fbpx
Wikipedia

Nar

Avqust 28, 2022

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Nar (dəqiqləşdirmə).

Nar punicaceae fəsiləsindəndir. Narın elmi adı iki latın sözünün birləşməsindən əmələ gəlmişdir. "Punica" — tünd qırmızı və ya parlaq qırmızı, "granatus" isə dənə deməkdir.

?Nar
Punica granatum
Elmi təsnifat
Elmi adı
Punica granatum

Vikinövlərdə
sistematika
Şəkil
axtarışı
ITIS  27278
NCBI  22663
EOL  582971
GRIN  30372
IPNI  554129-1
TPL  kew-2536844

Nar çox qədimdən becərilən və istifadə olunan bitkidir. Onun ən qiymətli sortu eramızdan əvvəl Qədim Yunanıstanın Karfagen vilayətində becərilmişdir.

Hündürlüyü 1,5–4 (5) m olan, budaqları qarşı-qarşıya yerləşmiş balaca ağac və ya koldur. Qısalmış budaqları çox vaxt tikanlara çevrilir.

Təbii yayılması

Vətəni Kiçik və Оrtа Аsiyа, Dаğıstаn, Şərqi və Cənubi Zаqаfqаziyаdır.

Botaniki təsviri

3–5 m hündürlüyündə çохlu gövdələrə mаlik, yаrpаğını tökən kоl və yа kiçik аğаcdır. Cаvаn budаqlаrının qаbığı yаşıl-bоz, sоnrаlаr isə qəhvəyi rəngli оlur, çılpаq, üzərində tikаnlаrı vаrdır. Yаrpаqlаrı хırdа, uzunsоv və yа еnli-nеştərvаri, sаdə, küt uclu, tаm kənаrlı, çılpаq və pаrlаq оlub, qısа sаplаqlıdır. Uzunluğu 3–8 sm, еni 1–2 sm-dir. Narın çiçəkləri əsasən iki tiplidir. Çiçəkləri 3 sm diаmеtrində оlub, iri, tək-tək və yа dəstə ilə yеrləşir, ləçəkləri qırmızı rənglidir. Kasacığı rəngli, dərili, 5–7 ətli, üçkünc hissəlidir. Ləçəkləri və erkəkcikləri kasacığın ağızcığında birləşmişdir; sütuncuğu bir, bir az qalınlaşmış dişicik ağızlıdır. Müхtəlif çеşidlərdə çiçəklərinin rəngi çəhrаyı, аğ, аlаbəzək və yа sаrı оlur. Mеyvələri iri, yеtişdikdə qаbıqlаrının rəngi sаrı, qırmızı və s. rəng аlır. Toxumları çoxsaylı, bir meyvədə 1000–1200-dək və daha çoxdur. Hər toxum sulu, yeməli örtüklə əhatə olunmuşdur. Аprеl аyındа çiçəkləyir, mеyvələri sеntyаbr-оktyаbr аylаrındа yеtişir. Kоlun bölünməsi və ya qələmlərlə çохаldılır.

Еkоlоgiyаsı

Nar işıqsevəndir, işıq çatışmadıqda nar ağacında çiçəkləmə müşahidə edilmir.

Аzərbаycаndа yаyılmаsı

Аdi nаr təbii hаldа Аlаzаn-Əyriçаy vаdisində, Kür-Аrаz оvаlığındа, Lənkərаn-Аstаrа ovalığında, Abşeronda bitir. Dendrologiya İnstitutunun kоllеksiyаlаrındа mеyvəsinin fоrmаsınа, ölçüsünə, rənginə və digər mоrfоlоji хüsusiyyətlərinə görə fərqlənən çохlu fоrmа müхtəlifliyi vаrdır.

İstifаdəsi

Nаrın mеyvələrindən həm təzə, həm də еmаl еdilmiş hаldа istifаdə еdilir. Mеyvəsinin qаbığındа аşı mаddəsi vаrdır. Müхtəlif fоrmаlаrındаn yаşıllаşdırmаdа istifаdə еdilir.

Yarpaq: Yarpaqları qarşı-qarşıya və ya dəstə halında yaxınlaşmişdir, uzunsov və ya uzunsov-neştərvaridir, küt və ya sivritəhərdir, qalın dərili, tamkənarlıdır, parlaqdır, alt tərəfdən orta damarcıq aydın görünür və yarpaqlar töküləndir.

Çiçək: Çiçəkləri iri, diametri 4–4,5 sm-dir, tək-tək və ya 2–3 ədəd olmaqla qısa çiçək saplağında düzülmüşdür və qoltuq çiçəkləridir. Ləçəkləri al-qırmızı rəndədir, uzunluğu 3–5 sm, nazikdir və kasacığn bölümləri ilə əvəz olunmuşdur.

Meyvə: Meyvəsi iridir, diametri 10 sm, şarşəkillidir, tünd qırmızı və ya sarımtıl rəngli olub, yetişən zaman qeyri-düzgün çatlayır. Toxumları çoxsaylıdır, uzunluğu 6–12 (14) mm-dir, üçtinlidir və lətli örtüklə örtülmüşdür.

Çiçəkləməsi: (May) İyun-İyul; bəzən Sentyabr-Oktyabrda ikinci dəfə çiçəkləyir .

Meyvə verməsi: Sentyabr-Oktyabr

Azərbaycanda yayılması: BQ (Quba), Samur-Şabran oval., Qobustan, BQ şərq, BQ qərb, KQ mərkəzi, KQ şimal, KQ cənub,

Alazan-Əyriçay, Kür-Araz oval., Kür düz., Nax. düz., Lənk., Muğan-Lənk. oval. Aşağı dağ qurşağına qədər.

Yaşayış mühiti: Çay boyunca, qumlu torpaqlarda, quru-çınqıllı yamaclarda rast gəlinir. Qrup və səpələnmiş halda rast gəlinir

və bəzən mühüm sahələrdə təbii cəngəlliklər əmələ gətirir.

Nar Azərbaycanda

 
Azərbaycan narı və narşərabı

Azərbaycanın "şah meyvəsi" olan Narın yetişdirilmə tarixçəsi vətənimizin tarixi qədər qədimdir.

Ölkəmizin unikal iqlim imkanları hesabına narın yetişdirilməsi üçün münbit şərait demək olar ki vətənimizin hər bir bölgəsində mövcuddur. Əsasən yarı-quru mülayim və subtropik iqlimdə yetişdirilsə də, sərt qış və isti yay fəsillərini yaşayan bölgələrdə də nar, cox asan uyğunlaşa bilir. Bunun nəticəsidir ki, Azərbaycan "şah meyvəsinin" bütün növlərinin yetişdirildiyi yeganə ölkədir.

