fbpx
Wikipedia

İngilis ədəbiyyatı

Avqust 12, 2021

İngilis və ya anqlosaks ədəbiyyatı — 1066-cı ildə Normand istilasının başa çatması və İngiltərədə sakslar, həmçinin yutlar və anqllar kimi digər german tayfalarının məskunlaşmasından sonrakı dövr ərzində anqlosaks İngiltərəsində qədim ingilis dilində yazılmış ədəbiyyat əsərləri. Bu əsərlərə epik poeziya, aqioqrafiya, İncilin tərcüməsi, dövlət sənədləri, xronoliji sənədlər, tapmacalar və digər janrlar daxildir. Bəhs edilən dövrdən bütün bu janrlara aid 400-ə qədər qorunub saxlanmış əlyazma mövcuddur.

Şifahi xalq ədəbiyyatı

Şifahi xalq ədəbiyyatı erkən ingilis mədəniyyətində sarsılmaz mövqeyə malikdir. Bu səbəbdən də epik şeirlər çox geniş yayılmışdır və “Beəvulf”’ da daxil olmaqla bəziləri bu günümüzə kimi qorunub saxlanılmışdır. Hazırki əlyazmalarda qədim ingilis dilində yazılmış bir çox şeir, çox güman ki, müharibə mövzusunda olan erkən german şeirlərindən alınmışdır. Bu tip poeziya İngiltərəyə gətirildiyi zaman artıq o nəsildən-nəslə şifahi halda keçməkdə idi.

Tarixi mövzulu əsərlər

Xronikalar geniş miqyasda tarixi və ədəbi hadisələrdən ibarətdir və diqqətəlayiq nümunələrdən biri də anqlosaks xronikasıdır. Bu isə qədim ingilis dilində yazılmış və anqlosaks tarixinin qeydə alındığı tarixi salnamələr toplusudur. Bu xronikanın doqquz əlyazması bütöv və ya hissələr şəklində günümüzə qədər qorunub saxlanmışdır, lakin heç də hamısı eyni tarixi dəyərə malik deyil, həmçinin heç biri orijinal variant da deyil. “Maldon döyüşü” poeması da tarixi mövzudadır. Bu isə anqlosaksların 991-ci ildə baş verən Vikinq hücumunun qarşısını ala bilmədikləri Maldon döyüşünü mədh etmək məqsədilə verilən addır, adın verilmə tarixi isə məlum deyil. Yalnız 325 misrası bizə məlumdur, poemanın başlığı və sonu isə itmişdir. Antik tarix anqolosaks İngiltərəsindən yan keçməmişdir və qədim ingilis dilində olan bir neçə şeir son antik dövrün fəlsəfi mətnlərdən təsirlənərək yazılmışdır. Həcminə görə ən böyüyü Kral Alfredin (849-899) 9-cu əsrdə tərcümə etdiyi “Boetiusun təsəlli fəlsəfəsi” olmuşdur.

Erkən orta əsr ingilis ədəbiyyatı

Bütün anqlosaks müəlliflərin adları məlum deyildir; Orta əsr mənbələrində onlardan on ikisinin adı çəkilir, lakin yalnız dördünün ana dilində əsərləri olduğu bilinir: Kadmon, Bid, Böyük Alferd və Sinevulf. Kadmon erkən dövr ingilis şairidir. Onun dövrümüzə qədər gəlib çıxmış yeganə əsəri 7-ci əsrin sonlarında yazıldığı güman edilən “Kadmonun himni”dir. Himn 658-680-ci illər arasında bəstələnmiş, 8-ci əsrin əvvəllərində oxunmuşdur və hal hazırda himnin 14 müxtəlif variantda əlyazma nüsxələri mövcuddur.

Orta əsr ingilis ədəbiyyatı (1100-1500)

Bu mərhələdə dini ədəbiyyat populyarlıq qazanmağa başlamışdı və “Müqəddəs Odrinin həyatı”, İdmerin (1060-1126) “Müqəddəs Anselmin müasir bioqrafiyası” və “Cənubi ingilis əfsanəsi” kimi aqioqrafiyalar yazılır və tərcümə edilirdi. 12-ci əsrin sonlarında Layamon ilk ingilis dilli əsər yazmaq məqsədilə "Veysib" əsərindən təsirlənərək, “Kral Artur və Dəyirmi masa cəngavərləri “əfsanəsindən bəhs edən “Brut” əsərini qələmə aldı. Bu isə həmçinin Anqlosaks xronikasının yazıldığı vaxtdan bəri ingilis dilində olan ilk yazılı tarixi əsər idi. Bəhs etdiyimiz əsrdə orta əsr ingilis dili kimi də tanınan yeni üslub formalaşır və inkişaf edirdi. Bu isə çətin olmasına baxmayaraq, müasir oxucular və dinləyicilər üçün anlaşıqlı görünən ingilis dilinin erkən formasıdır. Orta əsrlərdə İncilin ingilis dilinə tərcüməsi, xüsusilə də Viklifin başçılığı altında edilən tərcümə ingilis dilini ədəbi dilə çevirməyə kömək etdi.

