Con Milton
Həyatı
XVII əsr ingilis ədəbiyyatının ən parlaq siması Miltondur. Mütəfəkkir və inqilabçı şair olan Milton döyüşən, irəliyə doğru hərəkət edən, iztirablar və səhvlər arasından keçərək həqiqət axtaran insana himn yaradır. Onun əsərlərində XVII əsrin ən mühüm hadisələri əks olunmuş, baş verən hadisələr təhlil edilərək ümumbəşəri nəticələr çıxarılmışdır. Onun poeziyasında müşahidə olunan barokko romantizmi də, vətəndaşlıq ideyaları ilə aşılanmış klassisizm də cəmiyyətin həyatında cərəyan edən nəhəng hadisələrin təzahürü, onların dərk olunması cəhdinin ifadəsi idi. Con Milton Londonda notarius ailəsində anadan olmuşdur. Şairin atası sadiq, möhkəm əqidəli bir puritan idi, oğlunu da puritanlıq ənənələri ruhunda tərbiyə edir. Milton ilk təhsilini Müqəddəs Pavel kilsəsinin nəzdindəki məktəbdə alır. Bu məktəb ən qatı puritanlar olan Cillərin əlində idi. Miltonun dünyagörüşü və ədəbi zövqünün formalaşmasında bu məktəbin mühüm rolu olmuşdur. Varlı puritan ailələrindən çıxan əksər gənclər kimi Milton da Kembricdə oxuyur. Burada o, parlament tərəfdarları ilə feodal-zadəgan irticası tərəfdarları arasında gedən mübarizələrə qoşulur. Mütləqiyyət hakimiyyəti tərəfdarları burada nə qədər az olsalar da, çox inamla və qətiyyətlə hərəkət edirdilər. Milton müəllimlə nəsə bir siyasi məsələ ilə əlaqədar toqquşur və onu müvəqqəti olaraq universitetdən çıxarırlar. Buna baxmayaraq o, universiteti əla qiymətlərlə qurtarır. Universiteti bitirdikdən sonra Milton həyatının bir neçə ilini atasının yenicə aldığı Qorton malikanəsində yaşayır, vaxtının çoxunu kitablar arasında keçirir. Əvvəllər keşiş olmağa hazırlaşan şair sonra bu fikirdən vaz keçir. 1638-ci ildə Milton Avropa ölkələrinə səfər edir, Fransa, İtaliyada olur. O, İtaliyada daha çox ləngiyir, italyan ədəbiyyatı və klassik filologiya sahəsindəki biliyini xeyli təkmilləşdirir. İngiltərədə inqilabi hadisələrin yaxınlaşması xəbərini eşidən Milton vətənə qayıdır, siyasi mübarizələrə qoşularaq bir publisist kimi yepiskop əleyhinə çıxış edir. 40-cı illərin ortalarında o, independentlərə yaxınlaşır, onların tapşırıqlarını yerinə yetirən bir adama çevrilir. 50-ci illərdə isə independentlər respublikasının "latın katibi", yəni beynəlxalq siyasət üzrə məsləhətçi olan Milton həddindən artıq çox işlədiyindən görmək qabiliyyətini itirir. Sağlamlığının pisləşməsinə, düşmənlərinin hədələrinə baxmayaraq işdən ayrılmır. Mütləqiyyətin bərpa edilməsi onu çətin vəziyyətdə qoyur, onu edam təhlükəsi hədələyir, təzminat isə onu müflisləşdirir. Royalistlərin istehza və təhqirlərinə baxmayaraq yoxsulluq içində yaşayan şair feodal-zadəgan irticasına qarşı mübarizə aparır, respublika quruluşunun qələbəsinə inamını itirmir.
Yaradıcılığı
Miltonun yaradıcılığını, bir qayda olaraq, dörd dövrə bölürlər:
- 1. 1620-1630;
- 2. 1630-1640;
- 3. 1640-1660;
- 4. 1660-1670.
