Şahqulu ağa Təkəli üsyanı — 1511-ci ildə Təkə elində Osmanlı dövlətinə qarşı baş vermiş üsyan.
Üsyanın tarixi
"Şahqulu üsyanı", bəzən "Şeytanqulu üsyanı" adlandırılan və Osmanlı İmperiyasında baş vermiş bu üsyan tarixdə gərəyincə öyrənilməyib. Osmanlı ərazisində qalan Təkəli eli Şahqulu ağanın başçılığı altında üsyana qalxmışdılar. Şeyx Heydər Səfəvi tərəfindən Anadolu camaatını, daha dəqiqi orda qalan və ələvi kimi tanınan tərəkəmələri (türkmənləri) Səfəvi ocağına bağlamaq istəyirdi. O, bu məqsədlə təbliğat və təşviqat aparmaq üçün Anadoluya müridlərdən ibarət bir dəstə göndərmişdi. Müridlərdən biri də Həsən xəlifə Təkəli idi. Qaynaqlarda göstərilir ki, Osmanlı sultanı II Bəyazidın (1481-1512) xeyir-dualarıyla Həsən xəlifə oğlu Şahqulu ağayla bərabər ana yurdları Yalınlı kəndinə yaxın bir mağarada məskunlaşmışdı. Sultan onlara arabir xərclik göndərirdi. Qorqudelinin şimalındakı Yalınlı kəndi, Antalya ilə Efesi bir-birinə bağlayan əski Roma ticarət yolu üzərindəydi. Bu yol Döşəməaltı civarındakı qışlaqlarıyla Qorqudelinin şimali-şərqində olan Bozmusa dağındakı yaylaqları arasında gedib gəlirlərkən köcəri təkəlilər tərəfindən də işlənilirdi.
Həsən xəlifə Təkə elindəki tərəkəmələr arasında səfəvi ocağının təbliğatını aparırdı. Onun haqqında tarixçi Oqtay Əfəndiyev yazır: "Sultan Heydərin bir qızılbaş mürşidi kimi fəliyyətdə olduğu vaxtlarda Anadoludan Həsən xəlifə adlı bir şəxs iki dəfə İrana getmiş, Sultan Heydərdən "dəsturul-əməl" alaraq Təkə elinə qayıtmışdı. Deyilənə görə, o öz elinə qayıtdıqdan sonra Sultan Heydərin müridlərindən olan Pirə Sənan belə uzaqgörənlik etmişdi: "Həsən xəlifə gəldi, amma o, Təkə elinə yanar bir atəş gətirdi". Doğrudan da, Həsən xəlifənin Təkə elinə apardığı atəş və qan oldu. Onun sonrakı fəliyyəti bu sözlərin doğruluğunu təsdiq etdi".
Həsən xəlifənin oğlu Şahqulu ağa fürsət gözləyirdi ki, Təkə elini osmanlılara qarşı qaldırsın. Belə bir məqam yetişdi. XVI yüzilin önü ilə ilgili qaynaqlar, Osmanlı basqısı altında olan yarımköçəri tərəkəmələrlə Təkə eli və çevrəsindəki timar (tiyul) torpaqlarını itirmiş olan osmanlı sipahilərin arasında baş verən sövdələşmədən bəhs ediliir. Şahqulu ağa tərəkəmələrlə sipahilər arasındaki bu ilişgidən bacariqli bir şəkildə ələ alan və öz adını daşıyan üsyanyı başlayan adam olacaqdı.