Digər ədəbi janr olan, Anqlonormand mənbələrində Horn romantizmi kimi verilən Romantizm İngiltərədə kral Horn və danimarkalı Heyvlok sayəsində 13-cü əsrdə meydana gəlmişdir, lakin İngiltərə tarixində, əsasən, aparıcı yazıçıların ədəbiyyata gəlişi 14-cü əsrə təsadüf edir. Bu yazıçılar sırasına Uilyam Lanqland, Cefri Çoser və ən məşhur əsəri “Ser Qavain və yaşıl cəngavər” olan "Mirvari Şair" daxildir.

İngilis renessansı (1500-1660)

1476-cı ildə Uilyam Kakstonun İngiltərəni çap dəzgahı ilə tanış etməsindən sonra ana dilli ədəbiyyat inkişaf etməyə başladı. Ədəbi dildə əvəzsiz rola malik “Ümumi dualar kitabı”nın ərsəyə gəlməsinə səbəb olan reformasiya ana dilli ədəbiyyat əsərlərinin yazılmasına təkan vermişdir. İngilis renessansı İngiltərədə 15-ci əsrin sonları 16-cı əsrin əvvəllərindən 17-ci əsrə qədər davam edən mədəni və bədii cərəyandır. Əksər şimali Avropa ölkələri kimi İngiltərə də ədəbi nailiyyətləri bir neçə əsr sonra əldə etmişdir. Renessans üslubu və ideyalarının sürətli inkişafda olan İngiltərədə zəif yayılmasına baxmayaraq, Elizabet erası 16-cı əsrin ikinci yarısında İngilis renessansının zirvə nöqtəsi hesab olunur.

Elizabet və Yakobin dövrü (1558-1625)

16-cı əsrin sonları və 17-ci əsrin əvvəllərində I Elizabet (1558-1603) və sonradan I Ceymsin (1603-25) hakimiyyəti dövründə Londonda təşəkkül tapmış mədəniyyət möhtəşəm poeziya və dram əsərləri yaratmışdır. İngilis drammaturqları öz əsərlərində orta əsr teatrının motivləri ilə faciə janrında Seneka, komediya janrında Platus və Terens kimi Roma drammaturqlarının üslublarını birləşdirmişlər. İtaliya İngiltərədə Renessans ideyalarının əsas mənbəyi idi və atası italyan olan, özü isə I Ceymsin sarayında dövlət dili məsləhətçisi kimi fəaliyyət göstərən dilçi alim və leksikoqraf Con Florio (1553-1625) bundan əlavə italyan dilinin və mədəniyyətinin əksər xüsusiyyətlərini İngiltərəyə gətirmişdir. O, həmçinin fransız yazıçısı Montenin əsərlərini ingilis dilinə tərcümə etmişdir. İtalyan dili və mədəniyyətinin təsirinə erkən Renessans dövrü ingilis şairi Tomas Uatın (1503-1542) şeirlərində də təsadüf oluna bilər. O, 16-cı əsrin əvvəllərində İtaliyanın sonet janrını İngiltərəyə tanıdan Sari vilayətinin qrafı Henri Hovardla (1516/1517-1547) birgə ingilis poeziyasında bir çox yeniliyin müəllifidir. Onun ədəbi əsərlərinin çox hissəsini italyan şairi Petrarxın sonetlərinin tərcüməsi və bu sonetlərə yazılmış nəzirələr təşkil etməsinə baxmayaraq, həmçinin özü də sonetlər yazmşdır.

Tüdorlar sülaləsi və I Elizabeti tərənnüm edən poema və fantastik alleqoriya «Faerie Queene» (Sehrli Kraliça) (1590-1596) əsərinin müəllifi Edmund Spenser (1552-1599) bu dövrün ən önəmli şairlərindəndir. Digər mühüm səxslərdən biri də ingilis şairi, saray xadimi və əsgər olan Ser Filip Sidneydir (1554-1586) və o, Elizabet dövrünün ən məşhur şəxslərindən biri kimi yaddaşlarda qalmışdır. O, “Astrofel və Stella”, “Poeziyanın müdafiəsi”, və "Pembrok Arkadiasının qrafinyası” kimi əsərlərin müəllifidir.

Erkən Elizabet dövründə yazılmış pyeslərə Sakvil və Nortonun “Qorboduk” (1561) və Tomas Kidin (1558-94) “İspan faciəsi” əsərləri daxildir. “Qorboduk” xüsusilə ingilis dilində ilk mənzum dram olduğuna, hadisələrin inkişafının erkən əxlaqi pyeslər və Senekanın müəllifi olduğu faciələrlə səsləşdiyinə və sonrakı nəsl drammatuqların ondan təsirlənərək yazacağı üslubuna görə, çox diqqətəlayiq və məşhur bir əsərdir. 1582 və 1592-ci illər arasında Tomas Kid tərəfindən yazılan “İspan faciəsi” və ya “Hironimo yenidən dəli olur” əsəri Elizabet dövründə qələmə alınan faciələrdəndir. Öz dövrünün çox məşhur və təsirli əsəri “İspan faciəsi” ingilis teatr ədəbiyyatında yeni bir janrın, qisas mövzusunda drammaturgiyanın əsasını qoymuşdur.