Miltonun 60-70-ci illə poeziyası və publisistikası ilə müqayisədə yaradıcılığının Kembric və Qorton dövründə yazdığı əsərlər nisbətən az əhəmiyyətlidir, bunlarda şairin sonrakı əsərlərində görəcəyimiz ümumiləşdirmələr, poetik orijinallıq çatmır, onlardakı böyük tematika görünmür. Bununla yanaşı artıq bu əsərlərdə şairin siyasi hadisələrə ciddi maraq göstərdiyi sezilir. Bu dövrdə onun latınca və ingiliscə yazdığı şeirlər, poemalar və səhnə əsərlərində metafizik şairlərlə düşmən mövqedə dayandığı görünür. "5 noyabr gününə" adlı poemasında şair feodal katolik irticasının və Roma papasının düşməni kimi çıxış edirsə, "Yunqun ölümünə mərsiyə" şeirində kral Yakovun alman protestantlarına kömək etmədiyinə görə narahatlığını bildirir.
Qortonda yazdığı "Həyatsevər", "Kədərli" poema-larında yeni insan problemi ön plana çəkilir. Şair feodal zadəgan ədəbiyyatının pozğun və xəyalpərvər qəhrəmanlarının əksinə olaraq həyatsevər, ciddi, savadlı humanist alim surəti yaradır. Onun qəhrəmanı həyatın qoyduğu suallardan qaçmır, onları həll etməyə çalışır. Miltonun qəhrəmanları Con Donnun əsərlərində olduğu kimi taleyin əlində oyuncağa çevrilmir, ağlın üstünlüyü ilə ağılla hissin vəhdətini qəbul edir.
"Komus" pyesində bu ideya ardıcıl bir şəkildə təsdiq edilir. Komus meşə və cəngəlliklər hakimidir, sərhəd bilməz ehtiraslar və şənliklər əcinnəsidir. O, meşədə azmış təmiz, günahsız bir qızı yoldan çıxarmaq istəyir. Qızın qardaşları Xeyir Mələyinin köməyi ilə qızı Komusun pəncəsindən qurtarırlar. Lakin ən mühüm cəhət budur ki, qardaşlarının gəlişinə qədər də Komus və onun yarı insan, yarı heyvan mahiyyəti qızın iradəsini sındıra bilmir. Onların hədələri, vədləri heç bir nəticə vermir. Qız ikrahla onların bütün təklif və vədlərini rədd edir. "Komus" pyesi Miltonun bir şair kimi xeyli inkişaf etdiyini göstərir. O, təbiətin heyranedici mənzərələrini yaradır, ingilis dilinin incəliklərinə həssaslıqla yanaşdığını, şeir texnikasına dərindən yiyələndiyini nümayiş etdirir. Qızın mətin surəti iblis Komusun pozğunluğuna qarşı qoyulur. "Komus" əsərindəki bir çox siyasi parçalar açıq-açığına zadəganlığa qarşı yönəlmişdir. Lakin onu da qeyd edək ki, "Komus"dakı güclü nəsihətçilik meyli Miltonun dünyagörüşündə puritanlıq ünsürlərinin güclənməsindən xəbər verir. Miltonun tərənnüm etdiyi ağıl, İntibah dövrünün göstərdiyi üsyankar ağıldan fərqlidir. Miltonun tərənnüm etdiyi ağıl təbiət qanunlarına tabe olan ağıldır. Bu dövrdə Milton təbiətə panteistcəsinə yanaşır və onu allahın təzahürü kimi qəbul edir.