Şahqulu ağa haqqında tarixçi Oqtay Əfəndiyev yazır: "Həsən xəlifədən sonra onun oğlu Şahqulu ağa Təkəli öz atasının davamçısı oldu. Sultan II Bəyazidin hakimiyyətinin sonlarında o, bir dəstə Müntəşa və Gərmiyan qızılbaşları ilə I Şah İsmayılın (1501-1524) yanına yollandı. Təkə eli hakimi onlara mane olmaq istədikdə, Şahqulu ona qarşı çıxıb, döyüşdü və qalib gəldi. Tezliklə öz ətrafına çoxlu şiə toplayan Şahqulu Qaraman vilayətini ələ keçirdi.Sivas üzərinə hücuma keçdi. Sultan Bəyazidin baş vəziri Xadim Əli paşa 50 minlik ordusu ilə ona hücuma keçmək məcburiyyətində qaldı. Çünki üsyançıların hərəkətləri Osmanlı dövləti üçün artıq böyük təhlükə yaratmışdı; onlar məscidləri dağıdır, kəndləri yandırır, müqəddəs ziyarətgah və məzarları viran edirdilər. Üsyanın yatırılması və Şahqulunun öldürülməsindən sonra, sağ qalan üsyançılar Qızılbaş dövlətinə qaçmaq məcburiyyətində qaldılar".
Təkə tərəkəmələri, qışı Antalya şəhərinin şimalındakı Döşəməaltı ovasında keçirirdi. Döşəməaltı öz adını Antalyanı Qərbi və Orta Anadoluya bağlamaq üçün qurulan daş döşəli Roma yolundan alır. Döşəmə Dərbəndi, Roma yolunun Döşəmə bölgəsini tərk etdiyi nöqtədə tapır və bölgənin ən önəmli çoxsoylu mərkəzini birləşdirir. Şahqulu ağa tərəkəmə camaatını bir yerə yığıb hələ qışlaqda olduğu zamanda, 1511-ci ilin baharında Döşəmə Dərbəndində Novruz şənliklərində bir sıra gizli toplantı hazırladı və bu insanları Osmanlı idarəsinə qarşı qaldırdı. Bu sıralarda, atası Sultan II Bəyazid ilə problemlər yaşamış və Misirə qaçmış olan Şahzadə Qorqud atasıyla barışdı və Antalya sancağını idarə etmək üçün geri döndü. Qorqud Şahqulu ağanın hazırladığı bu toplantılardan xəbərdardı və bu üzdən sərkərdəsi Həsən bəyi Şahqulu ağanın üzərinə göndərdi. Ancaq Şahqulu ağa ondan qaçmağı bacardı. O da Həsən bəyin gəlişini öyrənmişdi.
Şahzadə Qorqud Sultan II Bəyazidın hökmdarlığının son illərində, atasının öləcəyi təqdirdə səltənət taxtına çıxmasını asanlaşdırmaq üçün paytaxt İstanbula daha yaxın olmaq istədi. Bu üzdən böyük bir gizlilik içində Antalya sancağından ayrıldı və Yenicə keçidi yoluyla Manisaya doğru hərəkət etdi. Üsyançılar Şahzadə Qorqudun ani gedişinin Sultan II Bəyazidın ölümündən qaynaqlandığı sonucuna vardılar. Şahqulu ağa bu sırada Döşəmə Dərbəndindən daha güvənli bir yer olan və Döşəmə keçidinin dərinliklərində yerləşən Qapulu qayada məskən tutdu. 29 mart 1511-ci ildə Şahqulu ağa və onu dəstəkləyənlər Şahzadə Qorqudun əşyalarını daşıyan bölüklərə Yenicə Dərbəndində hücum etdilər və onların tən yarısını qırdılar. Sərkərdə Həsən bəy hücum xəbərini aldı və Yenicə Dərbəndində qarşı bir basqın hazırladı, ancaq özü döyüşdə ağır yaralandı və Antalya qalasına sığınmaq zorunda qaldı. Şahqulu ağa Antalya şəhərini mühasirəyə aldı, ancaq daha sonra fikrini dəyişdirib Antalya üzərindəki mühasirəni qaldırdı və eyni zamanda yağmaladığı Qorqudeli, Almalı və Gölhisar qəsəbələri yoluyla Burdura yönəldi. Burdurda onun qoşununu Osmanlı bölükləri qarşıladı və Şahqulu ağa onları savaşaraq məğlub etdi. Sonra Anadolu bəylərbəyliyinin mərkəzi olan Kütahyaya çatdı. Burada da Osmanlı bəylərbəyi Qaragöz Əhməd paşanın qoşununu yendi, özünü isə öldürdü və Kütahyanı ələ keçirib yağmaladı. Bursaya hərəkət etmək üzərəykən Sultan II Bəyazidin hələ həyatda olduğunu öyrəndi. Bu xəbər, Şahqulu ağanın yönünü vəliəhd Qorqudun olduğu Manisaya doğru dəyişdirməsinə yol açdı və Şahqulu ağanın qoşunu yolda onların üzərinə göndərilən Hasan ağanı məğlub etdi. Sultan II Bəyazid Təkə elində meydana gələn bu olaylardan xəbərdar oldu və üsyanı yatırma vəzifəsini Sədrəzəm Xadim Əli paşaya verdi.