Narın Azərbaycanda bu qədər önəmli yer tutması nəticəsində ondan geniş çeşidli məhsulların istehsalı zamanı əsas tərkib hissəsi kimi istifadə olunur. Bu qədimdən gələn ənənədir, çünki hələ keçmişdən narın insan sağlamlığı üçün nə qədər faydalı olduğu xalqımıza məlumdur. Buna görə də nar bir çox qida və dərman məhsullarının istehsalı zamanı əsas tərkib hissəsi kimi istifadə olunur. Xüsusi ozunəmaxsus dadı və faydası nəticəsində — qida, gözəllik və dərman məhsullarının bazara çıxarılmasına imkan verir. Bu qeyd etdiyimiz sahələrdən əlavə, nar həmçinin boya və dekorativ maddə kimi də istifadə edilir. Nar — milli mədəniyyətimizdə, rəssamlıqda, dəbdə, ədəbiyyatda, milli kulinariyamızda xüsusi yer tutur.

Hazırda Zaqafqaziya respublikalarında nar ağacı geniş becərilir. Azərbaycanın bir sıra rayonlarında Ağsu, Göyçay, Ağdaş, İsmayıllı, Lənkəran, Masallı, Şəmkir və s. çoxdan nar bağları salınıb. Bundan əlavə həmin rayonların meşələrində, dağ yamaclarında cır nara da rast gəlinir.

Azərbaycanda becərilən nar öz keyfiyyəti ilə fərqlənir. Son 25–30 ildə Muğan zonasında — Əli Bayramlıda, Sabirabadda, Saatlıda, Salyanda, Neftçalada, Cəlilabadda, Kürdəmirdə, Beyləqanda narın müxtəlif sortları müvəffəqiyyətlə becərilir və sahələri ildən-ilə genişləndirilir.

Azərbaycanda təbii sahələrdə miqdarı azalmaqda olan relikt növdür və Ağdaş, Dəvəçi, Ağsu, Astara, Lənkəran, Şəki rayonlarında, Türyançay qoruğunda və Naxçıvan MR yayılmışdır. Hüdürlüyü 1–10 m olan, parıltılı uzun lansetvari yarpaqlara malikdir. Çiçəkləri qırmızı rəngdə olur və iyul-avqust aylarında çiçəkləyir.

Narın müalicəvi xassəsi

Narın müalicəvi xassəsi eramızdan hələ çox qabaq assuriyalılara, misirlilərə, yəhudilərə, yunanlara və romalılara məlum idi. Eramızdan 1500 il əvvəl Çin təbibləri nar qabığını qurd dərmanı kimi işlətmişlər. Azərbaycanda da nardan və onun meyvələrinin qabığından istifadə olunur. Lakin buna baxmayaraq, nar elmi təbabətə, ancaq 1807-ci ildən etibarən daxil edilmişdir. Bunun təşəbbüskarları Hindistan təbibləri olmuşlar.

Nar bitkisi qədim dövrlərdən bəri dərman bitkisi kimi istifadə edilir. Nar şirəsi iştahanı qaldırır, mədənin fəaliyyətini tənzimləyir və ağrısızlaşdırıcı xassəyə malikdir. Çiçəklərindən soyuqdəyməyə qarşı, toxumlarından isə sarılıq xəstəliyində, ürək döyünməsində, sinə ağrılarında və iştahanı qaldırmaq üçün istifadə edilir. Kök və budaqların qabığı lentşəkilli qurdlara qarşı iflicedici təsir göstərir. Narın növündən və sortundan asılı olaraq meyvələri şirin və turş olur. Nara turş dad verən onun şirəsindəki limon turşusudur.

Mədəni üsülla becərilən narın meyvəsinin şirəsində 2–4%, cır narda isə 6–9% limon turşusu var. Nar meyvəsinin tərkibi şəkər və limon turşusu ilə yanaşı, vitaminlərlə, boyayıcı maddələrlə, makroelementlərlə də zəngindir.

Cır nar meyvəsinin şirəsindən təbabətdə və yeyinti məhsulları sənayesində istifadə etmək üçün limon turşusu istehsal olunur. Meyvəsinin qabığı da faydalıdır. Onu çay kimi dəmləyib, mədə-bağırsaq xəstəliklərində ishala və dezinteriyaya qarşı qəbul edirlər. Böyrək və qaraciyər xəstəliklərinə tutulanlara nar şirəsi içmək çox xeyirlidir. Şəkər xəstəliyi olanlara cır narın şirəsindən içmək məsləhətdir.

Nar şirəsilə 10–12 gün davam etdirilən müalicə nəticəsində gündə 4–5 dəfə, hər dəfədə 60 damcı, yeməkdən 5–10 dəqiqə qabaq xəstələrin hamısında ürək yanğısının azalması, ağızda quruluğun və acılıq hissinin itməsi, başağrısının kəsilməsi kimi müsbət dəyişikliklər müşahidə edilmişdir.

Xalq təbabətində nar meyvəsinin qabıqlarından "nar qəzəli" adı ilə, eləcə də nar ağacının gövdə və qol-budaqlarının toz formasında və sulu bişirmə şəklində qurd əleyhinə dərman kimi istifadə edilir.

Şəki rayonunda nardan iştah artırmaq üçün "nardaşa" adlanan şərbət mürəbbə hazırlanır. Bunun üçün vələs və ya Göyçay rayonunda "kəmşirin" sortlu gülövşə nar meyvəsinin dənələrini ayırıb onu şəkər şərbətində qaynadırlar. "Nardaşa"dan plov, kabab və lüləkabab yeməklərində iştahartırıcı və tamverici kimi istifadə edirlər.

Azərbaycanda qədim zamanlardan mədəni nar növündən "narrub" şirəsi, cır nardan isə "narşərab" hazırlanır. "Narşərab" həzmetmə prosesinə kömək edir və sınqa xəstəliyinin müalicəsində yaxşı nəticə verir. "Narrub" isə zəifləmiş orqanizmi möhkəmləndirir, xəstənin ürəyini sərinləşdirir və susuzluğun qarşısını alır.

Xalq təbabətində şəkər xəstəliyi zamanı nardan təzə alınmış şirəni ürək yanğısını söndürən və susuzluğun qarşısını alan dərman kimi içirlər.