Uilyam Şekspir

Uilyam Şekspir (1564-1616) hələ də əvəzolunmaz şair və drammaturq kimi diqqətəlayiqdir. Şekspir ixtisasına görə yazı-pozu işlərindən uzaq idi və çox güman ki, yalnız orta təhsili vardı. O, yazmağa başladıqda ingilis ədəbiyyatında hökmranlığı əlinə almış “universitet zəkalarından” fərqli olaraq nə hüquqşünas, nə də aristokrat idi. Lakin o, istedadlı və hərtərəfli idi. Şekspir ona rişxənd edən Robert Qrin kimi “peşəkarları” geridə qoymuşdur. Şekspir tarixi, faciə, komediya, və son növ roman və ya tragikomediya daxil olmaqla müxtəlif janrlarda yazmışdır. Onun gərgin ikili süjetə malik və dəqiq komik səhnələrdən ibarət “Yanlışlar komediyası” kimi erkən klassik və italyan tərzində yazılmış komediyaları 1590-cı illərdə öz yerini romantik ruhlu möhtəşəm komediyalarına vermişdir. “Yaz gecəsi röyası” romantika, pəri-cadu və sadə komik səhnələrin peşəkar vəhdətindən ibarətdir. Şekspirin növbəti komediyası, eyni zamanda romantik sayılan “Venesiya taciri” kinli yəhudi sələmçi Şayloku təsvir etmə üsuluna görə çətin və problematik sayıla bilər.

Şekspir həmçinin Petrarx modelində əhəmiyyətli dəyişikliklər edərək yaratdığı ingilis sonetini məşhurlaşdırdı. Həyatın ötüb keçməsi, sevgi, gözəllik və ölüm kimi mövzuları əhatə edən 154 sonetdən ibarət toplu ilk dəfə 1609-cu ildə “Şeyk-spiker sonetləri” adı altında çap olunmuşdur. İlk 17 şeir öz gözəlliyini gələcək nəsillərə ötürərək ölümsüzləşdirmək üçün özünü evlənməyə və uşaq sahibi olmağa vadar edən gənc oğlan haqqındadır.

Elizabet dövrü teatr ədəbiyyatının ən önəmli şəxslərinə Xristofor Marlov, Ben Conson, Tomas Deker, Con Fletçer və Fransis Bimont daxildir.

Marlov (1564-1593) digər mövzulara nisbətən daha çox Renessans dövrü insanının mənəvi dramından bəhs etdiyinə görə əsərlərinin predmeti Şekspirdən fərqlənir. Alman folkloru ilə maraqlanan Marlov daim bilik əldə etmək, insanın texniki gücünü sonuncu həddə qədər inkişaf etdirmək və ruhunu şeytana satmaq arzusunda olan alim və cadugərdən bəhs edən “Faust” (1592) pyesində İngiltərəyə Faust əfsanəsini tanıtmışdır.

Şekspirin ölümündən sonra şair və drammaturq Ben Conson Yakobin dövrününn aparıcı bədii yaradıcılarındandır. Consonun estetikası Orta əsrlər ədəbiyyatını xatırladır və onun yaratdığı obrazlar yumor nəzəriyyəsini təcəssüm etdirir. Yakobin dövründə teatr ədəbiyyatının digər məşhur üslubu Yelizaveta dövründə Tomas Kid (1558-94) tərəfindən məşhurlaşan və sonradan Con Vebster (1578-1632) tərəfindən inkişaf etdirilən intiqam mövzusunda olan pyeslərdir. Vebsterin ən məşhur pyesləri “Ağ şeytan” (1612) və “Malfi hersoginiyası” (1613) əsərləridir. İntiqam mövzusunda yazılmış pyeslərə Tomas Midlton və Uilyam Rouleyin “Dəyişdirilmiş uşaq”, ilk dəfə 1611-ci ildə nəşr edilən Siril Tornerin “Dinsizin faciəsi”, Xristofor Marlovun “Maltalı yəhudi”, Con Marstonun “Narazı” (1603) əsərləri və digərləri daxildir. “Hamlet”dən əlavə Şekspirin “Titus Andronikus” əsəri intiqam mövzusunda olan faciədir.

Restavrasiya dövrü (1660-1700)

Restavrasiya dövrü ədəbiyyat nümunələrinə “İtirilmiş cənnət”, “Roçester Sodom qrafı”, “Kəndli qadın” komediyası və digərlərindən ibarətdir. Ədəbi ənənələrdə ziddiyyət yaradan Kromvelin Puritan rejiminin ədəbiyyat sahəsinə rəsmi müdaxiləsi senzura və köklü şəkildə tərbiyəvi meyarların qoyulması ilə nəticələndi. Con Milton həmin əsrin dini cərəyanı və siyasi çevrilişi müddətində yaradıcılıqla məşğul olan dahi ingilis şairlərindən biridir. Milton özünün “İtirilmiş Cənnət” (1671) poeması ilə məşhurluq qazanmışdır. Uilyam Hayley onu 1796-cı ildə yazdığı bioqrafiyasında “Dahi ingilis müəllifi” adlandırmışdır və o hələ də “ingilis dilində yazıb yaradan məşhur yazıçılardan biri” hesab edilməkdədir. Con Miltonun dini mövzuda yazılmış “İtirilmiş cənnət” poeması 1667-ci ildə nəşr edilmişdir.