Yaradıcılığının üçüncü dövründə, 1640-1660-cı illərdə Miltonun həyatı gərgin siyasi mübarizələrdə keçir. O, feodal mütləqiyyət irticası ilə döyüşlərdə iştirak edərək zəngin həyat təcrübəsi qazanır, alovlu, humanist yazıçı publisist kimi formalaşır. Miltonun bu dövrdə yaratdığı traktatlar, məqalələr və tədqiqatlar bədii materiallarla zəngin olmaqla bərabər obrazlı bir dillə yazılmışdır. Məhz bu cəhətlərinə görə onlar XVII əsr ingilis ədəbiyyatının ən mühüm abidələri kimi diqqəti cəlb edir. Bir şair, alim, siyasətçi və publisist kimi Miltonun nəsri İngiltərə burjua inqilabının tarixi-mədəni xüsusiyyətlərini öyrənmək və başa düşmək üçün əvəzedilməz bir xəzinədir. O, ilkin xristianlığın və Avropa dini hərəkatlarının tarixinə əsaslanaraq anqlikan kilsəsini ifşa edir, yepiskopatlığı məhv etməyə çağırır. Miltonun yepiskopal kilsəyə qarşı yazılmış traktatları insan vicdanını əsarətdə saxlamaq əleyhinə coşqun etiraz ruhu ilə aşılanmışdır. Boşanma haqqında yazdığı bir sıra traktatlarda da /"Boşanma haqqında təlim", "Martin Bukerin boşanma barədə mülahizəsi", "Tetraxordon" və b./ eyni etiraz ruhu hakimidir. Milton insanın özünə həyat yoldaşı, köməkçi seçmək hüququnu coşqunluqla müdafiə edirdi. Şair kişini "iki bərabər içində birinci" saysa da, onun sevgi haqqındakı baxışları XVI əsr humanistlərinin görüşləri ilə həmahəngdir.
Miltonun erkən traktatları arasında 1644-cü ildə yazılan "Aeropaqitika" xüsusi yer tutur. Burada o, mətbuat azadlığını müdafiə edir. Qabaqcıl fikrin yayılması üçün azadlıq tələb edən şair, katolikliyə belə bir azadlıq verilməsi fikri ilə razılaşmır. Miltonun fikrincə yezuitlərin fəaliyyəti, bu dini təlimin qeyri-insani mahiyyəti bir daha bütün aydınlığı ilə aşkar edildiyindən o, katolikliyə mətbuat və təbliğat azadlığı verilməsini ağla, insanlığa zidd bir hərəkət sayır. "Tərbiyə haqqında" adlı pedaqoji traktatında Milton yenidən özünün antifeodal meyllərini əks etdirir, insanı şəxsi və ictimai həyatda təbiətin qanunlarına tabe olmağa çağırır. 40-cı illərin ortalarından başlayaraq Milton presvi-terianlardan uzaqlaşır, onun rəhbərlərinin müstəbidlik meyllərini görərək independentlərlə yaxınlaşır. Bu dövrlərdə o, "Hökmdarların və dövlətlərin vəzifələri" /1649/, "İkona düşməni" /1649/ traktatlarını yaradır və bunlarda tarixi və hüquqi baxımdan kralı edam etməyə bəraət qazandırır. "İkona düşməni" traktatı birbaşa independentlərin sifarişi ilə yazılmışdır. Presviterianların və royalistlərin I Karlı şəhid kimi göstərmək cəhdlərinə qarşı yazılan bu əsər bütün Avropada böyük əks-səda oyadır. Milton müstəbidlərə qarşı xalqı mübarizəyə çağırırdı. Miltonun əsərinin müvəffəqiyyəti nəinki təkcə mühacirətdə olan ingilis kralpərəstlərini, həm də Fransa, İspaniya və İtaliyanın hökmdarlarını narahat etməyə başladı. Beynəlxalq irticanın təkidi ilə Leyden Universitetinin professoru Salmazi Somez və onun həmkarları Miltonu nüfuzdan salmaq, onun fikirlərini alt-üst etmək məqsədilə bir sıra kitablar yazırlar. S.Somezin "Kral I Karlı müdafiə" /1649/ kitabı bu əsərlərdən birincisi idi. Milton bu kitaba "İngilis xalqının müdafiə traktatı" ilə cavab verdi. Bu vaxt royalistlər tərəfindən muzdla satın alınan bir dəstə Miltona hücuma keçir. Milton onlara cavab verərək "İngilis xalqını ikinci müdafiə" /1654/, "Özünü müdafiə" /1655/ traktatlarını yazır. Məhz bu müdafiələr Miltonu 50-ci illərin Avropa publisistikasının korifeyi kimi tanıtdırdı. Təkcə 1650-51-ci illərdə "İngilis xalqını müdafiə" traktatı beş dəfə nəşr edildi. "İngilis xalqını ikinci müdafiə"də Milton vətəndaş müharibəsi hadisələrinin qəhrəmanlıq mənzərələrini yaradır, həmvətənlərini aza qane olmaqda qazanc arxasınca getməkdə təqsirləndirir. Şair inanırdı ki, ingilis xalqı vaxtında doğru yol tutmasa, onu heç bir Kromvel xilas edə bilməyəcək.
