Azərbaycanca
Deutsch
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
Aleut xalqı və ya Unangan xalqı (öz dilində olan adı: Unangax̂ tək, Unangax iki, Unangan cəm/şərqi, Unangas cəm/qərbi ) — aborigen xalqlarından olan bu xalq Aleut adaları, Komandor adaları, ABŞ (Alyaska), Rusiya (Kamçatka) ərazisində yaşayan qədim etnos. İrq və xarici görünüşə görə Eskimoslara bənzəsələrdə, bu iki xalqın dili və mədəniyyətləri ayrı-ayrıdır.
 | ||||||
| Ümumi sayı | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 17000-dən 18000-ə | ||||||
| Yaşadığı ərazilər | ||||||
| ||||||
| Dili | ||||||
| Dini | ||||||
| Qohum xalqlar | ||||||
| İnuit, yupik, sadlermiut |
Tarixi
Aleutlar XVIII əsrə kimi Avopalı və ya digər xalqlarla heç bir əlaqə qurmamışlar. XVIII əsrdə avropalılara dünyada belə bir xalqın yaşadığı məlum deyildi. Bu dövrə qədər Aleutlar İqlo adlı buzdan hazırlanan evlərdə yaşayır və əsasən balıqçılıqla məşğul olurdular. Aleutlar əsas fəaliyyətləri balıqçılıq olduğundan, onlar günü bu gündə mahir balıq ovcuları hesab olunurlar. Əsasən balina, suiti və müxtəlif növ balıqlar ovlanmışdır. Daha sonralar Aleutlar quruda yaşayan bəzi heyvanları, maral, tülkü və ayı ovu ilə vəziyyətlərini xeyli yaxşılaşdırmış və yeni ov etmə üsulları mənimsəmişlər. 1750-ci illərə kimi yəni ruslar adaya gələnə qədər, Aleutlar öz sakit həyatlarını yaşayırdılar. Əslində ruslarla ilk təmaslar çox uğurlu olmuşdur, Aleutlar ruslara yeni ov etmək üsullarını öyrətmiş, bunun əvəzində isə ruslar özləri ilə gətirilən bəzi ədviyatları Aleutlara vermişlər: Sea otter hunters. Hətta bəzi rus kişilərinin Aleut qadınlarala evlənməsi məlumdur. Alyaskada birinci rus qəsəbələri Qriqori İvan Şelixov irkutsk taciri tərəfindən salınmışdır. Kütləvi şəkildə ovlanma nəticəsində dəniz heyvanlarının sayı azalmışdır. Bununla ruslar yerli əhalini daha cox inçitməyə başlamış, onları ovlamaq üçün daha əlverişsiz yerlərə göndərmişlər. Xususəndə Şelikov və Galikov şirkətinin yerli xalqa qarşı olan münasibəti nəticəsində Aleutlar, üsyan etmiş və qalib qəlmişdirlər. Ancaq texniki baxımdan daha üstün olan ruslar sonda Aleutlar üzərində qələbə qazanmışlar. Bu qələbənin əldə edilməsində Rusiya imperiyası Rus Amerikasına bir başa dəstək göstərmişdir. Aleut xalqı Ruslarla yaratdığıları münasibərlər, kütləvi qrip epidemiyası, qətliyamlar səbəbindən xalqın 80% məhv olmuşdur. Bütün bunların nəticəsində Aleut xalqının sayı 90 min nəfərdən 10 minə kimi azalmışdır.
Etimologiyası
Aleut xalqının adı aleutca allíthuh sözündəndir. Alyaskanın kəşfindən sonra ruslar Aleut adaları istiqamətində irələməyə başlayırlar. Bu ərazilərə gələn rus kürk tacirləri tərəfindən yerli əhali Aleut (rus. Алеутъ) adlandırılır. Bu eyni adlı adalar qrupunun olması ilədə ələqəli olmuşdur.
Rus dilində Aleut adının mənşəyi haqqında bir neçə fikir vardır:
- Bu adın Rusiyanın şimalında yaşayan Çukçaların dilindən olan "daimi sahil sakini" sözündən yarandığı ehtimal olunur.