Bu dövrün ən geniş yayılmış və əhəmiyyətli şeir forması satira idi. Ümumilikdə satirik şeirlər anonim şəkildə nəşr olunurdu. Satira yazmağın özü isə böyük bir təhlükə idi. Satirikin aristokratiyanı tənqid edən yazılar yazdığı sübut olunardısa, onun üçün təqiblərdən qaçmaq çox çətin olardı. Con Drayden İnglitərədə Restavrasiya dövründə ədəbiyyatda əsas üstünlüyü ələ almış nüfuzlu ingilis şairi, ədəbi tənqidçisi, tərcüməçisi və drammaturqudur. Belə ki, həmin dövr Drayden erası kimi də tanınmağa başlamışdır. O uğurlu satira, dini əsər, təmsil, epiqram, proloq və pyeslər yazaraq ingilis şeiriyyatının standart forması kimi epik məsnəvinin əsasını qoymuşdur. Draydenin ən böyük uğuru “Makflekno” (1682) kimi satirik şeirləridir. Restavrasiya dövründə nəsr əsasən xristian dini mövzusunda yazılmış əsərlərdə üstünlük təşkil edirdi, lakin bu dövrdə sonrakı mərhələlərdə də istifadə olunacaq iki janrın: belletristika və jurnalistikanın əsası qoyulmuşdur. Von Lok da özünün fəlsəfi əsərlərinin əksəriyyətini Restavrasiya dövründə yazmışdır.

Restavrasiya dövrü ərzində xəbər əldə etməyin ən geniş yayılmış üsulu böyük vərəqlərdə çap olunan qəzetlərin nəşri olmuşdur. Bununla belə İngiltərədə ilk peşəkar və dövri (nəşrlərin müntəzəm çıxdığı mənasındadır) jurnalistika bu dövrdən başlanmışdır. Jurnalistika gec, daha dəqiq Uilyam Oranjın taxta iddia etdiyi 1689-cu illərdə təşəkkül tapmışdır. Ümumilikdə, Uilyam artıq neçə illərdir qəzet nəşr olunan Amsterdamdan öz sarayına gəldikdən sonra İngiltərədə qəzet nəşr olunmağa başladı.

XIX əsr ədəbiyyatı - Romantizm (1798-1837)

Romantizm 18-ci əsrin sonlarına doğru Avropada meydana gələn bədii, ədəbi və intellektual cərəyandır. Britaniya ədəbiyyatında Romantizm dövrü haqda müxtəlif tarixlər irəli sürülür, lakin Lirik balladanın nəşr olunduğu 1798-ci il bu dövrün başlanğıcı, Kraliça Viktoriyanın tacqoyma mərasiminin baş tutduğu 1837-ci il isə sonu hesab olunur. Bu dövrün yazıçıları özlərini romantik kimi hesab etmirdilər və bu termini ilk dəfə Viktoriya dövrünün ədəbi tənqidçisi işlətmişdir. Romantizm sonradan dünyanın digər ingilis dilli ölkələrinə yayılmışdır.

Robert Börns (1759-1796) Romantizm cərəyanının novator şairlərindəndir və ölümündən sonra Şotlandiyada mədəniyyət simvoluna çevrilmişdir. Şeirlər yazmaqla yanaşı, Börns həmçinin Şotlandiyadan xalq mahnılarını toplamışdır. Əsas etibarilə şotland şivəsində yazılmış şeirləri 1786-cı ildə nəşr olunmuşdur. «Auld Lang Sayn», «Qırmızı, qırmızı qızılgül», «Bit», «Siçan», “Şeramir döyüşü”, “Tam o Şanter” və “Məhəbbət dolu öpüş” əsərləri Börnsün bütün dünyada məşhurluğunu qoruyub saxlayan şeirləri və mahnıları sırasındadır.

Lord Bayron

Romantizm cərəyanının ikinci nəsl şairləri sırasına Lord Bayron (1788-1824), Persi Bisşi Şelley (1792-1822) və Con Kits (1795-1821) daxildir. Bayron böyük şöhrət qazanmışdır və özünün cəlbedici və tarixi tərtibatı ilə fərqlənən, zülmkarlığı və dramı önə çıxaran əsərlərilə bütün Avropanı təsir altına almışdır. Höte onu “bizim əsrin qeyd-şərtsiz ən böyük dahisi” adlandırmışdır. 1819-1824-cü illər arasında Bayron tənqidçilər tərəfindən qınanan yarımçıq qalmış epik satirasını - "Don Juan"ı nəşr etdirmişdir. Onun bir hissəsini tərcümə edən Höte bu əsərə heyran qalmışdır.

1811 -ci ildə Bayron İngiltərəyə qayıtdı. 1812-ci ilin əvvəlində, Şərqdə yazdığı Child-Harold'un Həcc şeirinin ilk iki mahnısı nəşr olundu; üçüncü kanton 1817 -ci ildə, dördüncüsü 1818 -ci ildə İsveçrə və İtaliyaya səyahət etdikdən sonra nəşr olundu. Childe Harold xarakteri, cəmiyyət və əxlaqla barışmaz bir qarşıdurmada olan yeni bir qəhrəmanın tipik xüsusiyyətlərini təcəssüm etdirir. Bu görüntünün uyğunluğu, dünyanın bütün dillərinə tərcümə edilən şeirin uğurunu müəyyən etdi. Childe Harold adı tezliklə hər şeydən məyus olan bir insanın düşmən reallığa etirazını daşıyan bir adamın adı oldu.

