AMEA nəzdində Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzi
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının nəzdində Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzi — Azərbaycan Respublikasında zəlzələlərin tədqiqatı və öyrənilməsi ilə məşğul olan əsas təşkilatdır. Mərkəzdə seysmoloji, geofiziki, geokimyəvi və geodinamik kompleks tədqiqatlar aparılır.
Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzi | |
---|---|
(RSXM) | |
Ümumi məlumatlar | |
Yaradılma tarixi | 1979 |
Tabelik | Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası |
Baş qərargah | |
Rəhbərlik | |
Baş direktor | Qurban Yetirmişli |
| |
Rəsmi saytı | seismology.az |
Haqqında
RSXM-in seysmoloji tədqiqatları peyk rabitəsi ilə işləyən seysmik stansiyalar şəbəkəsi vasitəsi ilə aparılır. Bu seysmik stansiyalar şəbəkəsi ABŞ-ın "Kinemetriks" şirkətinin istehsalıdır. Mərkəzdə seysmoloji, geofiziki, geokimyəvi və geodinamik kompleks tədqiqatlar aparılır. Hazırda Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzinin respublika ərazisində 64 seysmik stansiyası var. Quruda daha beş seysmik stansiyanın qurulması nəzərdə tutulur. Bununla yanaşı, Mərkəz tərəfindən respublika ərazisində 24 GPS stansiya quraşdırılmışdır. Azərbaycanın Saatlı rayonundakı dərinliyi 8324 metr olan quyu üzərində yerləşdirilmiş GPS stansiya öz unikallığı ilə seçilir. RSXM-in respublika ərazisində həmçinin geofiziki və geokimyəvi stansiyaları da fəaliyyət göstərir. MDB məkanında ilk dəfə olaraq Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda 3 ədəd dənizdibi seysmik stansiyanın qurulması nəzərdə tutulur ki, həmin stansiyaların qurulması nəticəsində həm dənizin dibində gedən yeraltı tektonik proseslər, həm də bu proseslərin neft yataqlarına, neft hasilatına göstərdiyi təsirlərlə bağlı daha mükəmməl tədqiqatlar aparılmasına imkan yaranacaq.
İkinci Qarabağ müharibəsinədək Ağdam və Füzuli rayonlarının Azərbaycanın nəzarətində olan hissəsində yeni seysmik stansiyalar quraşdırılıb.
Tarixi
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası nəzdində Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzinin yaranmasının müxtəlif tarixi mərhələləri olmuşdur. Azərbaycanda ilk dəfə instrumental müşahidələrə XX əsrin əvvəllərində başlanılmışdır.
1902-ci ildə Şamaxıda baş verən güclü zəlzələdən sonra Bakıda neft sənayesi ilə məşğul olan Nobel qardaşlarının təşəbbüsü ilə həmin il Azərbaycan ərazisində üç yerdə seysmik stansiyalar quraşdırılmış və bununla da instrumental müşahidələrə başlanılmışdır.
SSRİ dövründə uzun müddət Azərbaycanda müstəqil seysmoloji xidmətin fəaliyyətinə icazə verilməsə də, 1979-cu ildə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin qərarına və Milli Elmlər Akademiyasının sərəncamına əsasən AMEA Geologiya İnstitutunda "Geofizika" Elmi Mərkəzində Təcrübi-Metodiki Geofizika partiyası yaradılmışdır. 1980-ci ildə isə bunun əsasında Təcrübi-Metodik Geofizika Ekspedisiyası təşkil edilmişdir. Ekspedisiyaya AMEA-nın müxbir üzvü, geologiya-minerologiya elmlər doktoru Arif Həsənov rəhbərlik etmişdir.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 01.09.1998-ci il tarixli 179 saylı və Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin 17.12.1998-ci il tarixli 22/2 saylı qərarları ilə TMGE-yə 1999-cu ildən AMEA-nın nəzdində Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzi statusu verilmişdir.
2008-ci ildən Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzinə AMEA-nın müxbir üzvü, əməkdar elm xadimi, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor Qurban Cəlal oğlu Yetirmişli rəhbərlik edir.