- Çukca dilində Eskimoslara xitabən işlədilən A´lvayê´lilit '(yad dildə danışanlar') sözü olmuşdur.
- G. Menovşçikov kimi bəzi alimlərin fikirincə Aleut sözü Unanganca allíthuh (cəmiyyət) sözündən yaranmışdır.
Dil
Aleut dili və ya Unangan dili (öz adı Unangam Tunuu), Amerika Birləşmiş Ştatlarında Alyaska ştatının Aleut adaları ilə və Rusiya Federasiyasının Kamçatka diyarına bağlı Komandor adalarında Aleut xalqı (Unangan xalqı) tərəfindən danışılan və Eskimos-Aleut dil ailəsinin tək başına iki qolundan birini oluşturan dil.
Din
Əhalisi
Alyaskada 1980 və 1992-ci illərdə, Eskimo-Aleut dillərində dannışa bilən əhali
| Ayaska | etnik sayı | anadilində danışa bilənlərin sayı | % | danışa bilənlərin orta yaş həddi |
| 1980 | . | . | . | . |
| Sibir Yupikləri | 1.100 | 1.050 | 95 | Orta nəslin çoxu və uşaqların hamısı |
| Yupikler | 17.000 | 14.000 | 80 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| İnyupikler | 12.000 | 5.000 | 40 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| Supikler | 3.000 | 1.000 | 33 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| Aleutlar | 2.200 | 700 | 35 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| 1992 | . | . | . | . |
| Sibir Yupikləri | 1.100 | 1.050 | 95 | Orta nəslin hamısı və uşaqların böyük bir qismi |
| Yupiklər | 18.000 | 12.000 | 67 | Orta nəslin hamısı və uşaqların kiçik bir qismi |
| İnyupiklər | 13.000 | 4.000 | 31 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| Supiklər | 3.100 | 600 | 19 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| Aleutlar | 2.100 | 400 | 19 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
Rusiya Federasiyasında Komandor adalarında yaşayan, yerli aleut əhalisinin sayı:
- 1901 -502 nəfər
- 1902 -523 nəfər
- 1903 -509 nəfər
- 1904 -512 nəfər
- 1905 -514 nəfər
- 1906 -499 nəfər
- 1913 -516 nəfər
- 1917 -449 nəfər
- 1921 -377 nəfər
- 1922 -381 nəfər
- 1923 -364 nəfər
- 1927 -345 nəfər
- 1935 -367 nəfər
Təhsil
Aleutları yaşadığı ərazi Amerika Birləşmiş Ştatlarıı hesab olunur. Ona görədə Aleutlar ABŞ təhsil sistemi üzrə təhsil alırlar.Hal-hazırda Alyaskada 4 Aleut yarım məktəbi fəaliyyət göstərir. Şagirdlərə həm ana dilləri olan Unanganca həmdə dövlət dilləri olan ingilis dili tədris olunur.
- Aleut Region məkətbi
- Pribilof məktəbi
- Aleut adları Şərqi-Şəhərcik məktəbi
- UnAlyaska şəhər məktəbi
1987-1988-ci illərdə Alyaskada məktəblərdə dərs alan Aleutlu uşaqlar:
| Yarım məktəb | Anadilində danışa bilən uşaqlar | Danışa bilməyən uşaqlar | Cəmi şagird sayı |
| Aleut ərazisi | 2 | 16 | 18 |
| Ankoric | 1 | 29 | 30 |
| Bristol körfəzi | . | 1 | 1 |
| Kenai | . | 1 | 1 |
| Pribilof adası | . | 70 | 70 |
| Tanana | . | 18 | 18 |
| Cəmi | 3 | 135 | 139 |
Mədəniyyət
Müasir durum
Qalereya
- perrow="5"
-
![image]()
Aleutlu balıq ovçusu -
![image]()
Aleut evi -
![image]()
Aleut milli balıqçı forması -
![image]()
Aleut avarçəkənlər -
![image]()
Aleut avarçəkənlər -
![image]()
Aleut avarçəkən -
![image]()
Kişi və qadın, 1820 -
![image]()
Aleut adamı -
![image]()
Aleut adamı -
![image]()
Aleut qayıqçısı
İstinadlar
- "Arxivlənmiş surət". 2022-07-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-02.