Müasir dövr

20-ci əsrin son onilliklərində elmi-fantastik janr ciddi şəkildə işlənməyə başlanmışdır, belə ki, Artur C.Klarks, İsak Asimov, Ursula K. Le Quin, Maykl Morkok və Kim Stenli Robinzon kimi yazıçıların əsərləri bu janrdadır. Bu janrda yazan müəlliflər arasında digər məşhur yazıçı Duqlas Adams komik elmi-fantastik janrda olan “Hitkikerin dünya bələdçisi” əsəri ilə tanınır: bu əsər 1978-ci ildə hissələr şəklində radioda səslənməyə başladı. Doris Lesinq və Marqaret Atvud kimi başlıca belletristlər bu janrda da əsərlər yazdığı halda, Şotland belletrist İan M. Banks həm ənənəvi, həm də elmi fantastik romanların müəllifi kimi nüfuz qazanmışdır.

Avqust 12, 2021
ingilis, ədəbiyyatı, ingilis, anqlosaks, ədəbiyyatı, 1066, ildə, normand, istilasının, başa, çatması, ingiltərədə, sakslar, həmçinin, yutlar, anqllar, kimi, digər, german, tayfalarının, məskunlaşmasından, sonrakı, dövr, ərzində, anqlosaks, ingiltərəsində, qədi. Ingilis ve ya anqlosaks edebiyyati 1066 ci ilde Normand istilasinin basa catmasi ve Ingilterede sakslar hemcinin yutlar ve anqllar kimi diger german tayfalarinin meskunlasmasindan sonraki dovr erzinde anqlosaks Ingilteresinde qedim ingilis dilinde yazilmis edebiyyat eserleri Bu eserlere epik poeziya aqioqrafiya Incilin tercumesi dovlet senedleri xronoliji senedler tapmacalar ve diger janrlar daxildir Behs edilen dovrden butun bu janrlara aid 400 e qeder qorunub saxlanmis elyazma movcuddur Mundericat 1 Sifahi xalq edebiyyati 2 Tarixi movzulu eserler 3 Erken orta esr ingilis edebiyyati 4 Orta esr ingilis edebiyyati 1100 1500 5 Ingilis renessansi 1500 1660 6 Elizabet ve Yakobin dovru 1558 1625 6 1 Uilyam Sekspir 7 Restavrasiya dovru 1660 1700 8 XIX esr edebiyyati Romantizm 1798 1837 8 1 Lord Bayron 9 Muasir dovrSifahi xalq edebiyyati RedakteSifahi xalq edebiyyati erken ingilis medeniyyetinde sarsilmaz movqeye malikdir Bu sebebden de epik seirler cox genis yayilmisdir ve Beevulf da daxil olmaqla bezileri bu gunumuze kimi qorunub saxlanilmisdir Hazirki elyazmalarda qedim ingilis dilinde yazilmis bir cox seir cox guman ki muharibe movzusunda olan erken german seirlerinden alinmisdir Bu tip poeziya Ingiltereye getirildiyi zaman artiq o nesilden nesle sifahi halda kecmekde idi Tarixi movzulu eserler RedakteXronikalar genis miqyasda tarixi ve edebi hadiselerden ibaretdir ve diqqetelayiq numunelerden biri de anqlosaks xronikasidir Bu ise qedim ingilis dilinde yazilmis ve anqlosaks tarixinin qeyde alindigi tarixi salnameler toplusudur Bu xronikanin doqquz elyazmasi butov ve ya hisseler seklinde gunumuze qeder qorunub saxlanmisdir lakin hec de hamisi eyni tarixi deyere malik deyil hemcinin hec biri orijinal variant da deyil Maldon doyusu poemasi da tarixi movzudadir Bu ise anqlosakslarin 991 ci ilde bas veren Vikinq hucumunun qarsisini ala bilmedikleri Maldon doyusunu medh etmek meqsedile verilen addir adin verilme tarixi ise melum deyil Yalniz 325 misrasi bize melumdur poemanin basligi ve sonu ise itmisdir Antik tarix anqolosaks Ingilteresinden yan kecmemisdir ve qedim ingilis dilinde olan bir nece seir son antik dovrun felsefi metnlerden tesirlenerek yazilmisdir Hecmine gore en boyuyu Kral Alfredin 849 899 9 cu esrde tercume etdiyi Boetiusun teselli felsefesi olmusdur Erken orta esr ingilis edebiyyati RedakteButun anqlosaks muelliflerin adlari melum deyildir Orta esr menbelerinde onlardan on ikisinin adi cekilir lakin yalniz dordunun ana dilinde eserleri oldugu bilinir Kadmon Bid Boyuk Alferd ve Sinevulf Kadmon erken dovr ingilis sairidir Onun dovrumuze qeder gelib cixmis yegane eseri 7 ci esrin sonlarinda yazildigi guman edilen Kadmonun himni dir Himn 658 680 ci iller arasinda bestelenmis 8 ci esrin evvellerinde oxunmusdur ve hal hazirda himnin 14 muxtelif variantda elyazma nusxeleri movcuddur Orta esr ingilis edebiyyati 1100 1500 RedakteBu merhelede dini edebiyyat populyarliq qazanmaga baslamisdi ve Muqeddes Odrinin heyati Idmerin 1060 1126 Muqeddes Anselmin muasir bioqrafiyasi ve Cenubi ingilis efsanesi kimi aqioqrafiyalar yazilir ve tercume edilirdi 12 ci esrin sonlarinda Layamon ilk ingilis dilli eser yazmaq meqsedile Veysib eserinden