Nar şirəsindən hipertoniya xəstəliyinin müalicəsində, eləcə də ürək ağrılarında istifadə olunur. Belə hallarda nar şirəsinin şəkərdə hazırlanan şərbəti də xeyirlidir. Həmin şərbəti döş ağrıları zamanı öskürək dərmanı kimi də qəbul etmək olar.

Şirin nar meyvəsinin şirəsi böyrək xəstəliklərində, eləcə də temperaturu aşağı salmaq üçün içmək məsləhətdir. Kəmşirin nar meyvəsinin şirəsindən böyrəklərdə və öd kisəsində daş bağlayan zaman istifadə olunur. Nar şirəsi babasil xəstəliyini müalicə etmək üçün də faydalıdır.

Xalq təbabətində nar şirəsindən yel xəstəliyinə qarşı sürtmə dərmanı kimi işlədilir. Nar ağacının kökünü qurudaraq toz halına salıb, onu əzvayla bərabər miqdarda qarışdırırlar, sonra çıxıqlarda, əziklərdə təpitmə şəklində ağrıkəsici kimi işlədirlər.

Nar qabıqlarını və çiçəklərini çay kimi dəmləyib, boğaz ağrılarında, angina, diş ətinin iltihabı xəstəlikləri zamanı antiseptik qarqara dərmanı kimi istifadə edirlər. Baytarlıqda isə narın qabıqlarından yarasağaldıcı dərman kimi istifadə olunur. Bu məqsədlə qurudulmuş qabıqları xırdalayır, kül ilə qarışdırır, sonra atın belində yəhərin əmələ gətirdiyi yaraların üstünə səpirlər.

Narda 15% karbohidrat, 0,8% protein, B1 və B2 vitaminləri ilə bərabər kalsium, fosfor və dəmir var. Nar həmçinin dəniz tutmalarına qarşı da yaxşı təsir göstərir. Narı içindəki pərdə ilə birlikdə yedikdə mədə yarasını müalicə edir. Nar suyu böyrək və qaraciyər xəstəliklərində çox faydalıdır.

Nar suyu yüksək təzyiqin müalicəsində, ürək ağrılarında, babasil xəstəliyində faydalıdır. Nar suyu hərarəti götürür. Nar şirəsinin şərbəti sidikqovucu xassəyə malikdir. Şirəsini bədəndə revmatizm ağrıları olan nahiyələrə vurduqda ağrıları kəsir. Ürəkgetmə zamanı xəstəyə nar şərbəti içirilməlidir. Meyvəsi və qabıqları da yararlıdır. Çiçəyi bağırsaqdakı yara və iltihabı yaxşılaşdırır. Boyun tutulmasında nar çiçəyinin xəşili şəfavericidir. Qabığı çay kimi dəmlənib içildikdə mədə və bağırsaq xəstəliklərinə, ishal və dizenteriyaya qarşı olduqca faydalıdır.

Xayfa Texnionun tədqiqatçılari aşkar ediblər ki,nar şirəsi şəkərli diabetdən əziyyət çəkənlər üçün əsl dərman ola bilər. "Atherosclerosis" jurnalında dərc edilmiş tədqiqatın nəticələrinə görə 3 ay müddətində hər gün 180 ml nar şirəsi içmiş pasientlərdə damarlarda aterosklerozun inkişaf riski əhəmiyyətli dərəcədə enmişdir. Ateroskleroz-diabetiklərin ölümünün əsas səbəbidir: mədəaltı vəzin çatışmazlığından əziyyət çəkənlərin 80%-i ondan tələf olur.

Ən təəcüblüsü odur ki, nar şirəsinin tərkibində olan şəkər qanda şəkərin səviyyəsini qaldırmır — texnionun tibb fakültəsinin professoru, tədqiqat qrupunun rəhbəri Mixael Aviram bunu xüsusi qeyd edir. Alimlər bunu başqa meyvələrdən fərqli olaraq, nar şirəsinin tərkibindəki şəkərin unikal antioksidantla bağlı olması ilə izah edirlər ki, bu da onu ateroskleroza qarşı preparata çevirir. Lakin qeyd etmək lazımdir, bu tədqiqatda yalnız 20 pasient iştirak etdiyinə görə nəticələrin yoxlanmağa və təsdiqə ehtiyaci vardır.

ABŞ alimlərinin axırıncı tədqiqatları göstərdi ki, nar şirəsi kişi potensiyasına viaqradan pis təsir göstərmir. Hesab edirlər ki, nar şirəsi qan dövranını gücləndirən natioksidantlarla zəngindir. O eyni ilə impotensiyanın müalicəsində istifadə olunan dərmanlar kimi azot oksidinin səviyyəsini yüksəldir, bu da qan damarlarının genişlənməsini sürətləndirir.

Zəif cinsi disfunksiyadan əziyyət çəkən 53 nəfər 21 yaşdan 70 yaşa qədər könüllü 1 ay müddətində şam yeməyindən sonra 1 stəkan nar şirəsi içmişdir. Demək olar ki, onların yarısı məhəbbət sahəsindəki uğurları haqda alimlərə məlumat veriblər.

Kaliforniya universitetinin doktoru Kristofer Forest ereksiyanın pozğunluğundan əziyyət çəkənlərin müalicəsində nar şirəsinin böyük potensiala malik olduğunu söyləyir.

Ürək xəstəlikləri və prostat vəzin xərçəngi riskini azaltmaq qabiliyyətinə görə nar meyvəsi artıq "super meyvə" hesab olunub. Alimlərin fikrinə görə digər meyvələr, çay və qırmızı şəraba nisbətən onun tərkibində daha çox antioksidant vardır.

Nar tumunun yağı

Nar tumunun yağı soyuq ekstrasiya ilə alınır. Tərkibində doymamış yağ turşusu göstəricisi (punica asid) yüksək olur. Bu maddə güclü antioksidant olaraq xərçəng hüceyrələrini məhv etmə, qanın tərkibindəki şəkərin miqdarını tənzimləmə və insan dərisinə regenerasiya edici (cavanlaşdırıcı) təsirlərə malikdir. Nar tumunun yağı son dərəcə qidalı və zəngindir. Kosmetik və dərman məqsədləri üçün istifadə olunur. Nar tumu yağının bərpaedici xüsusiyyətləri onu bir çox dəriyə qulluq məhsullarında əvəzedilməz tərkib hissəsinə çevirir. Nar tumu yağı sabun, duş geli, masaj yağları, nəmləndirici və digər dəriyə qulluq məhsulları kimi əksər kosmetik vasitələrin formulasına daxildir. Əsasən Sabinen, Mycenae, Limonene, Alpha Pinene və Terpinenol kimi maddələrdən ibarətdir.