- Who are the Alutiiq[ölü keçid]
- "Eskimo of Canada". 2008-10-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-08-02.
- "The Aleuts". 2011-05-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-08-02.
- Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life 2012-11-14 at the Wayback Machine,
- "Bilingual/Bicultural Education Programs". 2016-03-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-08-02.
Həmçinin bax
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Aleut xalqi ve ya Unangan xalqi oz dilinde olan adi Unangax tek Unangaxiki Unangancem serqi Unangascem qerbi aborigen xalqlarindan olan bu xalq Aleut adalari Komandor adalari ABS Alyaska Rusiya Kamcatka erazisinde yasayan qedim etnos Irq ve xarici gorunuse gore Eskimoslara benzeselerde bu iki xalqin dili ve medeniyyetleri ayri ayridir Aleutlar Aleut adamlariUmumi sayi17000 den 18000 eYasadigi erazilerABS Alyaska 17000Rusiya Kamcatka 700DiliAleut dili ingilis dili rus diliDiniAnimizm Samanizm ve Rus OrtodoksalligiQohum xalqlarInuit yupik sadlermiutTarixiSuiti ovculari Unalaska 1896 ci il Aleutlar XVIII esre kimi Avopali ve ya diger xalqlarla hec bir elaqe qurmamislar XVIII esrde avropalilara dunyada bele bir xalqin yasadigi melum deyildi Bu dovre qeder Aleutlar Iqlo adli buzdan hazirlanan evlerde yasayir ve esasen baliqciliqla mesgul olurdular Aleutlar esas fealiyyetleri baliqciliq oldugundan onlar gunu bu gunde mahir baliq ovculari hesab olunurlar Esasen balina suiti ve muxtelif nov baliqlar ovlanmisdir Daha sonralar Aleutlar quruda yasayan bezi heyvanlari maral tulku ve ayi ovu ile veziyyetlerini xeyli yaxsilasdirmis ve yeni ov etme usullari menimsemisler 1750 ci illere kimi yeni ruslar adaya gelene qeder Aleutlar oz sakit heyatlarini yasayirdilar Eslinde ruslarla ilk temaslar cox ugurlu olmusdur Aleutlar ruslara yeni ov etmek usullarini oyretmis bunun evezinde ise ruslar ozleri ile getirilen bezi edviyatlari Aleutlara vermisler Sea otter hunters Hetta bezi rus kisilerinin Aleut qadinlarala evlenmesi melumdur Alyaskada birinci rus qesebeleri Qriqori Ivan Selixov irkutsk taciri terefinden salinmisdir Kutlevi sekilde ovlanma neticesinde deniz heyvanlarinin sayi azalmisdir Bununla ruslar yerli ehalini daha cox incitmeye baslamis onlari ovlamaq ucun daha elverissiz yerlere gondermisler Xususende Selikov ve Galikov sirketinin yerli xalqa qarsi olan munasibeti neticesinde Aleutlar usyan etmis ve qalib qelmisdirler Ancaq texniki baximdan daha ustun olan ruslar sonda Aleutlar uzerinde qelebe qazanmislar Bu qelebenin elde edilmesinde Rusiya imperiyasi Rus Amerikasina bir basa destek gostermisdir Aleut xalqi Ruslarla yaratdigilari munasiberler kutlevi qrip epidemiyasi qetliyamlar sebebinden xalqin 80 mehv olmusdur Butun bunlarin neticesinde Aleut xalqinin sayi 90 min neferden 10 mine kimi azalmisdir EtimologiyasiAleut xalqinin adi aleutca allithuh sozundendir Alyaskanin kesfinden sonra ruslar Aleut adalari istiqametinde irelemeye baslayirlar Bu erazilere gelen rus kurk tacirleri terefinden yerli ehali Aleut rus Aleut adlandirilir Bu eyni adli adalar qrupunun olmasi ilede eleqeli olmusdur Rus dilinde Aleut adinin menseyi haqqinda bir nece