Tarixçi Oruc bəy Bayat (Don Juan İranlı) qələmə aldığı kitabda Şahqulu ağa Təkəli üsyanına geniş yer ayırıb. Müəllif yazır ki, Təkəli Bursa şəhərini də ələ keçirmək istəyirdi. Eşidəndə ki, Sədrəzəm Xadim Əli paşa Avropa Türkiyəsindən, Kastamoniyanın hakimi Qorqud öz yerindən, Şahzadə Əhməd isə böyük bir qoşunla onun ardınca gəlir, yön dəyişib çölə tuşlandı.
Şahqulu ağa Sədrəzəm Xadim Əli paşanın gəlişini öğrənincə Təkə elinə geri çəkilməyi qərara aldı. Öncə Burdur ilə Antalya arasındaki sınır üzərində olan Qızılqayaya yerləşdi, sonra daha da geri çəkilərək Döşəmə Dərbəndinə getdi. Ancaq bu mövqedə Xadim Əli paşanın qoşununa qarşı duruş gətirəməyəcəyini anladıqda, dağ keçidlərindən istifadə edərək Bəyşəhərə çatdı. Şahqulu ağa burada 17 iyun1511-ci il tarixində Qaraman bəylərbəyi Heydər bəyi məğlub edib öldürdü. Sonra Qeysəriyyə (Kayseri) üzərindən Sivasa doğru yoluna davam etdi. Sədrəzəm Xadim Əli paşa Sivas yaxınlarında onu yaxaladı və 2 iyul 1511-ci il tarixində baş verən savaşın sonunda həm Əli paşa, həm də Şahqulu ağa öldü.
Qaynaqlara görə, həyatda qalan üsyançılar Sivasdan yollarına davam edərək Ərzincandan keçərək Səfəvilər dövlətinə pənah gətirdilər. Tarixçi Xacə Zeynalabdin Əli Əbdi bəy Şirazi "Təkmilətül-Əxbar" adlı əsərində yazır: "Şah İsmayıl Xorasandan İraqa təşrif gətirdi. O günlərdə 15 minə yaxın Təkəli tayfası Rumda üsyan edərək, Rum əmirləri ilə bir neçə dəfə vuruşduqdan, Ərzincan ətrafında 500 nəfərə camaatı olan qafiləni qarət və qətl etdikdən sonra ali dərgaha üz tutmuşdular. İraqın Şəhriyar (adlı yerində) onların sərdarları cəzalandırılıb, həmin camaatı əmirlərə bölüşdürdülər ki, onların xidmətində olsunlar". Şahqulu ağanın qoşunundan qalanların bir hissəsi Muğanda yerləşdi. Onlara sonralar Təklə də deyildi.
İstinadlar
↑ О.А Эфендиев. Образавание Азербайджанского государства Сефевидов в начале XVI века. Баку: 1961, ст. 108.
Книга Орудж-бека Байата Дон-Жуана Персидского. Баку: Язычы, 1988, ст.71.