Nar qabığı

Nar qabığı — Limon turşusu, tanninlər və təbii boyalarla çox zəngindir. Soyuq tərkibinə, həmçinin çox sayda pektin maddələr də daxildir. Nar qabıqları ürək üçün çox faydalıdır- ürək əzələsini qoruyur, damarları möhkəmləndirir və təmizləyir. Xolesterolu azaldır, beta hüceyrələrini artıraraq şəkər, ürək-damar xəstələrinə daha çox fayda göstərir. Pankreas, qida borusu, dəri, bağırsaq, prostat, döş xərçənglərində əks təsir yaradır. Nar qabığının tərkibində olan ellagik turşu xərçəngi də müalicə etməyə yardımçı olur. Evdə özünüz də dəmləyə biləcəyiniz nar qabığı çayı ilə dəri, pankreas kimi ciddi xərçəng növlərinin qarşısını ala və ya müalicə edə bilərsiniz.

Əfsanəsi

Nar ağacının vətəni İran hesab olunur. Qədim zamanlardan Şərqdə nar "bütün meyvələrin şahı" sayılır. Bu ola bilsin ki, "tac" forması yaradan kasayarpaqların məhz həmin orijinal formasına görədir. Hətta hesab olunur ki, məhz nar kralların baş geyimi olan tacı insanlara təlqin etmişdir.

  • Çoxsaylı tumları ilə, nar uzunmüddət məhsuldarlıq, bolluq və daimi həyat simvolu hesab olunur.
  • Nar Yunanıstanda ər-arvadın sadiqliyinin simvolu olmuşdur. Yunanlar hesab edirdilər ki, nar Dionisin qanından yaranmış, nar ağaclarında isə xüsusi nimfalar, royadlar yaşayır. Yunan əsatirində nar dənələrini yeyən Persefona Aidin arvardı olur və iki ilin üçdə ikisini yeraltı səltənətdə qalır, Yer üzərində payış və qış olur.
  • Qədim Misirdə isə vəfat edənlərin qayıtmasına ümidi simvolizə edən nar meyvələri ilə basdırırdılar.
  • Azərbaycan əfsanələrində isə deyilir ki, nar sevgi və ehtiras simvoludur. Sözlərlə sevgini bildirmək nəzakətli hesab olunmurdu. Gənc oğlanlar qızlara nar meyvələrini gətirməklə öz hisslərini bildirir və sevgilərini təklif edirdilər.
  • Yuxu yozanlar iddia edirlər ki, əgər yuxuda nar görmüş olarsansa, bu sizin öz istedadınızı müdrikliklə istifadə edəcəyinizi göstərən işarədir.

Narla bağlı mifologiyalar

Qədim zamanlardan Şərqdə narı bütün meyvələrin şahı hesab edirlər. Hətta xarici görkəminə görə də o, digər meyvələrdən yüksəklikdə dayanan odlu-qırmızılı tac kimi seçilir. Rəvayətə görə, narın məhz orijinal kasayarpaqlı formalı çiçәklәri tacın formasına oxşarlığı fikrini irəli sürməsinə səbəb olmuşdur.

  • Narın təsvirləri Misir ehramlarında, qədim Bizans parçalarının üzərində, qədim yunanların və ərəblərin ornament və naxışlarında tapılmışdır. Fironlar təzə nar şirəsini çox dəyərləndirir, onu çox gözəl təsir edən, nəinki bədəni, eləcə də ruhu möhkəmləndirən ecazkar meyvə hesab edirdilər. Qədim misirliləri narlarla birlikdə dəfn etməklə onların tez dirçəlməsinə ümid edirdilər. Həmçinin qədim misirlilər və assuriyalılar öz heykəltəraşlıq əsərlərində narı tez-tez müqəddəs ağac və ya "həyat ağacı" kimi təsvir edirdilər.
  • İtalyanlar belə hesab edirlər ki, Həvvanı cənnətdə narla şirnikləndirib yoldan çıxartmaq istəyirdilər. Fars İmperiyasının banisi hökmdar Kir isə narın içərisində dənələrin olduğu sayı qədər bacarıqlı sərkərdələrin olmasını arzu etmişdir. Sonralar Məhəmməd peyğəmbər narın paxıllığı, nifrəti və kini təmizlədiyinə görə öz ardıcıllarına nar yeməyi məsləhət etmişdi.
  • Yunan mifologiyasına görə nar allahların sevimli yeməyidir və bu da bir çoxlarını inandırmağa təhrik edirdi ki, nardan istifadə əbədiliyə doğru aparır. Aid bu meyvənin toxumlarını əkinçilik ilahəsinə təklif etmişdir. Əkinçilik ilahəsi qiymətli daşa oxşayan bu, yaquta bənzər meyvənin qarşısında öz nəfsinin təsiri altına düşәrәk onu qəbul edir və bununla da özünü Aidin yeraltı səltənətində bir neçə ay ərzində yaşamağa məhkum etdi.
  • Qədim yunanlar inanırdılar ki, birinci nar ağacını məhəbbət ilahəsi Afrodita Kipr adasında becərmişdir. O vaxtdan etibarən nar şirəsi "sevgi içkisi" adını qazanmışdır. Bizim dövrdə yunanlar ənənəyə uyğun olaraq, toylarda məhsuldarlıq rəmzi kimi narları parçalayırlar.
  • Çində şirin nar dənələrini toy vaxtı yeyirlər və bununla da yeni evlənənlərə xeyir-dua verilir. Yetişmiş nar təsvirli rəsm əsəri isə toy hədiyyəsi kimi geniş yayılmışdır.

Yayılması

BQ qərbi, BQ şərqi, BQ Quba sahəsi, Samur- Dəvəçi ovalığı, Qobustanın rayonlarında arandan aşağı dağ qurşağına kimi yayılmışdır. Quru və çınqıllı yamaclarda, çay vadilərində seyrək, və ya qrup şəklində bitir, bəzən böyük sahələrdə təbii cəngəlliklər əmələ gətirir. Azərbaycan Respublikasının Qırmızı Kitabına daxil edilmiş nadir və relikt növdür.