fikir vardir Bu adin Rusiyanin simalinda yasayan Cukcalarin dilinden olan daimi sahil sakini sozunden yarandigi ehtimal olunur Cukca dilinde Eskimoslara xitaben isledilen A lvaye lilit yad dilde danisanlar sozu olmusdur G Menovscikov kimi bezi alimlerin fikirince Aleut sozu Unanganca allithuh cemiyyet sozunden yaranmisdir DilEsas meqale Aleut dili Aleut dili ve ya Unangan dili oz adi Unangam Tunuu Amerika Birlesmis Statlarinda Alyaska statinin Aleut adalari ile ve Rusiya Federasiyasinin Kamcatka diyarina bagli Komandor adalarinda Aleut xalqi Unangan xalqi terefinden danisilan ve Eskimos Aleut dil ailesinin tek basina iki qolundan birini olusturan dil DinEhalisiAlyaskada 1980 ve 1992 ci illerde Eskimo Aleut dillerinde dannisa bilen ehali Ayaska etnik sayi anadilinde danisa bilenlerin sayi danisa bilenlerin orta yas heddi1980 Sibir Yupikleri 1 100 1 050 95 Orta neslin coxu ve usaqlarin hamisiYupikler 17 000 14 000 80 Orta neslin coxu ve usaqlarin bir qismiInyupikler 12 000 5 000 40 Orta neslin coxu ve usaqlarin bir qismiSupikler 3 000 1 000 33 Orta neslin coxu ve usaqlarin bir qismiAleutlar 2 200 700 35 Orta neslin coxu ve usaqlarin bir qismi1992 Sibir Yupikleri 1 100 1 050 95 Orta neslin hamisi ve usaqlarin boyuk bir qismiYupikler 18 000 12 000 67 Orta neslin hamisi ve usaqlarin kicik bir qismiInyupikler 13 000 4 000 31 Orta neslin coxu ve usaqlarin bir qismiSupikler 3 100 600 19 Orta neslin coxu ve usaqlarin bir qismiAleutlar 2 100 400 19 Orta neslin coxu ve usaqlarin bir qismi Rusiya Federasiyasinda Komandor adalarinda yasayan yerli aleut ehalisinin sayi 1901 502 nefer 1902 523 nefer 1903 509 nefer 1904 512 nefer 1905 514 nefer 1906 499 nefer 1913 516 nefer 1917 449 nefer 1921 377 nefer 1922 381 nefer 1923 364 nefer 1927 345 nefer 1935 367 neferTehsilAleutlari yasadigi erazi Amerika Birlesmis Statlarii hesab olunur Ona gorede Aleutlar ABS tehsil sistemi uzre tehsil alirlar Hal hazirda Alyaskada 4 Aleut yarim mektebi fealiyyet gosterir Sagirdlere hem ana dilleri olan Unanganca hemde dovlet dilleri olan ingilis dili tedris olunur Aleut Region meketbi Pribilof mektebi Aleut adlari Serqi Sehercik mektebi UnAlyaska seher mektebi 1987 1988 ci illerde Alyaskada mekteblerde ders alan Aleutlu usaqlar Yarim mekteb Anadilinde danisa bilen usaqlar Danisa bilmeyen usaqlar Cemi sagird sayiAleut erazisi 2 16 18Ankoric 1 29 30Bristol korfezi 1 1Kenai 1 1Pribilof adasi 70 70Tanana 18 18Cemi 3 135 139MedeniyyetMuasir durumQalereyaperrow 5 Aleutlu baliq ovcusu Aleut evi Aleut milli baliqci formasi Aleut avarcekenler Aleut avarcekenler Aleut avarceken Kisi ve qadin 1820 Aleut adami Aleut adami Aleut qayiqcisiIstinadlar Arxivlenmis suret 2022 07 31 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 08 02 Who are the Alutiiq olu kecid Eskimo of Canada 2008 10 02 tarixinde Istifade tarixi 2011 08 02 The Aleuts 2011 05 14 tarixinde Istifade tarixi 2011 08 02 Panu Hallamaa 1997 Unangam Tunuu and Sugtestun A Struggle for Continued Life 2012 11 14 at the Wayback Machine Bilingual Bicultural Education Programs 2016 03 15 tarixinde Istifade tarixi 2011 08 02 Hemcinin baxHemcinin baxInuit xalqi Iqlo Eskimoslar Alyaska Aborigen