Xacə Zeynalabdin Əli Əbdi bəy Şirazi. Təkmilətül-Əxbar. Bakı: Elm, 1996, səh. 44.
Mənbə
Ənvər Çingizoğlu. Şahqulu ağa Təkəli üsyanı. "Soy" dərgisi, 10 (30), Bakı, 2009.
şahqulu, ağa, təkəli, üsyanı, 1511, ildə, təkə, elində, osmanlı, dövlətinə, qarşı, baş, vermiş, üsyan, mündəricat, üsyanın, tarixi, istinadlar, mənbə, həmçinin, baxüsyanın, tarixi, redaktə, şahqulu, üsyanı, bəzən, şeytanqulu, üsyanı, adlandırılan, osmanlı, imp. Sahqulu aga Tekeli usyani 1511 ci ilde Teke elinde Osmanli dovletine qarsi bas vermis usyan Mundericat 1 Usyanin tarixi 2 Istinadlar 3 Menbe 4 Hemcinin baxUsyanin tarixi Redakte Sahqulu usyani bezen Seytanqulu usyani adlandirilan ve Osmanli Imperiyasinda bas vermis bu usyan tarixde gereyince oyrenilmeyib Osmanli erazisinde qalan Tekeli eli Sahqulu aganin basciligi altinda usyana qalxmisdilar Seyx Heyder Sefevi terefinden Anadolu camaatini daha deqiqi orda qalan ve elevi kimi taninan terekemeleri turkmenleri Sefevi ocagina baglamaq isteyirdi O bu meqsedle tebligat ve tesviqat aparmaq ucun Anadoluya muridlerden ibaret bir deste gondermisdi Muridlerden biri de Hesen xelife Tekeli idi Qaynaqlarda gosterilir ki Osmanli sultani II Beyazidin 1481 1512 xeyir dualariyla Hesen xelife oglu Sahqulu agayla beraber ana yurdlari Yalinli kendine yaxin bir magarada meskunlasmisdi Sultan onlara arabir xerclik gonderirdi Qorqudelinin simalindaki Yalinli kendi Antalya ile Efesi bir birine baglayan eski Roma ticaret yolu uzerindeydi Bu yol Dosemealti civarindaki qislaqlariyla Qorqudelinin simali serqinde olan Bozmusa dagindaki yaylaqlari arasinda gedib gelirlerken koceri tekeliler terefinden de islenilirdi Hesen xelife Teke elindeki terekemeler arasinda sefevi ocaginin tebligatini aparirdi Onun haqqinda tarixci Oqtay Efendiyev yazir Sultan Heyderin bir qizilbas mursidi kimi feliyyetde oldugu vaxtlarda Anadoludan Hesen xelife adli bir sexs iki defe Irana getmis Sultan Heyderden desturul emel alaraq Teke eline qayitmisdi Deyilene gore o oz eline qayitdiqdan sonra Sultan Heyderin muridlerinden olan Pire Senan bele uzaqgorenlik etmisdi Hesen xelife geldi amma o Teke eline yanar bir ates getirdi Dogrudan da Hesen xelifenin Teke eline apardigi ates ve qan oldu Onun sonraki feliyyeti bu sozlerin dogrulugunu tesdiq etdi 1 Hesen xelifenin oglu Sahqulu aga furset gozleyirdi ki Teke elini osmanlilara qarsi qaldirsin Bele bir meqam yetisdi XVI yuzilin onu ile ilgili qaynaqlar Osmanli basqisi altinda olan yarimkoceri terekemelerle Teke eli ve cevresindeki timar tiyul torpaqlarini itirmis olan osmanli sipahilerin arasinda bas veren sovdelesmeden behs ediliir Sahqulu aga terekemelerle sipahiler arasindaki bu ilisgiden bacariqli bir sekilde ele alan ve oz adini dasiyan usyanyi baslayan adam olacaqdi Sahqulu aga haqqinda tarixci Oqtay Efendiyev yazir Hesen xelifeden sonra onun oglu Sahqulu aga Tekeli oz