Bu dövrdə Miltonun Kromvelə münasibəti də dəyişir. "Müdafiələr"də, "Lord general Kromvelə" sonetində Kromveli ilhamla tərifləyən şair həm də onu açıq-açığına xəbərdar edir, inqilab işi üçün qorxulu olan hərəkətlərdən çəkinməyə çağırır. 50-ci illərin ikinci yarısında Milton siyasi müba-rizədən uzaqlaşır, "Xristian təlimi haqqında" adlı iri həcmli traktat üzərində işləyir. Bu əsərdə filosof Miltonun ziddiyyətləri daha qabarıq görünün, o, elmi fikirlə dini barışdırmağa cəhd edir, allahı maddi aləmə səpələnən, onda təcəssüm edən bir varlıq kimi götürür. Alın yazısına qarşı çıxıb Adəmin günah iş tutmasının əvvəlcədən allah tərəfindən müəyyənləşdirilmiş bir hadisə olmadığını sübuta çalışır.
Kromvelin ölümündən sonra Milton yenidən qələmə sarılır və can üstündə olan respublikanı xilas məqsədilə axırıncı traktatlarını yazır. 1660-cı ildə o, "Azad respublika qurmağın həqiqi və asan yolu" traqetatında yeni dövlət quruluşu barədə öz planını şərh edir. Kral hakimiyyətinin bərpa edilməsini şair ən böyük şər, ingilis xalqı üçün fəlakət sayır, xalqı buna yol verməməyə çağırır. Bu traktatın bir çox sətirləri azadlıq üçün rekviyem kimi səslənir. Geniş xalq kütlələrinin respublikanın məhvinə laqeyd yanaşmasının səbəblərini anlaya bilməsə də, bu laqeydliyin nəticələri ilə əlaqədar xalqa xəbərdarlıq edirdi. İrticanın təntənəsi ərəfəsində yazdığı bu traktatda Milton bir daha uğrunda vuruşduğu prinsiplərin qələbə çalacağına inandığını bildirirdi.
1660-cı ildə mütləqiyyətin bərpasından sonra Miltonun həyatının ən ağır, yaradıcılığının ən parlaq dövrü başlanır. Şairin presviterian düşmənləri sevinirlər ki, kor Milton və onun həmkarları həmişəlik gözdən düşürlər. Milton ancaq böyük məbləğdə cərimə hesabına edamdan canını qurtarır və azadlıq əldə edir. 1660-cı il avqustun 13-də icmalar palatasının qərarı ilə və Kralın fərmanı ilə "İkonodüşməni" və "İngilis xalqını müdafiə" kitabları cəlladın əli ilə yandırılır.