tesirlenerek Kral Artur ve Deyirmi masa cengaverleri efsanesinden behs eden Brut eserini qeleme aldi Bu ise hemcinin Anqlosaks xronikasinin yazildigi vaxtdan beri ingilis dilinde olan ilk yazili tarixi eser idi Behs etdiyimiz esrde orta esr ingilis dili kimi de taninan yeni uslub formalasir ve inkisaf edirdi Bu ise cetin olmasina baxmayaraq muasir oxucular ve dinleyiciler ucun anlasiqli gorunen ingilis dilinin erken formasidir Orta esrlerde Incilin ingilis diline tercumesi xususile de Viklifin basciligi altinda edilen tercume ingilis dilini edebi dile cevirmeye komek etdi Diger edebi janr olan Anqlonormand menbelerinde Horn romantizmi kimi verilen Romantizm Ingilterede kral Horn ve danimarkali Heyvlok sayesinde 13 cu esrde meydana gelmisdir lakin Ingiltere tarixinde esasen aparici yazicilarin edebiyyata gelisi 14 cu esre tesaduf edir Bu yazicilar sirasina Uilyam Lanqland Cefri Coser ve en meshur eseri Ser Qavain ve yasil cengaver olan Mirvari Sair daxildir Ingilis renessansi 1500 1660 Redakte1476 ci ilde Uilyam Kakstonun Ingiltereni cap dezgahi ile tanis etmesinden sonra ana dilli edebiyyat inkisaf etmeye basladi Edebi dilde evezsiz rola malik Umumi dualar kitabi nin erseye gelmesine sebeb olan reformasiya ana dilli edebiyyat eserlerinin yazilmasina tekan vermisdir Ingilis renessansi Ingilterede 15 ci esrin sonlari 16 ci esrin evvellerinden 17 ci esre qeder davam eden medeni ve bedii cereyandir Ekser simali Avropa olkeleri kimi Ingiltere de edebi nailiyyetleri bir nece esr sonra elde etmisdir Renessans uslubu ve ideyalarinin suretli inkisafda olan Ingilterede zeif yayilmasina baxmayaraq Elizabet erasi 16 ci esrin ikinci yarisinda Ingilis renessansinin zirve noqtesi hesab olunur Elizabet ve Yakobin dovru 1558 1625 Redakte16 ci esrin sonlari ve 17 ci esrin evvellerinde I Elizabet 1558 1603 ve sonradan I Ceymsin 1603 25 hakimiyyeti dovrunde Londonda tesekkul tapmis medeniyyet mohtesem poeziya ve dram eserleri yaratmisdir Ingilis drammaturqlari oz eserlerinde orta esr teatrinin motivleri ile facie janrinda Seneka komediya janrinda Platus ve Terens kimi Roma drammaturqlarinin uslublarini birlesdirmisler Italiya Ingilterede Renessans ideyalarinin esas menbeyi idi ve atasi italyan olan ozu ise I Ceymsin sarayinda dovlet dili meslehetcisi kimi fealiyyet gosteren dilci alim ve leksikoqraf Con Florio 1553 1625 bundan elave italyan dilinin ve medeniyyetinin ekser xususiyyetlerini Ingiltereye getirmisdir O hemcinin fransiz yazicisi Montenin eserlerini ingilis diline tercume etmisdir Italyan dili ve medeniyyetinin tesirine erken Renessans dovru ingilis sairi Tomas Uatin 1503 1542 seirlerinde de tesaduf oluna biler O 16 ci esrin evvellerinde Italiyanin sonet janrini Ingiltereye tanidan Sari vilayetinin qrafi Henri Hovardla 1516 1517 1547 birge ingilis poeziyasinda bir cox yeniliyin muellifidir Onun edebi eserlerinin cox hissesini italyan sairi Petrarxin sonetlerinin tercumesi ve bu sonetlere yazilmis nezireler teskil etmesine baxmayaraq hemcinin ozu de sonetler yazmsdir Tudorlar sulalesi ve I Elizabeti terennum eden poema ve fantastik alleqoriya Faerie Queene Sehrli Kralica 1590 1596 eserinin muellifi Edmund Spenser 1552 1599 bu dovrun en onemli sairlerindendir Diger muhum sexslerden biri de ingilis sairi saray xadimi ve esger olan Ser Filip Sidneydir 1554 1586 ve o Elizabet dovrunun en meshur sexslerinden biri kimi yaddaslarda qalmisdir O Astrofel ve Stella Poeziyanin mudafiesi ve Pembrok Arkadiasinin qrafinyasi kimi eserlerin muellifidir Erken Elizabet dovrunde yazilmis pyeslere Sakvil ve Nortonun Qorboduk 1561 ve Tomas Kidin 1558 94 Ispan faciesi eserleri daxildir Qorboduk xususile ingilis dilinde ilk menzum dram olduguna hadiselerin inkisafinin erken exlaqi pyesler ve Senekanin muellifi oldugu facielerle seslesdiyine ve sonraki nesl drammatuqlarin ondan tesirlenerek yazacagi uslubuna gore cox diqqetelayiq ve meshur bir eserdir 1582 ve 1592 ci iller arasinda Tomas Kid terefinden yazilan Ispan faciesi ve ya Hironimo yeniden deli olur eseri Elizabet dovrunde qeleme alinan facielerdendir Oz dovrunun cox meshur ve tesirli eseri Ispan faciesi ingilis teatr edebiyyatinda