atasinin davamcisi oldu Sultan II Beyazidin hakimiyyetinin sonlarinda o bir deste Muntesa ve Germiyan qizilbaslari ile I Sah Ismayilin 1501 1524 yanina yollandi Teke eli hakimi onlara mane olmaq istedikde Sahqulu ona qarsi cixib doyusdu ve qalib geldi Tezlikle oz etrafina coxlu sie toplayan Sahqulu Qaraman vilayetini ele kecirdi Sivas uzerine hucuma kecdi Sultan Beyazidin bas veziri Xadim Eli pasa 50 minlik ordusu ile ona hucuma kecmek mecburiyyetinde qaldi Cunki usyancilarin hereketleri Osmanli dovleti ucun artiq boyuk tehluke yaratmisdi onlar mescidleri dagidir kendleri yandirir muqeddes ziyaretgah ve mezarlari viran edirdiler Usyanin yatirilmasi ve Sahqulunun oldurulmesinden sonra sag qalan usyancilar Qizilbas dovletine qacmaq mecburiyyetinde qaldilar 1 Teke terekemeleri qisi Antalya seherinin simalindaki Dosemealti ovasinda kecirirdi Dosemealti oz adini Antalyani Qerbi ve Orta Anadoluya baglamaq ucun qurulan das doseli Roma yolundan alir Doseme Derbendi Roma yolunun Doseme bolgesini terk etdiyi noqtede tapir ve bolgenin en onemli coxsoylu merkezini birlesdirir Sahqulu aga terekeme camaatini bir yere yigib hele qislaqda oldugu zamanda 1511 ci ilin baharinda Doseme Derbendinde Novruz senliklerinde bir sira gizli toplanti hazirladi ve bu insanlari Osmanli idaresine qarsi qaldirdi Bu siralarda atasi Sultan II Beyazid ile problemler yasamis ve Misire qacmis olan Sahzade Qorqud atasiyla barisdi ve Antalya sancagini idare etmek ucun geri dondu Qorqud Sahqulu aganin hazirladigi bu toplantilardan xeberdardi ve bu uzden serkerdesi Hesen beyi Sahqulu aganin uzerine gonderdi Ancaq Sahqulu aga ondan qacmagi bacardi O da Hesen beyin gelisini oyrenmisdi Sahzade Qorqud Sultan II Beyazidin hokmdarliginin son illerinde atasinin oleceyi teqdirde seltenet taxtina cixmasini asanlasdirmaq ucun paytaxt Istanbula daha yaxin olmaq istedi Bu uzden boyuk bir gizlilik icinde Antalya sancagindan ayrildi ve Yenice kecidi yoluyla Manisaya dogru hereket etdi Usyancilar Sahzade Qorqudun ani gedisinin Sultan II Beyazidin olumunden qaynaqlandigi sonucuna vardilar Sahqulu aga bu sirada Doseme Derbendinden daha guvenli bir yer olan ve Doseme kecidinin derinliklerinde yerlesen Qapulu qayada mesken tutdu 29 mart 1511 ci ilde Sahqulu aga ve onu destekleyenler Sahzade Qorqudun esyalarini dasiyan boluklere Yenice Derbendinde hucum etdiler ve onlarin ten yarisini qirdilar Serkerde Hesen bey hucum xeberini aldi ve Yenice Derbendinde qarsi bir basqin hazirladi ancaq ozu doyusde agir yaralandi ve Antalya qalasina siginmaq zorunda qaldi Sahqulu aga Antalya seherini muhasireye aldi ancaq daha sonra fikrini deyisdirib Antalya uzerindeki muhasireni qaldirdi ve eyni zamanda yagmaladigi Qorqudeli Almali ve Golhisar qesebeleri yoluyla Burdura yoneldi Burdurda onun qosununu Osmanli bolukleri qarsiladi ve Sahqulu aga onlari savasaraq