toplanti kecirildi 9 Toplantida asagidaki sexsler istirak edirdi Azerbaycanli Mehemmed Emin Resulzade Xelil Xasmemmedov ve fuad Emircan simali qafqasiyali Seid Samil Heyder Bammat ve Eli xan Qantemir gurculerden Spiridion ve Leo Kereselidze Dasa Vacanadze Zurab Avaiasvili v b 9 Bu toplantinin muhacirlerle isbirliyi qurmasi baximindan boyuk ehemiyyeti vardi Serq Nazirliyinde professor fon Mendenin basciliq etdiyi SSRI milletleri uzre Bas Idare fealiyyet gosterirdi 6 Bu idarenin nezdinde ise Qafqaz isleri uzre idare yaradilmisdi 6 Burada Qafqazdan olan ayri ayri xalqlari ehate eden azerbaycanli gurcu ermeni Simali Qafqaz ve Kalmik sobeleri vardi Bu sobelerin baslica meqsedi muxtelif saheler uzre gelecekde istifade meqsedi ile kadrlar hazirlamaqdan ibaret idi 6 Bundan otru Polsanin Keits seherinde yigma duserge Almaniyanin Vusturau Tsitenxorst ve Vutzets yasayis menteqelerinde qapali tedris dusergeleri teskil edilmisdi 6 Noyruppin seheri yaxinligindaki Vusturau dusergesinde daha cox azerbaycanlilar yerlesdirilmisdi 6 Almaniyada Mehemmed Emin Resulzadenin basciligi ile Milli Azerbaycan Komitesi de yaradilmisdi Resulzade bu munasibetle yazirdi 1943 cu ildir Ikinci Cahan herbi esnasinda Alman Xariciyye Nazirliyinden fon Sulenburqin sonradan Hitlere yapilan sui qesd isi ile ilgili olaraq edam edilen deveti uzerine Berlinde idim Milli Azerbaycan Komitesi tesekkul etmisdi bu komite Milli Azerbaycan davasinin esaslarini alman meqamlarina qebul etdirmek uzre fealiyyete kecmisdi 10 Mehemmed Emin Resulzade Doyuslerde istiraki Redakte Azerbaycan legionunun Varsava usyaninin yatizdirilmasinda istiraki 1944 cu il avqust Azerbaycan legionerlerine evvelce qrup halinda basciliq edirdiler Abbas bey Atamalibeyov Ebdurrehman bey Fetelibeyli Dudenginski ve Fuad Emircan 6 Irtibat Heyeti nin Ferbindunqstabin herbi mulki ve diplomatik sobeleri fealiyyet gosterirdi 11 Herbi sobeye E Dudenginski mulki ise F Emircan diplomatik saheye ise A Atamalibeyov rehberlik edirdi 11 Birinci iki sobenin muxtelif bolmeleri vardi Herbi sobede herbi esirlerle bagli meselelere Rehim Babayev legion meselelerine polkovnik albay Israfil Israfilov xususi hisselere SS in milli birlesmeleri Islam Eliyev baxirdi Mulki sobede azerbaycanli fehleler meselesi bolmesine Sebzeli Memmedov azerbaycanli mutexessisler bolmesine Cumsud Memmedov radioverilis bolmesine Enver Qaziyev rehberlik edirdi 11 Diplomatik sobe ise Xarici Isler Nazirliyi ile muxtelif tedbirlerin kecirilmesi ve azerbaycanlilarin islediyi muxtelif alman muessiselerindeki problemleri hell etmek istiqametinde fealiyyet gosterirdi 11 Dudenginskinin fealligi ile Azerbaycan Milli Birlik Meclisi de formalasirdi 11 Azerbaycan Milli Birlik Meclisinin terkibine asagidakilar daxil idi E Dudenginski Abbasqulu Abbasov Veli Elekberov Islam Eliyev Abbas bey Atamalibeyov Rehim Babayev Ceyhun Hacibeyli Balakisiyev Haci Hacinski Cahangirbey Balakisiyev Haci Hacinski Cahangirbey Kazimbeyov Celil Isgenderli Israfil Israfilov Enver Qaziyev Mecid Qarsalanli Nusibey Zulqederov Cabbar Memmedov Cumsud Memmedov Murbaxan Memmedov Sebzeli Memmedov Ferman Memmedov Orucov Suleymanov Zahid Xoyski Fuadbey Emircan ve s 11 Azerbaycan legionunun esas bazalari Polsa ve Almaniya erazilerinde yerlesirdi 6 Sonralar ise legionu Polsanin Rodom menteqesinden Fransanin