İstinadlar

  1. Nar haqqında[ölü keçid]
  2. Validə M. Əlizadə, Naibə P. Mehdiyeva,Vüqar N. Kərimov, Aidə Q. İbrahimova BÖYÜK QAFQAZIN BİTKİLƏRİ (Azərbaycan) Bakı 2019

Ədəbiyyat

  • Флора Азербайджана. т.7. 1957;
  • Azərbaycanın "Qırmızı" və "Yaşıl Kitabları"na tövsiyə olunan bitki və bitki forma¬siyaları. 1989; *Azərbaycan florasının konspekti. I–III cildlər. 2005; 2006; 2008;
  • Azərbaycanın nadir və nəsli kəsilməkdə olan oduncaqlı bitkilərinin in situ və ex situ şəraitində bioekoloji xüsusiyyətlərinin reproduksiyasının, reproduksiyasının və repatriasiyasının elmi əsasları, b.e.d. alimlik dərə¬cəsi almaq üçün dissertasiya. Bakı. 2011;
  • Naxçıvan Muxtar Respublikası florasının taksonomik spektri. 2008;
  • Naxçıvan MR-nın flora müxtəlifliyi və onun nadir növlərinin qorunması. 2011.

İstinadlar

Azərbaycan Dendroflorası III cild-Bakı:"Elm",2016,400 səh. 2019-11-17 at the Wayback Machine T.S.Məmmədov

Həmçinin bax

  Vikianbarda Nar ilə əlaqəli mediafayllar var.