yeni bir janrin qisas movzusunda drammaturgiyanin esasini qoymusdur Uilyam Sekspir Redakte Uilyam Sekspir 1564 1616 hele de evezolunmaz sair ve drammaturq kimi diqqetelayiqdir Sekspir ixtisasina gore yazi pozu islerinden uzaq idi ve cox guman ki yalniz orta tehsili vardi O yazmaga basladiqda ingilis edebiyyatinda hokmranligi eline almis universitet zekalarindan ferqli olaraq ne huquqsunas ne de aristokrat idi Lakin o istedadli ve herterefli idi Sekspir ona risxend eden Robert Qrin kimi pesekarlari geride qoymusdur Sekspir tarixi facie komediya ve son nov roman ve ya tragikomediya daxil olmaqla muxtelif janrlarda yazmisdir Onun gergin ikili sujete malik ve deqiq komik sehnelerden ibaret Yanlislar komediyasi kimi erken klassik ve italyan terzinde yazilmis komediyalari 1590 ci illerde oz yerini romantik ruhlu mohtesem komediyalarina vermisdir Yaz gecesi royasi romantika peri cadu ve sade komik sehnelerin pesekar vehdetinden ibaretdir Sekspirin novbeti komediyasi eyni zamanda romantik sayilan Venesiya taciri kinli yehudi selemci Sayloku tesvir etme usuluna gore cetin ve problematik sayila biler Sekspir hemcinin Petrarx modelinde ehemiyyetli deyisiklikler ederek yaratdigi ingilis sonetini meshurlasdirdi Heyatin otub kecmesi sevgi gozellik ve olum kimi movzulari ehate eden 154 sonetden ibaret toplu ilk defe 1609 cu ilde Seyk spiker sonetleri adi altinda cap olunmusdur Ilk 17 seir oz gozelliyini gelecek nesillere oturerek olumsuzlesdirmek ucun ozunu evlenmeye ve usaq sahibi olmaga vadar eden genc oglan haqqindadir Elizabet dovru teatr edebiyyatinin en onemli sexslerine Xristofor Marlov Ben Conson Tomas Deker Con Fletcer ve Fransis Bimont daxildir Marlov 1564 1593 diger movzulara nisbeten daha cox Renessans dovru insaninin menevi dramindan behs etdiyine gore eserlerinin predmeti Sekspirden ferqlenir Alman folkloru ile maraqlanan Marlov daim bilik elde etmek insanin texniki gucunu sonuncu hedde qeder inkisaf etdirmek ve ruhunu seytana satmaq arzusunda olan alim ve cadugerden behs eden Faust 1592 pyesinde Ingiltereye Faust efsanesini tanitmisdir Sekspirin olumunden sonra sair ve drammaturq Ben Conson Yakobin dovrununn aparici bedii yaradicilarindandir Consonun estetikasi Orta esrler edebiyyatini xatirladir ve onun yaratdigi obrazlar yumor nezeriyyesini tecessum etdirir Yakobin dovrunde teatr edebiyyatinin diger meshur uslubu Yelizaveta dovrunde Tomas Kid 1558 94 terefinden meshurlasan ve sonradan Con Vebster 1578 1632 terefinden inkisaf etdirilen intiqam movzusunda olan pyeslerdir Vebsterin en meshur pyesleri Ag seytan 1612 ve Malfi hersoginiyasi 1613 eserleridir Intiqam movzusunda yazilmis pyeslere Tomas Midlton ve Uilyam Rouleyin Deyisdirilmis usaq ilk defe 1611 ci ilde nesr edilen Siril Tornerin Dinsizin faciesi Xristofor Marlovun Maltali yehudi Con Marstonun Narazi 1603 eserleri ve digerleri daxildir Hamlet den elave Sekspirin Titus Andronikus eseri intiqam movzusunda olan faciedir Restavrasiya dovru 1660 1700 RedakteRestavrasiya dovru edebiyyat numunelerine Itirilmis cennet Rocester Sodom qrafi Kendli qadin komediyasi ve digerlerinden ibaretdir Edebi enenelerde ziddiyyet yaradan Kromvelin Puritan rejiminin edebiyyat sahesine resmi mudaxilesi senzura ve koklu sekilde terbiyevi meyarlarin qoyulmasi ile neticelendi Con Milton hemin esrin dini cereyani ve siyasi cevrilisi muddetinde yaradiciliqla mesgul olan dahi ingilis sairlerinden biridir Milton ozunun Itirilmis Cennet 1671 poemasi ile meshurluq qazanmisdir Uilyam Hayley onu 1796 ci ilde yazdigi bioqrafiyasinda Dahi ingilis muellifi adlandirmisdir ve o hele de ingilis dilinde yazib yaradan meshur yazicilardan biri hesab edilmekdedir Con Miltonun dini movzuda yazilmis Itirilmis cennet poemasi 1667 ci ilde nesr edilmisdir Bu dovrun en genis yayilmis ve ehemiyyetli seir formasi satira idi Umumilikde satirik seirler anonim sekilde nesr olunurdu Satira yazmagin ozu ise boyuk bir tehluke idi Satirikin aristokratiyani tenqid eden yazilar yazdigi subut olunardisa onun ucun teqiblerden qacmaq cox cetin olardi Con Drayden Ingliterede Restavrasiya dovrunde edebiyyatda esas ustunluyu ele almis nufuzlu ingilis sairi