cenubunda yerlesen Rodess seherine kocurduler 6 1944 cu ilde Azerbaycan legionerlerinden E Dudenginskinin I Israfilovun R Babayevin T Memmed ve E Qaziyevin fealligi ile Irtibat Qerargahi nin Ferbindunqstabin Paris filiali yaradildi Paris filialina Nusibey Zulqederov Rza Tagiyev ve Elibey Hacinski daxil oldular 1944 cu ilde Parisin almanlardan azad edilmesinden sonra Paris filiali da buraxildi Azerbaycan legionunun bir hissesi mehv edildi bir hissesi ise ingilis amerikan qosunlarina teslim oldu 12 Azerbaycan legionerlerinin baslica qerargahi Polsa erazisinde yerlesirdi Legionerlerin umumi sayinin 36 minden 65 70 minedek oldugu gosterilmekdedir 13 Legionerlerin sol qollarinda uc rengli Azerbaycan bayragi ve ay ulduz hekk olunmus ferqlenme nisani vardi 14 Bezi hisselerde ise papaqlarina eyri xencer vururdular Bundan elave almanlar ayrica qafqazlilar ucun igidliye gore I II III dereceli gumus ulduzlar tesis etmisdiler Eyni zamanda aldigi yaranin derecesine gore de onlara gumus ve burunc medallar verilirdi 15 Bundan elave E Fetelibeylinin basciliq etdiyi Azerbaycan Milli Birlik Meclisi terefinden 1944 cu ilde iki orden ile de tesis olunmusdu Azerbaycan Istiqlaliyyeti ve Boz Qurd 15 Herbi doyuslerde xususi ferqlenenler bu ordenlerle mukafatlandirilirdi Bezi alman zabitleri de bu ordenlerle teltif edilmisdi 15 Azerbaycanli legionerler alman dilini bilmediyinden ayrica tercumeciler qrupu da fealiyyet gosterirdi 8 Hele 1942 ci ilin sentyabrin 7 de heresi 10 neferden ibaret olan azerbaycanli gurcu turkustan dilli tercumeciler qrupu yaradilmisdi ve onlara elave alman dili dersleri kecirilirdi 8 Legionerler arasinda dini maarifcilik isini aparmaq meqsedi ile Tebligat Bas Idaresi Drezden seherinde Molla kurslari teskil etmisdi 8 Bu kurslarda SSRI den olan butun muselman xalqlarinin numayendeleri temsil olunurdu 1942 ci ilin 27 avqustunda legionlarda dini meseleleri tenzim eden xususi diviziya yaradilmisdi 8 Dini meselelere aid butun isleri obermolla Cumabeyov tenzimleyirdi O hem de diviziya mollasi selahiyyetine malik idi 8 Diger obermolla Pasayev ise Azerbaycan legionlarina mesul idi Bundan elave onlara tabe olan her bir taburda da obermollalar vardi Azerbaycanlilarin elece de butun muselmanlarin ibadet vaxtlarinda onlar herbi telimlerden azad olunurdu 8 Eyni zamanda azerbaycanlilara 1942 ci ilin dekabr ayinda Qurban bayraminin 1943 cu ilin yanvarinda meherremliyin ve 1943 cu ilin martinda ise Novruz bayraminin kecirilmesine icaze verilmisdi 8 Bundan elave olulerin kefene bukulmesi qiblegah istiqametinde defn edilmesi qebirustu dasinin duzeldilmesi muselmanlarin ixtiyarina verilmisdi 8 1942 ci ilin payizindan Polsa ve Ukraynada formalasmis legionerlerin doyus taburlarindan da Qafqaz ve Stalinqrad etrafindaki doyuslerde istifade etdiler Azerbaycanlilardan ibaret olan 804 cu tabur almanlarin 49 cu dag korpusunun 4 cu dag atici diviziyasina gonderildi 6 Hemin diviziya Qafqazda Suxumi istiqametindeki yuksek dag rayonlarinda hereket edirdi 6 Nalcik ve Mozdok istiqametlerinde olan doyuslerde esasen 111 ci Azerbaycan taburu vurusurdu 6 General leytenant Qrayfenberqin melumatinda diger taburlarla yanasi azerbaycanlilardan teskil edilmis 804 cu ve 805 ci taburlarin da meselik rayonlarda ayri ayri destelere qarsi ugurlu doyusleri qeyd olunurdu 6 Mehz bele