2009–2010-cu illərdə daha 11 "Kinemetrics" stansiyası ("Astara", "Zərdab", "Gədəbəy", "Xınalıq", "Altıağac", "Kürdəmir", "Lerik", "Zaqatala", "Mingəçevir", "Qazax", "Saatlı") alınaraq quraşdırılmışdır. 2011-ci ildə RSXM tərəfindən daha 6 telemetrik seysmik stansiya ("Qobustan", "Qəbələ", "Qusar", "Ordubad", "Şahbuz", "Heydərabad") quraşdırılaraq işə salınmışdır.Hazırda RSXM-nin respublika ərazisində 64 seysmik stansiyası fəsliyyət göstərir.
Yeni sistemlə serverin yaddaşı artırılmış, "Antelope 5.2–64" proqramının son versiyası yüklənilmişdir. Yeni sistem zəlzələlərin emalında və digər proqramlarda, məlumatlar bazasının yaradılmasında və arxivləşdirilməsində istifadə olunur. "Apple" şirkətinin kompüterləri "Mac OS X 10" əməliyyat sistemində işləyir.
Makroseysmik tədqiqatların yerinə yetirilməsi baş vermiş zəlzələlərin makroseysmik intensivliyini təyin etməkdən ibarətdir. MSK-64 seysmik cədvəli üzrə zəlzələnin gücünü səciyyələndirmək üçün müxtəlif əlamətlərdən istifadə olunur: bina və tikililərin zədələnmə dərəcələri, qruntlarda qalıq deformasiyaları, qrunt suları rejiminin dəyişməsi, titrəyişlərin hiss edilməsi və s.
Makroseysmik titrəyişlər, alınmış statistik materialların analizi intensivliyin balla qiymətləndirilməsinə imkan verir. Nəticə olaraq izoseystlər xəritə-sxemi qurulur və bu da makroseysmik təzahürlərin coğrafi paylanmasını özündə əks etdirir. Daha sonra makroseysmik müşahidələrin nəticələri zəlzələ ocağının parametrlərinin: onun koordinatlarının, dərinliyinin, uzantı istiqamətinin, ölçülərinin və maqnitudasının təyin edilməsi üçün istifadə olunur.
Baş direktor
Qurban Cəlal oğlu Yetirmişli — 4 sentyabr 1952-ci ildə anadan olmuşdur.
1974-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universititetinin (BDU) Geologiya fakültəsini bitirmişdir.
1980–2008-ci illlərdə AMEA nəzdində RSXM-də Baş direktor müavini, 2008-ci ildən AMEA nəzdində AMEA nəzdində Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzinin Baş direktorudur.
Geologiya-mineralogiya elmlər doktoru, professordur. 2014-cü ildə AMEA-nın müxbir üzvü seçilib. 2015-ci ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı ilə "Əməkdar elm xadimi" fəxri adı ilə təltif edilmişdir.
Q.C.Yetirmişli geodinamik, seysmoaktiv şəraiti mürəkkəb olan zonalarda, dərin qatlarda neft-qazlılığın qiymətləndirilməsi və perspektivliyi haqqında (Aşağı Kür çökəkliyi) bir-sıra elmi-nəzəri işlər aparmış, 185 elmi məqalənin müəllifidir. Dünyanın bir sıra nüfuzlu elmi jurnallarında məqalələri dərc olunub.
AMEA nəzdində Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzində telemetrik seysmik stansiyalar şəbəkəsinin genişləndirilməsində, peyk rabitəli seysmik stansiyaların sayının 14-dən 35-ə çatdırılmasında, eləcə də mərkəzin beynəlxalq standartlara uyğun proqramlarla təmin olunmasında və işin keyfiyyətinin ən yüksək səviyyəyə qaldırılmasında müstəsna xidmətləri olmuşdur. Q.C.Yetirmişlinin təşəbbüsü ilə AMEA nəzdində RSXM dünyanın ən aparıcı seysmik təşkilatları və inkişaf etmiş ölkələri ilə əməkdaşlığa başlamışdır.
Fəaliyyət
RSXM-də elmi tədqiqatlar aşağıdakı istiqamətləri əhatə edir:
- Respublika ərazisinin seysmikliyinin, zəlzələlərin kinematik və dinamik parametrlərinin öyrənilməsi;
- Geofiziki və geokimyəvi sahələrdəki seysmoanormal effektlərin təzahürü strukturları və xüsusiyyətlərinin kompleks tədqiqi;
- Geodinamiki tədqiqatlar (GPS).