Avqust 28, 2022
adın, digər, istifadə, formaları, üçün, dəqiqləşdirmə, punicaceae, fəsiləsindəndir, elmi, adı, latın, sözünün, birləşməsindən, əmələ, gəlmişdir, punica, tünd, qırmızı, parlaq, qırmızı, granatus, isə, dənə, deməkdir, punica, granatumelmi, təsnifataləmi, bitkilə. Bu adin diger istifade formalari ucun bax Nar deqiqlesdirme Nar punicaceae fesilesindendir Narin elmi adi iki latin sozunun birlesmesinden emele gelmisdir Punica tund qirmizi ve ya parlaq qirmizi granatus ise dene demekdir NarPunica granatumElmi tesnifatAlemi BitkilerSobe OrtulutoxumlularSinif IkilepelilerSira MersinciceklilerFesile LythraceaeCins Nar kolu agaci Nov NarElmi adiPunica granatumVikinovlerdesistematikaSekilaxtarisiITIS 27278NCBI 22663EOL 582971GRIN 30372IPNI 554129 1TPL kew 2536844 Nar cox qedimden becerilen ve istifade olunan bitkidir Onun en qiymetli sortu eramizdan evvel Qedim Yunanistanin Karfagen vilayetinde becerilmisdir Hundurluyu 1 5 4 5 m olan budaqlari qarsi qarsiya yerlesmis balaca agac ve ya koldur Qisalmis budaqlari cox vaxt tikanlara cevrilir Mundericat 1 Tebii yayilmasi 2 Botaniki tesviri 3 Ekologiyasi 4 Azerbaycanda yayilmasi 5 Istifadesi 6 Nar Azerbaycanda 7 Narin mualicevi xassesi 7 1 Nar tumunun yagi 7 2 Nar qabigi 8 Efsanesi 9 Narla bagli mifologiyalar 10 Yayilmasi 11 Istinadlar 12 Edebiyyat 13 Istinadlar 14 Hemcinin baxTebii yayilmasi RedakteVeteni Kicik ve Orta Asiya Dagistan Serqi ve Cenubi Zaqafqaziyadir Botaniki tesviri Redakte3 5 m hundurluyunde cohlu govdelere malik yarpagini token kol ve ya kicik agacdir Cavan budaqlarinin qabigi yasil boz sonralar ise qehveyi rengli olur cilpaq uzerinde tikanlari vardir Yarpaqlari hirda uzunsov ve ya enli nestervari sade kut uclu tam kenarli cilpaq ve parlaq olub qisa saplaqlidir Uzunlugu 3 8 sm eni 1 2 sm dir Narin cicekleri esasen iki tiplidir Cicekleri 3 sm diametrinde olub iri tek tek ve ya deste ile yerlesir lecekleri qirmizi renglidir Kasacigi rengli derili 5 7 etli uckunc hisselidir Lecekleri ve erkekcikleri kasacigin agizciginda birlesmisdir sutuncugu bir bir az qalinlasmis disicik agizlidir Muhtelif cesidlerde ciceklerinin rengi cehrayi ag alabezek ve ya sari olur Meyveleri iri yetisdikde qabiqlarinin rengi sari qirmizi ve s reng alir Toxumlari coxsayli bir meyvede 1000 1200 dek ve daha coxdur Her toxum sulu yemeli ortukle ehate olunmusdur Aprel ayinda cicekleyir meyveleri sentyabr oktyabr aylarinda yetisir Kolun bolunmesi ve ya qelemlerle cohaldilir Ekologiyasi RedakteNar isiqsevendir isiq catismadiqda nar agacinda cicekleme musahide edilmir Azerbaycanda yayilmasi RedakteAdi nar tebii halda Alazan Eyricay vadisinde Kur Araz ovaliginda Lenkeran Astara ovaliginda Abseronda bitir Dendrologiya Institutunun kolleksiyalarinda meyvesinin formasina olcusune rengine ve diger morfoloji hususiyyetlerine gore ferqlenen cohlu forma muhtelifliyi vardir Istifadesi RedakteNarin meyvelerinden hem teze hem de emal edilmis halda istifade edilir Meyvesinin qabiginda asi maddesi vardir Muhtelif formalarindan yasillasdirmada istifade edilir Yarpaq Yarpaqlari qarsi qarsiya ve ya deste halinda yaxinlasmisdir uzunsov ve ya uzunsov nestervaridir kut ve ya sivriteherdir qalin derili tamkenarlidir parlaqdir alt terefden orta damarciq aydin gorunur ve yarpaqlar tokulendir Cicek Cicekleri iri diametri 4 4 5 sm dir tek tek ve ya 2 3 eded olmaqla qisa cicek saplaginda duzulmusdur ve qoltuq cicekleridir Lecekleri al qirmizi rendedir uzunlugu 3 5 sm nazikdir ve kasacign bolumleri ile evez olunmusdur Meyve Meyvesi iridir diametri 10 sm sarsekillidir tund qirmizi ve ya sarimtil rengli olub yetisen zaman qeyri duzgun catlayir Toxumlari coxsaylidir uzunlugu 6 12 14 mm dir uctinlidir ve letli ortukle ortulmusdur Ciceklemesi May Iyun Iyul bezen Sentyabr Oktyabrda ikinci defe cicekleyir Meyve vermesi Sentyabr OktyabrAzerbaycanda yayilmasi BQ Quba Samur Sabran oval Qobustan BQ serq BQ qerb KQ merkezi KQ simal KQ cenub Alazan Eyricay Kur Araz oval Kur duz Nax duz Lenk Mugan Lenk oval Asagi dag qursagina qeder Yasayis muhiti Cay boyunca qumlu torpaqlarda quru cinqilli yamaclarda rast gelinir Qrup ve sepelenmis halda rast gelinirve bezen muhum sahelerde tebii cengellikler emele getirir Nar Azerbaycanda Redakte Azerbaycan nari ve narserabi Azerbaycanin sah meyvesi olan Narin yetisdirilme tarixcesi vetenimizin tarixi qeder qedimdir Olkemizin unikal iqlim imkanlari hesabina narin yetisdirilmesi ucun munbit serait demek olar ki vetenimizin her bir bolgesinde movcuddur Esasen yari quru mulayim ve subtropik iqlimde yetisdirilse de sert qis ve isti yay fesillerini yasayan bolgelerde de nar cox asan uygunlasa bilir Bunun neticesidir ki Azerbaycan sah meyvesinin butun novlerinin yetisdirildiyi yegane olkedir Narin Azerbaycanda bu qeder onemli yer tutmasi neticesinde ondan genis cesidli mehsullarin istehsali zamani esas terkib hissesi kimi istifade olunur Bu qedimden gelen enenedir cunki hele kecmisden narin insan saglamligi ucun ne qeder faydali oldugu xalqimiza melumdur Buna gore de nar bir cox qida ve derman mehsullarinin istehsali zamani esas terkib hissesi kimi istifade olunur Xususi ozunemaxsus dadi ve faydasi neticesinde qida gozellik ve derman mehsullarinin bazara cixarilmasina imkan verir Bu qeyd etdiyimiz sahelerden elave nar hemcinin boya ve dekorativ madde kimi de istifade edilir Nar milli medeniyyetimizde ressamliqda debde edebiyyatda milli kulinariyamizda xususi yer tutur Hazirda Zaqafqaziya respublikalarinda nar agaci genis becerilir Azerbaycanin bir sira rayonlarinda Agsu Goycay Agdas Ismayilli Lenkeran Masalli Semkir ve s coxdan nar baglari salinib Bundan elave hemin rayonlarin meselerinde dag yamaclarinda cir nara da rast gelinir Azerbaycanda becerilen nar oz keyfiyyeti ile ferqlenir Son 25 30 ilde Mugan zonasinda Eli Bayramlida Sabirabadda Saatlida Salyanda Neftcalada Celilabadda Kurdemirde Beyleqanda narin muxtelif sortlari muveffeqiyyetle becerilir ve saheleri ilden ile genislendirilir Azerbaycanda tebii sahelerde miqdari azalmaqda olan relikt novdur ve Agdas Deveci Agsu Astara Lenkeran Seki rayonlarinda Turyancay qorugunda ve Naxcivan MR yayilmisdir Hudurluyu 1 10 m olan pariltili uzun lansetvari yarpaqlara malikdir Cicekleri qirmizi rengde olur ve iyul avqust aylarinda cicekleyir Narin mualicevi xassesi RedakteNarin mualicevi xassesi eramizdan hele cox qabaq assuriyalilara misirlilere yehudilere yunanlara ve romalilara melum idi Eramizdan 