ugurlu doyuslerden sonra ayri ayri taburlara alman formasi dasimaq serefi nail olurdu 6 Ilk doyuslerde azerbaycanlilardan teskil edilmis 804 805 806 807 sayli taburlar xususi olaraq ferqlenmisdiler 8 Artiq 1943 cu ile qeder Serq legionlari qerargahinin rehberliyi ile Polsa erazisinde 8 azerbaycanli taburu yaradilmis ve onlar Herbi komandanliga tehvil verilmisdi 8 Qisa zaman muddetinde ise burada butovlukde 53 e qeder herbi hisse yaradilmisdi Bununla bele qerargahda yalniz doyusen taburlar yaradilmirdi eyni zamanda ordu qerargahinin teleblerine uygun olaraq ayri ayri turk isci taburlari da formalasirdi Sonradan yaradilan turk taburlari esasen 162 ci piyada diviziyasinin serencamina gonderilirdi 6 Turkustan legionu oz siralarinda Orta Asiya xalqlarini ozbekleri qazaxlari qirgizlari turkmenleri qaraqalpaqlari ve tacikleri birlesdirirdi 16 Gurcu legionu gurculeri abxazlari adigeyleri cerkesleri kabardinleri balkarlari ve qaracaylari Qafqaz legionu ise azerbaycanlilari dagistanlilari inquslari ve cecenleri oz siralarina toplamisdi 16 1942 ci ilin avqustun 2 de Qafqaz legionu Azerbaycan legionu adlandirildi ve diger dagli xalqlarin numayendeleri ise Simali Qafqaz legionu adi ile Vesolda yerlesdi 16 Bundan elave 1942 ci ilin avqustun 15 de yaradilan Volqa tatarlari legionuna ise Povoljye tatarlari basqirdlar mariler mordvinler cuvaslar ve udmurtlar celb edildiler 16 1942 ci ilin son baharinda ermeni legionerleri usyan etdiyinden ve bir qismi Ukrayna partizanlarinin terefine kecdiyinden Adolf Hitlerin digerlerine de inami azalmisdi 17 Ermeni ve gurculerle muqayisede Hitler muselmanlara daha cox ustunluk verdiyini bildirirdi 17 Almanlarin musahidelerine gore etibarsizliq ve suruskenlik baximindan birinci planda ermeniler sonra gurculer ikinci planda Volqa tatarlari ile turkustanlilar dayanirdi 17 Azerbaycanlilarda ve simali qafqazlilarda bele hallara cox az tesaduf olunurdu 17 Bezi hallarda ise azerbaycanli legionerler alman zabit ve esgerlerine silah cevirirdiler Bele hadisenin qarsisini almaq ucun almanlar 1943 cu il oktyabrin 8 de Krimda Sultanovka kendinde 9 nefer legioneri qetle yetirdiler 7 Qetle yetirilenler asagidakilar idi Hesen Ebdulezimov kapitan 2 ci tabur komandiri esli Naxcivanlidir Memmed Memmedov leytenant esli Tovuzdandir Memmediyye Xelil oglu Efendiyev herbi hekim esli Zaqataladandir Haci Seferov leytenant Dagistanin Kurax rayonu Sedulla Karitov herbi texnik Lek rayonu Dagistanli Mirze Eliyev bas serjant Baki Eli Eliyev kicik leytenant esli Naxcivanlidir Haci Memmedov serjant esli Salyanlidir Huseyn Malamodov SS Vaffen qrup Turkustan boluyunun doyuscusu Rustem Eliyev 1943 cu il Azerbaycanli konullulerin ilk ugurlu doyuslerinden biri Qafqaz bolgesinde Qaracay turklerinin yasadigi erazilerde olmusdu Ruslara qarsi vurusan azerbaycanli esgerler ilk azad etdikleri kendin adini Zefer kendi qoymusdular Bu doyusden sonra azerbaycanli esgerler yuksek rutbeli alman zabitinin tesekkurunu qazanmisdilar Doyuslerde xususile ferqlenen Fetelibeyli Dudenginski boyuk sucaet gosteren azerbaycanli ve Qafqasiyali turk destelerine bele muraciet etmisdi Qardaslarim bu qarli daglarin ardinda bizi sebirsizlikle gozleyen milyonlarca gozleri yasli esir turk qardaslarimiz vardir Onlari qurtarmaq bize namus borcumuzdur ireli 9 Ebdurrehman bey Fetelibeyli