edebi tenqidcisi tercumecisi ve drammaturqudur Bele ki hemin dovr Drayden erasi kimi de taninmaga baslamisdir O ugurlu satira dini eser temsil epiqram proloq ve pyesler yazaraq ingilis seiriyyatinin standart formasi kimi epik mesnevinin esasini qoymusdur Draydenin en boyuk uguru Makflekno 1682 kimi satirik seirleridir Restavrasiya dovrunde nesr esasen xristian dini movzusunda yazilmis eserlerde ustunluk teskil edirdi lakin bu dovrde sonraki merhelelerde de istifade olunacaq iki janrin belletristika ve jurnalistikanin esasi qoyulmusdur Von Lok da ozunun felsefi eserlerinin ekseriyyetini Restavrasiya dovrunde yazmisdir Restavrasiya dovru erzinde xeber elde etmeyin en genis yayilmis usulu boyuk vereqlerde cap olunan qezetlerin nesri olmusdur Bununla bele Ingilterede ilk pesekar ve dovri nesrlerin muntezem cixdigi menasindadir jurnalistika bu dovrden baslanmisdir Jurnalistika gec daha deqiq Uilyam Oranjin taxta iddia etdiyi 1689 cu illerde tesekkul tapmisdir Umumilikde Uilyam artiq nece illerdir qezet nesr olunan Amsterdamdan oz sarayina geldikden sonra Ingilterede qezet nesr olunmaga basladi XIX esr edebiyyati Romantizm 1798 1837 RedakteRomantizm 18 ci esrin sonlarina dogru Avropada meydana gelen bedii edebi ve intellektual cereyandir Britaniya edebiyyatinda Romantizm dovru haqda muxtelif tarixler ireli surulur lakin Lirik balladanin nesr olundugu 1798 ci il bu dovrun baslangici Kralica Viktoriyanin tacqoyma merasiminin bas tutdugu 1837 ci il ise sonu hesab olunur Bu dovrun yazicilari ozlerini romantik kimi hesab etmirdiler ve bu termini ilk defe Viktoriya dovrunun edebi tenqidcisi isletmisdir Romantizm sonradan dunyanin diger ingilis dilli olkelerine yayilmisdir Robert Borns 1759 1796 Romantizm cereyaninin novator sairlerindendir ve olumunden sonra Sotlandiyada medeniyyet simvoluna cevrilmisdir Seirler yazmaqla yanasi Borns hemcinin Sotlandiyadan xalq mahnilarini toplamisdir Esas etibarile sotland sivesinde yazilmis seirleri 1786 ci ilde nesr olunmusdur Auld Lang Sayn Qirmizi qirmizi qizilgul Bit Sican Seramir doyusu Tam o Santer ve Mehebbet dolu opus eserleri Bornsun butun dunyada meshurlugunu qoruyub saxlayan seirleri ve mahnilari sirasindadir Lord Bayron Redakte Romantizm cereyaninin ikinci nesl sairleri sirasina Lord Bayron 1788 1824 Persi Bissi Selley 1792 1822 ve Con Kits 1795 1821 daxildir Bayron boyuk sohret qazanmisdir ve ozunun celbedici ve tarixi tertibati ile ferqlenen zulmkarligi ve drami one cixaran eserlerile butun Avropani tesir altina almisdir Hote onu bizim esrin qeyd sertsiz en boyuk dahisi adlandirmisdir 1819 1824 cu iller arasinda Bayron tenqidciler terefinden qinanan yarimciq qalmis epik satirasini Don Juan i nesr etdirmisdir Onun bir hissesini tercume eden Hote bu esere heyran qalmisdir 1811 ci ilde Bayron Ingiltereye qayitdi 1812 ci ilin evvelinde Serqde yazdigi Child Harold un Hecc seirinin ilk iki mahnisi nesr olundu ucuncu kanton 1817 ci ilde dorduncusu 1818 ci ilde Isvecre ve Italiyaya seyahet etdikden sonra nesr olundu Childe Harold xarakteri cemiyyet ve exlaqla barismaz bir qarsidurmada olan yeni bir qehremanin tipik xususiyyetlerini tecessum etdirir Bu goruntunun uygunlugu dunyanin butun dillerine tercume edilen seirin ugurunu mueyyen etdi Childe Harold adi tezlikle her seyden meyus olan bir insanin dusmen realliga etirazini dasiyan bir adamin adi oldu Muasir dovr Redakte20 ci esrin son onilliklerinde elmi fantastik janr ciddi sekilde islenmeye baslanmisdir bele ki Artur C Klarks Isak Asimov Ursula K Le Quin Maykl Morkok ve Kim Stenli Robinzon kimi yazicilarin eserleri bu janrdadir Bu janrda yazan muellifler arasinda diger meshur yazici Duqlas Adams komik elmi fantastik janrda olan Hitkikerin dunya beledcisi eseri ile taninir bu eser 1978 ci ilde hisseler seklinde radioda seslenmeye basladi Doris Lesinq ve Marqaret Atvud kimi baslica belletristler bu janrda da eserler yazdigi halda Sotland belletrist Ian M Banks hem enenevi hem de elmi fantastik romanlarin muellifi kimi nufuz qazanmisdir Menbe https az wikipedia org w index php title Ingilis edebiyyati amp oldid 6088486, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.