Seysmologiya
Respublika ərazisinin seysmikliyinin, zəlzələlərin kinematik və dinamik parametrlərinin öyrənilməsi ilə məşğul olur.Seysmoloji tədqiqatlar 35 telemetrik seysmik stansiyalardan ibarət müşahidə şəbəkəsi əsasında respublika ərazisinin seysmik rejimi, zəlzələ episentrlərinin paylanması qanunauyğunluğu, ocaq zonalarındakı seysmik proseslərin dinamikası tədqiq edilir, dərinlik qırılmalarının aktiv hissələri müəyyənləşdirilir və bu sahələrdə mümkün maksimal güclü zəlzələlərin intensivliyi qiymətləndirilir. Güclü zəlzələ ocaqlarının mexanizmi öyrənilir, böyük şəhərlərin seysmik riski qiymətləndirilir, iri tikinti obyekt sahələrinin seysmikliyi tədqiq edilir.
- Zəlzələlərin tədqiqatı bürosu (2003-cü ildən bu müşahidə şəbəkəsi fəaliyyətə başlamışdır);
- Makroseysmik Tədqiqatlar şöbəsi;
- Zəlzələ ocaqlarının dinamikası şöbəsi;
- Beynəlxalq seysmotomoqrafiya laboratoriyası.
2017-ci ildə Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzində ABŞ-ın E.Lourens adına Livermor Milli Laboratoriyasında və ABŞ-ın Missuri Elm və Texnologiya Universitetində fəaliyyət göstərən "Beynəlxalq seysmotomoqrafiya" laboratoriyası yaradılmışdır.
Geofizika
RSXM-in Geofiziki tədqiqatlar idarəsi tərəfindən geofiziki sahələrdəki seysmoanomal effektlərin təzahürü strukturları və xüsusiyyətlərinin kompleks tədqiqi işləri aparılır. Geofiziki və geokimyəvi stansiyalar şəbəkəsi vasitəsilə geomaqnit sahəsi gərginliyinin, ağırlıq qüvvəsi və qravitasiya potensialının ikinci tərtib törəməsinin variasiyaları araşdırılır.
İdarə aşağıdakı şöbə və stansiyalardan ibarətdir:
- Geofiziki materialların təhlili və təfsiri şöbəsi;
- Geofiziki cihazlara texniki-nəzarət şöbəsi;
- Maqnitometriya şöbəsi;
- Qravimetriya şöbəsi;
- Geofiziki stansiyalar (6 stansiya).
Geokimya
"Geokimya" bölməsində tədqiqatlar 3 istiqamətdən ibarətdir: a) eksperimental — stasionar və çöl SFGD (flüidlərin seysmogeokimyəvi və seysmohidrogeoloji monitorinqi); b) nəzəri işlər (seysmoproqnoz sahəsində); c) ilboyu aparılan məlumatların interpretasiyası üçün yeni proqram təminatının işlənib hazırlanması.
Geodinamika
Geodinamik tədqiqatlar kosmosdan Yerin məsafədən zondlanması nəticəsində Yer qabığının quruluşu və geodinamik vəziyyətinin öyrənilməsinin elmi və metodoloji əsasını təşkil edir.
Geodinamik modellərin yaradılmasında ən mühüm element Yer səthində baş verən dəyişiklikləri müəyyən edən komponentidir.
Eksperimental məlumat əldə etmək üçün ən effektiv yol — geodinamik test əsasında Yerə yaxın səthi təbəqələrin hərtərəfli geomexaniki proseslərini öyrənməkdir. Bunun üçün məkan məlumatlarını əldə etmək üçün təkrar müşahidə aparılır.
Qəbul olunmuş üsullardan biri, dünyada hazırda geniş yayılmış peyk vasitəsi ilə qlobal naviqasiya sistemləri (GNSS) metodudur. GNSS texnologiyaları arasında geniş sahədə geodezik tədqiqatlar aparmaq və yüksık dəqiqlik əldə etmək üçün ən müasir (bütün ölçüləriylə 3–10 mm) texnologiyalar GPS – stansiyalarıdır.
RSXM-də geodinamik tədqiqatlara 2012-ci ildə başlanılmışdır.
Hazırda respublika ərazisində 24 GPS (Trimble) stansiyası quraşdırılmışdır. Bir GPS stansiya isə dünyada ilk dəfə olaraq Azərbaycan ərazisində Saatlı rayonunda qazılmış və dərinliyi 8324 metr olan quyu üzərində quraşdırılmışdır.