Desteye basciliq eden alman zabiti Sarnberq bu qehremanliqdan vecde gelerek bravo ehsen aslanlar soylemis ve mehz hemin doyusculerin coxunun toplandigi taburu Aslan adlandirmis Fetelibeyli ise tabur komandiri olmusdu 6 Qafqaz cebhesinden Krima cekilerken yetmis azerbaycanli mucahidle birge alman albayi Sarnberq de sehid olmusdu 6 Onlar turklerdir xatire kitabinda azerbaycanli legionerlerin doyusdeki qehremanligi bele tesvir olunurdu Artiq alman komandanliginin etimadini qazanmisdiq Bizi cebheye gonderdiler Meneviyyatimiz bir daha mohkemlenmis oldu Diviziya komandanligi qesebeye dogru gelen her iki yolu mueyyenlesdirdi ve yeni bir hucum plani hazirlamaga basladi Diviziya komandiri emr verdi hazirliq islerimizi bir gunde qurtardiq ve ertesi gun hele tamamile temizlenmemis olan minali yollar arasindan hucuma basladiq Ruslar casmisdilar Buna baxmayaraq ustunluk bunlarin terefinde olduguna gore yerlerini terk etmek istemirdiler Dehsetli bir doyusden sonra esgerlerimiz irelilediler ve dusmenle uzbeuz vurusmaga basladilar Doyus siddetlenince Stalin strategiyasinin yeni bir formasinin sahidi olduq Rus topculari butun doyus sahesini topa tutdular ve artiq biri digerinin sahesine daxil olmus her iki terefin quvvelerini legv etmek istediler Bu halda uclu teyyare eskadrasi yardimimiza geldi Messer ler dusmen batareyasini bir nece deqiqede susduraraq resmi kecid etmis kimi doyus sahesi uzerinden ucub kecdiler O deqiqe masinlarin ses ve gurultulari da dusmeni vahimeye saldi Ruslar artiq meglub olmusdular Biz dusmenlerden bir qismini mehv ederek bir xeyli irelilemis ve doyus heyecani icinde iki dusmen quvvesinin arasina soxulmusduq Qirmizi herifler furset tapib her iki terefden uzerimize hucum etdiler Derhal sungulerimizi taxdiq ve ruslarin ura bagirtilarina qarsi Allah deye hayqirdiq Turkun Allah Allah sedasi qarsisinda rusun ura bagirtilari ele sonuk ve zeif idi ki Bu qanli doyusde ruslar meglub oldular bir cox rus zabiti ve esgerlerini esir aldiq Diviziya komandani butun yuksek herbi rutbelilerle beraber bizi tebrik etmeye geldi Soydas aslanlarimi alman dostlarimiza teqdim etdim ve yeni herbi formalari ile esgi car ordularini andiran rus esgerlerini de onlara gosterdim Dostlarimiz ve dusmenlerimiz derin bir heyret icinde idiler Cunki ruslari meglub etmis olan aslanlar dunen yoldas deye heqaret etdikleri turk usaqlari idi Almanlar heyret edirdiler Cunki huner gosteren hemin esgerler dunene qeder Untermans en asagi adam deye onlarin istehza etdikleri esirlerdi 18 Azerbaycan legionerlerinin yuksek doyus bacarigi ve qorxmazligi haqqinda Berlinde cap edilen Siqnal qezetinde de coxlu melumatlar derc olunurdu Aslan sozunun azerbaycanca menasi sir demekdir 1943 ci ilin yazinda bu soz butun Kubanda seref ve qehremanliq remzine cevrildi Cebhenin bu bolgesindeki doyuslerde ferqlenen mayor Fetelibeylinin basciliq etdiyi Azerbaycan taburu doyusculerini Aslan adlandirirdilar Mayor ise indinin ozunde bele heyecanini gizletmeden bu qehreman gunleri xatirlayir Yuksek seref remzi hucum nisanidir Yalniz elbeyaxa doyusde mustesna bacariq ve kisilik gosterenleri hemin nisanla teltif edirler Kuban collerinde azerbaycanli doyusculeri serqli konullulerden birinci olaraq ilk bele hucum nisanlarina layiq gorulduler Bele nisanlardan biri mayorun da dosunden asilib 19 