1500 il evvel Cin tebibleri nar qabigini qurd dermani kimi isletmisler Azerbaycanda da nardan ve onun meyvelerinin qabigindan istifade olunur Lakin buna baxmayaraq nar elmi tebabete ancaq 1807 ci ilden etibaren daxil edilmisdir Bunun tesebbuskarlari Hindistan tebibleri olmuslar Nar bitkisi qedim dovrlerden beri derman bitkisi kimi istifade edilir Nar siresi istahani qaldirir medenin fealiyyetini tenzimleyir ve agrisizlasdirici xasseye malikdir Ciceklerinden soyuqdeymeye qarsi toxumlarindan ise sariliq xesteliyinde urek doyunmesinde sine agrilarinda ve istahani qaldirmaq ucun istifade edilir Kok ve budaqlarin qabigi lentsekilli qurdlara qarsi iflicedici tesir gosterir Narin novunden ve sortundan asili olaraq meyveleri sirin ve turs olur Nara turs dad veren onun siresindeki limon tursusudur Medeni usulla becerilen narin meyvesinin siresinde 2 4 cir narda ise 6 9 limon tursusu var Nar meyvesinin terkibi seker ve limon tursusu ile yanasi vitaminlerle boyayici maddelerle makroelementlerle de zengindir Cir nar meyvesinin siresinden tebabetde ve yeyinti mehsullari senayesinde istifade etmek ucun limon tursusu istehsal olunur Meyvesinin qabigi da faydalidir Onu cay kimi demleyib mede bagirsaq xesteliklerinde ishala ve dezinteriyaya qarsi qebul edirler Boyrek ve qaraciyer xesteliklerine tutulanlara nar siresi icmek cox xeyirlidir Seker xesteliyi olanlara cir narin siresinden icmek meslehetdir Nar siresile 10 12 gun davam etdirilen mualice neticesinde gunde 4 5 defe her defede 60 damci yemekden 5 10 deqiqe qabaq xestelerin hamisinda urek yangisinin azalmasi agizda qurulugun ve aciliq hissinin itmesi basagrisinin kesilmesi kimi musbet deyisiklikler musahide edilmisdir Xalq tebabetinde nar meyvesinin qabiqlarindan nar qezeli adi ile elece de nar agacinin govde ve qol budaqlarinin toz formasinda ve sulu bisirme seklinde qurd eleyhine derman kimi istifade edilir Seki rayonunda nardan istah artirmaq ucun nardasa adlanan serbet murebbe hazirlanir Bunun ucun veles ve ya Goycay rayonunda kemsirin sortlu gulovse nar meyvesinin denelerini ayirib onu seker serbetinde qaynadirlar Nardasa dan plov kabab ve lulekabab yemeklerinde istahartirici ve tamverici kimi istifade edirler Azerbaycanda qedim zamanlardan medeni nar novunden narrub siresi cir nardan ise narserab hazirlanir Narserab hezmetme prosesine komek edir ve sinqa xesteliyinin mualicesinde yaxsi netice verir Narrub ise zeiflemis orqanizmi mohkemlendirir xestenin ureyini serinlesdirir ve susuzlugun qarsisini alir Xalq tebabetinde seker xesteliyi zamani nardan teze alinmis sireni urek yangisini sonduren ve susuzlugun qarsisini alan derman kimi icirler Nar siresinden hipertoniya xesteliyinin mualicesinde elece de urek agrilarinda istifade olunur Bele hallarda nar siresinin sekerde hazirlanan serbeti de xeyirlidir Hemin serbeti dos agrilari zamani oskurek dermani kimi de qebul etmek olar Sirin nar meyvesinin siresi boyrek xesteliklerinde elece de temperaturu asagi salmaq ucun icmek meslehetdir Kemsirin nar meyvesinin siresinden boyreklerde ve od kisesinde das baglayan zaman istifade olunur Nar siresi babasil xesteliyini mualice etmek ucun de faydalidir Xalq tebabetinde nar siresinden yel xesteliyine qarsi surtme dermani kimi isledilir Nar agacinin kokunu qurudaraq toz halina salib onu ezvayla beraber miqdarda qarisdirirlar sonra cixiqlarda eziklerde tepitme seklinde agrikesici kimi isledirler Nar qabiqlarini ve ciceklerini cay kimi demleyib bogaz agrilarinda angina dis etinin iltihabi xestelikleri zamani antiseptik qarqara dermani kimi istifade edirler Baytarliqda ise narin qabiqlarindan yarasagaldici derman kimi istifade olunur Bu meqsedle qurudulmus qabiqlari xirdalayir kul ile qarisdirir sonra atin belinde yeherin emele getirdiyi yaralarin ustune sepirler Narda 15 karbohidrat 0 8 protein B1 ve B2 vitaminleri ile beraber kalsium fosfor ve demir var Nar hemcinin deniz tutmalarina qarsi da yaxsi tesir gosterir Nari icindeki perde ile birlikde yedikde mede yarasini mualice edir Nar suyu boyrek ve qaraciyer xesteliklerinde cox faydalidir Nar suyu yuksek tezyiqin mualicesinde urek agrilarinda babasil xesteliyinde faydalidir Nar suyu herareti goturur Nar siresinin serbeti sidikqovucu xasseye malikdir Siresini bedende revmatizm agrilari olan nahiyelere vurduqda agrilari kesir Urekgetme zamani xesteye nar serbeti icirilmelidir Meyvesi ve qabiqlari da yararlidir Ciceyi bagirsaqdaki yara ve iltihabi yaxsilasdirir Boyun tutulmasinda nar ciceyinin xesili sefavericidir Qabigi cay kimi demlenib icildikde mede ve bagirsaq xesteliklerine ishal ve dizenteriyaya qarsi olduqca faydalidir Xayfa Texnionun tedqiqatcilari askar edibler ki nar siresi sekerli diabetden eziyyet cekenler ucun esl derman ola biler Atherosclerosis jurnalinda derc edilmis tedqiqatin neticelerine gore 3 ay muddetinde her gun 180 ml nar siresi icmis pasientlerde damarlarda aterosklerozun inkisaf riski ehemiyyetli derecede enmisdir Ateroskleroz diabetiklerin olumunun esas sebebidir medealti vezin catismazligindan eziyyet cekenlerin 80 i ondan telef olur En teecublusu odur ki nar siresinin terkibinde olan seker qanda sekerin seviyyesini qaldirmir texnionun tibb fakultesinin professoru tedqiqat qrupunun rehberi Mixael Aviram bunu xususi qeyd edir Alimler bunu basqa meyvelerden ferqli olaraq nar siresinin terkibindeki sekerin unikal antioksidantla bagli olmasi ile izah edirler ki bu da onu ateroskleroza qarsi preparata cevirir Lakin qeyd etmek lazimdir bu tedqiqatda yalniz 20 pasient istirak etdiyine gore neticelerin yoxlanmaga ve tesdiqe ehtiyaci vardir ABS alimlerinin axirinci tedqiqatlari gosterdi ki nar siresi kisi potensiyasina viaqradan pis tesir gostermir Hesab edirler ki nar siresi qan dovranini guclendiren natioksidantlarla zengindir O eyni ile impotensiyanin mualicesinde istifade olunan dermanlar kimi azot oksidinin seviyyesini yukseldir bu da qan damarlarinin genislenmesini suretlendirir Zeif cinsi disfunksiyadan eziyyet ceken 53 nefer 21 yasdan 70 yasa qeder konullu 1 ay muddetinde sam yemeyinden sonra 1 stekan nar siresi icmisdir Demek olar ki onlarin yarisi mehebbet sahesindeki ugurlari haqda alimlere melumat veribler Kaliforniya universitetinin doktoru Kristofer Forest ereksiyanin pozgunlugundan eziyyet cekenlerin mualicesinde nar siresinin boyuk potensiala malik oldugunu soyleyir Urek xestelikleri ve prostat vezin xercengi riskini azaltmaq qabiliyyetine gore nar meyvesi