Bu zamanlar bir çoxlarına elə gəlirdi ki, irtica uzun müddətə qələbə çalmışdır. 60-cı illərin ingilis cəmiyyətində müxtəlif dini cəmiyyətlər, təriqətlər, mistik cərəyanlar geniş yayılmışdı. Baş verən hadisələr dini şəkildə izah olunurdu. İrticanın qələbəsi özü də ingilis xalqının günahlarının və səhvlərinin nəticəsi, cəzası kimi qiymətləndirilirdi. Bərpaya qarşı vuruşmaq dini qəhrəmanlıq sayılırdı. Kromvelin levellerlər və diggerlərə divan tutaraq xalq kütlələrini məğlub etməsi, qalib gəlmiş burjua respublikasına xalqın inamını itirməsi və onun siyasi cəhətdən yetkin olmaması bərpa hökumətinə qarşı müxalifətin dini hərəkatlar şəklində təzahürünə gətirib çıxarmışdı. Bütün bunlar hamısı Miltonun yaradıcılığı üzərində dərin izlər buraxmışdır.
"İtirilmiş cənnət" poeması
Miltonun 60-cı illərdə yazdığı ən parlaq əsər "İtirilmiş cənnət" poemasıdır. 1658-1667-ci illərdə yaradılan bu əsərin ideyası puritan dini incəsənəti ilə bağlı idi. "İtirilmiş cənnət" poeması nəinki öz dövründə, həm də sonrakı əsrlərdə İngiltərədə və onun xaricində böyük maraq doğurmuş, dünya ədəbiyyatının ən əhəmiyyətli abidələrindən biri kimi qiymətləndirilmişdir. Burjua ədəbiyyatşünasları onu daha çox dini epopeya kimi səciyyələndirməyə çalışırlar. Poemanı 40-cı illərin inqilabi hadisələrinin tam paraleli kimi anlamaq da doğru deyildir. Şair bibliya əfsanələri vasitəsilə böyük ümumiləşdirmələr aparır, bəşəriyyətin çətin, əzablı yollarla inkişafa, tərəqqiyə doğru getdiyini təsdiq edir. Poema allaha qarşı üsyan etmiş mələklərin məğlu-biyyətinin təsviri ilə bağlayır. Başda iblis olmaqla üsyankar mələklər göylərin nüfuzuna qarşı çıxmışlar. İndi isə döyüşdə məğlub olduqlarına görə həmişəlik göyləri tərk etməli, cəhənnəmin od-alovları içərisində yaşamalıdırlar. Lakin İblis və onun dostları burda da özlərini məğlub saymır, ilahi nüfuza qarşı mübarizəni davam etdirməyə çalışırlar. İblis öz zərbəsini allahın yaratdığı ən yaxşı nə varsa ona, ilk insanların yaşadığı dünyaya qarşı yönəltmək istəyir. İblis daha çox ona çalışır ki, ilk insanları allahın əlindən alsın, onları öz qiyamçı, məğrur təbiətinə tabe etsin. Allah Adəm və Həvvaya İblisin niyyətindən danışır, onları ehtiyatlılığa çağırır. Onun elçisi Rəfael isə İblisin üsyanı və məğlubiyyətindən söhbət açır, onları müti olmağa öyrədir. İblis Həvvanı aldadıb yoldan çıxara bilir, o, allahın qoyduğu qadağanı pozur, xeyir və şəri dərk etmə ağacının meyvəsindən dərib yeyir. Adəm də onun kimi edir, o da idrak ağacının meyvəsindən yeyir. Lakin o, İblisə aldandığı üçün deyil, rəfiqəsini tək qoymamaq, onun alacağı cəzaya şərik olmaq xatirinə belə edir. İlahi məhkəmənin qərarı ilə Adəm və Həvva cənnətdən qovulur, adi öləri insanlara çevrilirlər, həyatın əzab və işgəncələrinə məruz qalırlar. Allahın nökərləri Adəm və Həvvanı cənnətdən