Azerbaycanli legionerlerin geyimi qidalanmasi Sovet ordusundakindan olduqca yuksek idi 6 Azerbaycan legionlarinda olan esger ve zabitler Azerbaycan milli marslarini mahnilarini veten millet duygulu serleri ifa edirdiler Esgi legionerlerden birinin yaddasinda hemin marslardan biri bele qalmaqdadir Bombalar partlar toplar guruldar Haydi esgerler haydi ireli Haydi esgerler Serqe gedelim Serqin ellerini azad edelim Serqin elleri feryad eleyir Her zaman bizden imdad gozleyir Haydi esgerler haydi ireli 20 1943 cu ilde Berlinde Milli Azerbaycan Qurultayinin kecirilmesi Redakte 1943 cu ilin noyabrin 6 da Almaniyanin Berlin seherindeki Kayserof mehmanxanasinda Milli Azerbaycan Qurultayi kecirildi 21 Azerbaycan Milli Qurultayinin kecirilmesinde esas tesebbuskar E F Dudenginski idi Bele ki o Almaniyadaki muxtelif azerbaycanli qurumlarin numayendelerile danisiqlardan sonra hemin qruplarin birlesdirilib vahid orqan yaradilmasi ideyasini Vermaxt qerargahinda ireli surur ve bu fikir qebul edilir SSRI ye ve bolsevizme qarsi yonelecek bu birlesmeden Almaniya dovleti de oz maraqlarina uygun faydalanmaq isteyirdi 6 Bu meqsedle de Almaniya hokumeti Azerbaycan Milli Qurultayinin kecirilmesine serait yaratdi 6 Avropanin muxtelif olkelerinden devet olunmus azerbaycanlilar cebhelerden doyus bolgelerinden gelen esger ve zabitler qonaqlar Milli Azerbaycan Qurultayinin kecirildiyi ilk gunu salona toplasmisdilar 6 Mehmanxana salonu coxlu sayda adamlarla dolmusdu Salon ucrengli milli Azerbaycan ve Almaniya bayraqlari ile bezedilmisdi 6 Qurultaya Berlinden gelmis numayende Tuqay bey ayaga qalxaraq agsaqqallardan birinin tedbiri acmasini xahis etdi Surekli alqislar altinda taninmis Azerbaycan herbcisi bir zamanlar Gence usyanina basciliq etmis Cahangir bey Kazimbeyli kursuye qalxib Milli Azerbaycan Qurultayini aciq elan etdi 6 Cahangir bey oz cixisinda qurultayin milli istiqlal tarixinde oynadigi muhum rol ve ehemiyyetini qeyd etdikden sonra tedbirin cagirisina tesebbus eden vetendaslara ve milli meselelerin helline imkan yaradan dost almanlara toplantidakilar adindan tesekkurunu bildirerek dedi Yurddaslarim Azerbaycanin azadligi ve istiqlali ugrunda bundan 23 il evvel bolsevik istilacilarina qarsi mubarizeye giren ve mubarek vetenin her qaris torpagini qani ile boyayan Milli Azerbaycan Ordusunun kohne bir zabiti olaraq men o ordunun davamcilari olan qehreman legionerlerimizin numayendelerini salamlamaqdan boyuk bir zovq duyuram Azerbaycan xalqi bir cox defeler oz milli huququnu silah ile mudafie etmek mecburiyyetinde qalmisdir Cavad xanin milli istiqlal ugrundaki qehreman mubarizesi bolsevizme qarsi edilen Gence Seki Zaqatala Qarabag usyanlari ve diger bir cox silahli cixislar azadliq yolunda aparilan bu mubarizelerin parlaq numuneleridir Bu gun de bizim qehreman legionerlerimiz Boyuk Almaniyanin muzeffer ordusu ile ciyin ciyine yalniz oz istiqlaliyyeti ucun deyil eyni zamanda beser medeniyyetinin muhafizesi ucun mubarize edirler Bolsevizme qarsi mubarize her milletin muqeddes borcudur ve biz azerbaycanlilar bu borcumuzu yerine yetirmekden boyuk bir xosbextlik hiss edirik Vetendaslar Herb qeti bir merheleye girir ve biz milletlerin taleyini hell edecek olan hadiselere hazir olmaliyiq Aramizda milli birlik ve intizam yaratmaq bizim ucun en lazimli bir vezifedir Bu meselede