artiq super meyve hesab olunub Alimlerin fikrine gore diger meyveler cay ve qirmizi seraba nisbeten onun terkibinde daha cox antioksidant vardir Nar tumunun yagi Redakte Nar tumunun yagi soyuq ekstrasiya ile alinir Terkibinde doymamis yag tursusu gostericisi punica asid yuksek olur Bu madde guclu antioksidant olaraq xerceng huceyrelerini mehv etme qanin terkibindeki sekerin miqdarini tenzimleme ve insan derisine regenerasiya edici cavanlasdirici tesirlere malikdir Nar tumunun yagi son derece qidali ve zengindir Kosmetik ve derman meqsedleri ucun istifade olunur Nar tumu yaginin berpaedici xususiyyetleri onu bir cox deriye qulluq mehsullarinda evezedilmez terkib hissesine cevirir Nar tumu yagi sabun dus geli masaj yaglari nemlendirici ve diger deriye qulluq mehsullari kimi ekser kosmetik vasitelerin formulasina daxildir Esasen Sabinen Mycenae Limonene Alpha Pinene ve Terpinenol kimi maddelerden ibaretdir Nar qabigi Redakte Nar qabigi Limon tursusu tanninler ve tebii boyalarla cox zengindir Soyuq terkibine hemcinin cox sayda pektin maddeler de daxildir Nar qabiqlari urek ucun cox faydalidir urek ezelesini qoruyur damarlari mohkemlendirir ve temizleyir Xolesterolu azaldir beta huceyrelerini artiraraq seker urek damar xestelerine daha cox fayda gosterir Pankreas qida borusu deri bagirsaq prostat dos xercenglerinde eks tesir yaradir Nar qabiginin terkibinde olan ellagik tursu xercengi de mualice etmeye yardimci olur Evde ozunuz de demleye bileceyiniz nar qabigi cayi ile deri pankreas kimi ciddi xerceng novlerinin qarsisini ala ve ya mualice ede bilersiniz Efsanesi RedakteNar agacinin veteni Iran hesab olunur Qedim zamanlardan Serqde nar butun meyvelerin sahi sayilir Bu ola bilsin ki tac formasi yaradan kasayarpaqlarin mehz hemin orijinal formasina goredir Hetta hesab olunur ki mehz nar krallarin bas geyimi olan taci insanlara telqin etmisdir Coxsayli tumlari ile nar uzunmuddet mehsuldarliq bolluq ve daimi heyat simvolu hesab olunur Nar Yunanistanda er arvadin sadiqliyinin simvolu olmusdur Yunanlar hesab edirdiler ki nar Dionisin qanindan yaranmis nar agaclarinda ise xususi nimfalar royadlar yasayir Yunan esatirinde nar denelerini yeyen Persefona Aidin arvardi olur ve iki ilin ucde ikisini yeralti seltenetde qalir Yer uzerinde payis ve qis olur Qedim Misirde ise vefat edenlerin qayitmasina umidi simvolize eden nar meyveleri ile basdirirdilar Azerbaycan efsanelerinde ise deyilir ki nar sevgi ve ehtiras simvoludur Sozlerle sevgini bildirmek nezaketli hesab olunmurdu Genc oglanlar qizlara nar meyvelerini getirmekle oz hisslerini bildirir ve sevgilerini teklif edirdiler Yuxu yozanlar iddia edirler ki eger yuxuda nar gormus olarsansa bu sizin oz istedadinizi mudriklikle istifade edeceyinizi gosteren isaredir Narla bagli mifologiyalar RedakteQedim zamanlardan Serqde nari butun meyvelerin sahi hesab edirler Hetta xarici gorkemine gore de o diger meyvelerden yukseklikde dayanan odlu qirmizili tac kimi secilir Revayete gore narin mehz orijinal kasayarpaqli formali cicәklәri tacin formasina oxsarligi fikrini ireli surmesine sebeb olmusdur 1 Narin tesvirleri Misir ehramlarinda qedim Bizans parcalarinin uzerinde qedim yunanlarin ve ereblerin ornament ve naxislarinda tapilmisdir Fironlar teze nar siresini cox deyerlendirir onu cox gozel tesir eden neinki bedeni elece de ruhu mohkemlendiren ecazkar meyve hesab edirdiler Qedim misirlileri narlarla birlikde defn etmekle onlarin tez dircelmesine umid edirdiler Hemcinin qedim misirliler ve assuriyalilar oz heykelterasliq eserlerinde nari tez tez muqeddes agac ve ya heyat agaci kimi tesvir edirdiler Italyanlar bele hesab edirler ki Hevvani cennetde narla sirniklendirib yoldan cixartmaq isteyirdiler Fars Imperiyasinin banisi hokmdar Kir ise narin icerisinde denelerin oldugu sayi qeder bacariqli serkerdelerin olmasini arzu etmisdir Sonralar Mehemmed peygember narin paxilligi nifreti ve kini temizlediyine gore oz ardicillarina nar yemeyi meslehet etmisdi Yunan mifologiyasina gore nar allahlarin sevimli yemeyidir ve bu da bir coxlarini inandirmaga tehrik edirdi ki nardan istifade ebediliye dogru aparir Aid bu meyvenin toxumlarini ekincilik ilahesine teklif etmisdir Ekincilik ilahesi qiymetli dasa oxsayan bu yaquta benzer meyvenin qarsisinda oz nefsinin tesiri altina dusәrәk onu qebul edir ve bununla da ozunu Aidin yeralti seltenetinde bir nece ay erzinde yasamaga mehkum etdi Qedim yunanlar inanirdilar ki birinci nar agacini mehebbet ilahesi Afrodita Kipr adasinda becermisdir O vaxtdan etibaren nar siresi sevgi ickisi adini qazanmisdir Bizim dovrde yunanlar eneneye uygun olaraq toylarda mehsuldarliq remzi kimi narlari parcalayirlar Cinde sirin nar denelerini toy vaxti yeyirler ve bununla da yeni evlenenlere xeyir dua verilir Yetismis nar tesvirli resm eseri ise toy hediyyesi kimi genis yayilmisdir Yayilmasi RedakteBQ qerbi BQ serqi BQ Quba sahesi Samur Deveci ovaligi Qobustanin rayonlarinda arandan asagi dag qursagina kimi yayilmisdir Quru ve cinqilli yamaclarda cay vadilerinde seyrek ve ya qrup seklinde bitir bezen boyuk sahelerde tebii cengellikler emele getirir Azerbaycan Respublikasinin Qirmizi Kitabina daxil edilmis nadir ve relikt novdur 2 Istinadlar Redakte Nar haqqinda olu kecid Valide M Elizade Naibe P Mehdiyeva Vuqar N Kerimov Aide Q Ibrahimova BOYUK QAFQAZIN BITKILERI Azerbaycan Baki 2019Edebiyyat RedakteFlora Azerbajdzhana t 7 1957 Azerbaycanin Qirmizi ve Yasil Kitablari na tovsiye olunan bitki ve bitki forma siyalari 1989 Azerbaycan florasinin konspekti I III cildler 2005 2006 2008 Azerbaycanin nadir ve nesli kesilmekde olan oduncaqli bitkilerinin in situ ve ex situ seraitinde bioekoloji xususiyyetlerinin reproduksiyasinin reproduksiyasinin ve repatriasiyasinin elmi esaslari b e d alimlik dere cesi almaq ucun dissertasiya Baki 2011 Naxcivan Muxtar Respublikasi florasinin taksonomik spektri 2008 Naxcivan MR nin flora muxtelifliyi ve onun nadir novlerinin qorunmasi 2011 Istinadlar RedakteAzerbaycan Dendroflorasi III cild Baki Elm 2016 400 seh Arxivlesdirilib 2019 11 17 at the Wayback Machine T S MemmedovHemcinin bax RedakteNar siresi Nar sorbasi Nar bayrami Azerbaycanda narciliq Azerbaycan medeniyyetinde nar Azerbaycan Nar Istehsalcilari ve Ixracatcilari Assosiasiyasi Vikianbarda Nar ile elaqeli mediafayllar var Menbe https az wikipedia org w index php title Nar amp oldid 6537298, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.