RSXM-in seysmik stansiyaları
- Zərdab seysmik stansiyası
- Ağdam seysmik stansiyası
- Altıağac seysmik stansiyası
- Astara seysmik stansiyası
- Beyləqan seysmik stansiyası
- Bərdə seysmik stansiyası
- Cəlilabad seysmik stansiyası
- Gədəbəy seysmik stansiyası
- Gəncə seysmik stansiyası
- Heydərabad seysmik stansiyası
- Horadiz (Fuzuli) seysmik stansiyası
- Kürdəmir seysmik stansiyası
- Lerik seysmik stansiyası
- Lənkəran seysmik stansiyası
- Mingəçevir seysmik stansiyası
- Nardaran seysmik stansiyası
- Naxçıvan seysmik stansiyası
- Ordubad seysmik stansiyası
- Pirqulu seysmik stansiyası
- Qala seysmik stansiyası
- Qazax seysmik stansiyası
- Qobu seysmik stansiyası
- Qobustan seysmik stansiyası
- Quba seysmik stansiyası
- Qusar seysmik stansiyası
- Qəbələ seysmik stansiyası
- Saatlı seysmik stansiyası
- Siyəzən seysmik stansiyası
- Xınalıq seysmik stansiyası
- Yardımlı seysmik stansiyası
- Zaqatala seysmik stansiyası
- İsmayıllı seysmik stansiyası
- Şahbuz seysmik stansiyası
- Şirvan seysmik stansiyası
- Şəki seysmik stansiyası
Maarifləndirmə
RSXM tərəfindən respublika ərazisində baş verən zəlzələlər, zəlzələ zamanı davranış qaydalarına dair maarifləndirmə tədbirləri aparılır. Qeyd edək ki, Azərbaycan ərazisi seysmik baxımdan aktiv zonada yerləşdiyinə görə bu tədbirlərin aparılmasına zərurət vardır. İki ildən bəri RSXM tərəfindən Bakı şəhəri və respublikanın ayrı-ayrı rayonlarında yerləşən orta məktəblərdə, eləcə də tikinti şirkətlərində RSXM əməkdaşları tərəfindən belə maarifləndirmə tədbirləri həyata keçirilir.
Jurnal
RSXM-in elmi nəşri olan "Azərbaycan ərazisində seysmoproqnoz müşahidələri" elmi jurnalının növbəti sayı çapdan çıxıb. İngilis dilində nəşr olunan jurnalda tanınmış amerikalı seysmoloq alimlərin və yerli alimlərin elmi məqalələri toplanmışdır. Məqalələrdə Azərbaycan ərazisində aparılan kompleks seysmoloji tədqiqatların nəticələrinə dair analiz və təhlillər öz əksini tapmışdır. Jurnalın baş redaktoru RSXM-in baş direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Qurban Yetirmişlidir.
İstinadlar
- Zərdab seysmik stansiyası
- Ağdam seysmik stansiyası
- Altıağac seysmik stansiyası
- Astara seysmik stansiyası
- Beyləqan seysmik stansiyası
- Bərdə seysmik stansiyası
- Cəlilabad seysmik stansiyası
- Gədəbəy seysmik stansiyası
- Gəncə seysmik stansiyası
- Heydərabad seysmik stansiyası
- Horadiz seysmik stansiyası
- Kürdəmir seysmik stansiyası
- Lerik seysmik stansiyası
- Lənkəran seysmik stansiyası
- Mingəçevir seysmik stansiyası
- Nardaran seysmik stansiyası
- Naxçıvan seysmik stansiyası
- Ordubad seysmik stansiyası
- Pirqulu seysmik stansiyası
- Qala seysmik stansiyası
- Qazax seysmik stansiyası
- Qobu seysmik stansiyası
- Qobustan seysmik stansiyası
- Quba seysmik stansiyası
- Qusar seysmik stansiyası
- Qəbələ seysmik stansiyası
- Saatlı seysmik stansiyası
- Siyəzən seysmik stansiyası
- Xınalıq seysmik stansiyası
- Yardımlı seysmik stansiyası
- Zaqatala seysmik stansiyası
- İsmayıllı seysmik stansiyası
- Şahbuz seysmik stansiyası
- Şirvan seysmik stansiyası
- Şəki seysmik stansiyası