qurultayimiz oz sozunu soylemelidir Biz daima oz milli huququmuz ugrunda mubarize etdik ve edeceyik Bu mubarize ucun biz butun xalqin etimadini qazanan avtoritetli ve quvvetli bir teskilata malik olmaliyiq Bu gunku toplantimizin esasli meselelerinden biri bu milli teskilati qurmaq olacaqdir Ona gore qurultayimizi idare etmek ucun vetendaslarin bir Reyaset Heyeti secmelerini rica edirem 22 Cahangir bey Kazimbeyli Azerbaycan legionerlerinin metbuat fealiyyeti Redakte Ikinci dunya muharibesinden sonraki illerde fealiyyeti RedakteAzerbaycan legionunun batalyonlari Redakte II Dunya muharibesi illerinde Azerbaycan Legionunun afisalarindan biriIrsi RedakteAzerbaycan legionerlerinin fealiyyeti edebi bedii ve idealoji siyasi irsi haqqinda ilk genis melumat 1995 ci ilde Musavat jurnalinin 5 ci sayinda verilmisdir 23 Sonradan 2001 ci ilde Ekpress ve 525 ci qezetde legion edebiyyati numuneleri cap olundu 24 Legion edebiyyatinin ilk numunelerine 1942 ci ilden Almaniyanin Berlin seherinde nesre baslayan Azerbaycan qezetinde rast gelmek mumkundur M Musazadenin Qarsalani redaktorlugu ile nesr edilen qezet toxundugu ehemiyyetli meselelere ve dairesine topladigi edebi quvvelerin medeni menevi elaqeleri qoruyub saxlamasma gore deyerli idi 6 Azerbaycan qezetinin edebiyyat sehifesinde legionerler muxtelif adlar ve texelluslerle oz yazilarini cap etdirirdiler legioncu Ucadagli Bulovlu Ehmed Esiri Sirvani R Umid legioncu Qurbetzade Esed Eldost M Celebioglu legioncu T Mustafayev legioncu Dasqin H Eli legioncu Miskin legioncu Nebi legioncu Miryaqub legioncu Bextiyarli ve s 6 Legion edebiyyatinda esas baslica movzu Veten hesreti ve Veten sevgisi idi Bu serlerde ve edebi numunelerde Azerbaycanin hesreti dogma yurdu gormek oraya qayitmaq isteyi cox tesirli sehneler yaradir Legioner Ucadagli Men serinde bu hesreti bele ifade edirdi Sorusma halimi vefali dostum Cunki vetenimden araliyam men Ucan durnalarla ucmaq isterem Ince qanadlardan yaraliyam men Haydi esgerler haydi ireli Men Legioncu Ucadagli 25 Legioner Ucadaglinin A daglar serinde de veten mehebbeti yurd hesreti esas aparici motive cevrilmisdir Veten sevgisi yurd hesreti legioner Bulovlu Ehmedin de yazilarinda oz eksini tapirdi Legion edebiyyatinda Stalin rejimini pisleyen bolsevik ideologiyasini sert tenqid atesine tutan poeziya numuneleri de coxluq teskil edir Diger legioner T Mustafayev ise Ana serinde yazirdi Sir kimi girmisem bu gun meydana Soyguncu bolsevik mehv olsun deye Qoy ag gunes dogsun Azerbaycana Mehebbet bayragi ucalsin goye Ana T Mustafayev Vetenin azadligi ve istiqlali movzusunda legion edebiyyatinda coxlu numunelerle qarsilasmaq mumkundur Bele numunelerden birine legioner Yildirimin Var bizim eller serini qeyd etmek olar Legionerlerin serlerinde dogma Azerbaycana hesret vusal umidleri vetenin husnunu gozelliyini terif elementleri oxunaqli ve poetikdir Legioner M Celebioglu oz fikir ve duygularini qosma janrinda da ifade ederek yazirdi Men aglaram can aglar Canlarda vicdan aglar Qara geyir a dostlar Azerbaycan qan aglar M Celebioglu Legionerlerin yaradiciliginda sevgi mehebbet duygulu serler de ustunluk teskil edir Esiri Sirvani texelluslu bir legioner Can a sevgilim legioner Mezahir Dasqinin Gozel qiz seirlerini qeyd etmek olar Legionerlerin edebi yaradiciliginda qezel janrina da rast