meglub etdi Sonra Anadolu beylerbeyliyinin merkezi olan Kutahyaya catdi Burada da Osmanli beylerbeyi Qaragoz Ehmed pasanin qosununu yendi ozunu ise oldurdu ve Kutahyani ele kecirib yagmaladi Bursaya hereket etmek uzereyken Sultan II Beyazidin hele heyatda oldugunu oyrendi Bu xeber Sahqulu aganin yonunu veliehd Qorqudun oldugu Manisaya dogru deyisdirmesine yol acdi ve Sahqulu aganin qosunu yolda onlarin uzerine gonderilen Hasan agani meglub etdi Sultan II Beyazid Teke elinde meydana gelen bu olaylardan xeberdar oldu ve usyani yatirma vezifesini Sedrezem Xadim Eli pasaya verdi Tarixci Oruc bey Bayat Don Juan Iranli qeleme aldigi kitabda Sahqulu aga Tekeli usyanina genis yer ayirib Muellif yazir ki Tekeli Bursa seherini de ele kecirmek isteyirdi Esidende ki Sedrezem Xadim Eli pasa Avropa Turkiyesinden Kastamoniyanin hakimi Qorqud oz yerinden Sahzade Ehmed ise boyuk bir qosunla onun ardinca gelir yon deyisib cole tuslandi 2 Sahqulu aga Sedrezem Xadim Eli pasanin gelisini ogrenince Teke eline geri cekilmeyi qerara aldi Once Burdur ile Antalya arasindaki sinir uzerinde olan Qizilqayaya yerlesdi sonra daha da geri cekilerek Doseme Derbendine getdi Ancaq bu movqede Xadim Eli pasanin qosununa qarsi durus getiremeyeceyini anladiqda dag kecidlerinden istifade ederek Beysehere catdi Sahqulu aga burada 17 iyun 1511 ci il tarixinde Qaraman beylerbeyi Heyder beyi meglub edib oldurdu Sonra Qeyseriyye Kayseri uzerinden Sivasa dogru yoluna davam etdi Sedrezem Xadim Eli pasa Sivas yaxinlarinda onu yaxaladi ve 2 iyul 1511 ci il tarixinde bas veren savasin sonunda hem Eli pasa hem de Sahqulu aga oldu Qaynaqlara gore heyatda qalan usyancilar Sivasdan yollarina davam ederek Erzincandan kecerek Sefeviler dovletine penah getirdiler Tarixci Xace Zeynalabdin Eli Ebdi bey Sirazi Tekmiletul Exbar adli eserinde yazir Sah Ismayil Xorasandan Iraqa tesrif getirdi O gunlerde 15 mine yaxin Tekeli tayfasi Rumda usyan ederek Rum emirleri ile bir nece defe vurusduqdan Erzincan etrafinda 500 nefere camaati olan qafileni qaret ve qetl etdikden sonra ali dergaha uz tutmusdular Iraqin Sehriyar adli yerinde onlarin serdarlari cezalandirilib hemin camaati emirlere bolusdurduler ki onlarin xidmetinde olsunlar 3 Sahqulu aganin qosunundan qalanlarin bir hissesi Muganda yerlesdi Onlara sonralar Tekle de deyildi Istinadlar Redakte 1 2 O A Efendiev Obrazavanie Azerbajdzhanskogo gosudarstva Sefevidov v nachale XVI veka Baku 1961 st 108 Kniga Orudzh beka Bajata Don Zhuana Persidskogo Baku Yazychy 1988 st 71 Xace Zeynalabdin Eli Ebdi bey Sirazi Tekmiletul Exbar Baki Elm 1996 seh 44 Menbe RedakteEnver Cingizoglu Sahqulu aga Tekeli usyani Soy dergisi 10 30 Baki 2009 Hemcinin bax RedakteTekeliler tayfasiMenbe https az wikipedia org w index php title Sahqulu aga Tekeli usyani amp oldid 3958449, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