gelmek mumkundur 6 Istinadlar Redakte Antonio J Munoz amp Oleg Valentinovich The East Came West Muslim Hindu and Buddhist Volunteers in the German Armed Forces 1941 1945 A Study of East European amp Middle Eastern Collaboration with the German Armed Forces In World War II Axis Europa Books New York 2001 ISBN 1 891227 39 4 pp 49 62 Drobyazko S I Vtoraya Mirovaya vojna 1939 1945 Russkaya osvoboditelnaya armiya Moskva AST 1998 45 s Ilkin Q Nuru Pasa haqqinda heqiqetler Gunay qezeti Baki 1995 N51 Ahmet Temir 60 yil Almaniya 1936 1996 Ankara 1998 s 426 Metldison Devid Inostrannye legiony na sluzhbe u tretego Rejha SShA 1987 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 Yaqublu Nesiman 2005 Azerbaycan legionerleri Baki Ciraq 336 accessdate missing url 1 2 Rafiev B Devyat kaznennyh Zerkalo gazet Baku 1996 N49 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Noffmann L Die Ostlegionen 1941 1943 Turkotataren Kaukasier und Wolgafinen im deutschen Neer Freiburg Rombach 1976 197 s 1 2 3 4 Nehmet S Azerbaycanli Kurmay minbasi Turk yolu Istanbul 1955 N7 Azerbaycan jurnali Ankara 1954 N9 33 1 2 3 4 5 6 Ceferli M Bolsevizm ve fasizm arasinda Azadliq qezeti 2000 N63 l5772 Ceferli M Bolsevizm ve fasizm arasinda Azadliq qezeti 2000 N65 l574 Bayramov X Ebdurrehman Dudenginski Meydan qezeti Baki 1993 N24 41 Isazade N Adyudant ego prevoshoditelstva Gazeta Zerkalo Baku 1996 N25 1 2 3 Ziya Bunyadov Berdeli Baharin aciq mektubuna cavab Oguz eli qezeti Baki 1992 N6 1 2 3 4 Drobyazko S I Vtoraya Mirovaya vojna 1939 1945 Vostochnye legiony i kazachi chasti v Vermahte Moskva AST 1999 46 s 1 2 3 4 Muhlen Patrik fon Zur Camali Xac ile Qizil ulduz arasinda Ankara 1984 s 264 Rana Onlar turklerdir Baki Azemesr 1993 s 128 Signal zhurnal Berlin 1944 N12 Ibrahimli X Meni danisdirin ureyimi size acaram Yeni Musavat qezeti Baki 1993 N27 Azerbaycan qezet Berlin 1943 N46 74 91 Cahangir Kazimbeyin cixisinin metni Azerbaycan qezeti Berlin 1943 cu il N46 74 Ramiz Abutalibovun sexsi arxivinden Musavat jurnal Baki 1995 N5 9 Ekspress qezet Baki 2001 N86 Azerbaycan qezet Berlin 1943 N32 60 Edebiyyatda RedakteChristopher Ailsby Hitler s Renegades Foreign Nationals in the Service of the Third Reich Wladyslaw Anders Russian Volunteers in Hitler s Army 1941 1945 Christopher Bishop SS Hitler s Foreign Divisions Foreign Volunteers in the Waffen SS 1940 1945 J Borsarello amp W Palinckx Wehrmacht amp SS Caucasian Muslim Asian Troops Dallin A German Rule in Russia 1941 1945 A Study of occupation policies London New York 1957 Littlejohn D Foreign Legions of the Third Reich In 4 vols San Jose 1987 Vol 4 Antonio J Munoz The East Came West Muslim Hindu amp Buddhist Volunteers in the German Armed Forces 1941 1945 Munoz Antonio J Forgotten Legions Obscure Combat Formations of the Waffen SS Axis Europa Books 1991 Antonio Munoz amp Dr Oleg V Romanko Hitler s White Russians Collaboration Extermination and Anti Partisan Warfare in Byelorussia 1941 1944 Foreign Volunteers of the Wehrmacht 1941 45 K Yurado Osprey Publishing Ltd Elms Court Chapel Way Botley Oxford OX2 9LP Xarici kecidler RedakteAzerbaycanli qebirlerine basqa oluler de basdirilir olu kecid Menbe https az wikipedia org w index php title Azerbaycan legionu amp oldid 5964880, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.