qovmazdan əvvəl allahın göstərişi ilə mələklərdən olan Mikayıl Adəmə bəşəriyyətin gələcəyini göstərir. Məqsəd isə onu ruhlandırmaq və xilas yolunu göstərməkdədir. Adəmin gözü qarşısından bəşər tarixinin geniş və dəhşətli mənzərələri gəlib keçir. Xalqların sevincləri, müsi-bətləri, müharibələrin törətdiyi fəlakətlər günahlardan keçərək müdrikləşmiş Adəmin gözü önündən keçir. İnsan həyatının rəngarəng mənzərələrini yaradan şair əməyi xüsusi məhəbbətlə təsvir edir. Bu hissələrə şən, nikbin bir əhval-ruhiyyə hakimdir. Mikayıl Adəmi başa salır ki, bəşər nəsli gələcəkdə öz ulu babasının günahını yuyacaqdır. Guya bu günahlardan təmizlənmə xristianlıq təliminin yayılması ilə gələcək, insanlara mənəvi kamillik yolunu, həqiqi cənnətin yolunu göstərəcək. Poema Adəm və Həvvanın cənnətdən qovulması səhnəsinin təsviri ilə tamamlanır. Onlar əl-ələ tutaraq Ədəmdən uzaqlaşırlar. Ədəm üzərində alov və tüstü dilləri ucalır. Adəm və Həvvanı qarşıda sakit cənnət həyatı deyil, bəşər nəslinin çətinlikləri, məhrumiyyətlərlə dolu tarixi gözləyir.
Şairin qənaətinə görə insanın həyat yolu çətin olsa da, o, həmin yolla irəliyə doğru addımlayacaq, mənən təkmilləşəcəkdir. Bu, həm də Miltonun 40-50-ci illərin hadisələrindən, ingilis burjua inqilabının məğlubiyyətindən çıxardığı əsas nəticə idi. Milton ilahi nüfuzunun qüdrəti qarşısında üsyankar İblisin və asi insanların gücsüz olduğunu ön plana çəkir, bununla irtica əleyhinə üsyana yox, mənəvi və əxlaqi təkamülə, mənəvi qüvvələrin bir yerə toplanılmasına çağırır. Lakin onun poeması, Belinskinin qeyd etdiyi kimi "nüfuza qarşı üsyanın təntənəsi" kimi səslənmişdir. Poemanın inqilabi pafosu İblis surətində daha aydın ifadə olunmuşdur. Qiyamçı və məğrur İblis məğlub olsa da, allahdan intiqam almaqda davam edir. İblis bir surət kimi poemadakı surətlərin hamısından daha cəlbedici çıx-mışdır. Şair mənəvi təkmilləşmə ideyasını vəsf etsə də, onun poeması döyüşə, mübarizəyə, üsyana çağıran bir əsər kimi qarşılanmışdır. Əsərdə xalq kütlələrinin feodal mütləqiyyət irticasına nifrəti əks olunmuşdur.
Miltonun poemasında müəyyən bir tarixilik duyğusu və kortəbii dialektika vardır. Onun insan qəhrəmanları cənnətdən qovulana qədər qayğısız bir həyat sürürdülərsə, oradan çıxandan sonra düşünən, zəhmət çəkən, böyüyən və inkişaf edən adamlar kimi hərəkət edirlər, onlar bir növ, öz həyatlarının daha yüksək mərhələsinə qədəm qoyurlar. Milton yaradıcılığının xüsusiyyətləri, onun dünyagörüşündəki ziddiyyətlər ayrı-ayrı surətlərin təqdimində daha aydın nəzərə çarpır. Şair tədricən qəhrəmanlarının xarakterindəki müxtəlifliyi nəzərə çatdırır. Adəm onun poemasında şücaət, müdriklik və mərdlik təcəssümüdür. Bütün bunlarla yanaşı o, canlı insan cazibəsinə malikdir. Adəmin daxili aləmi zəngindir. Onda ağıl, xəyal, hiss, ehtiras və azad iradə vəhdətdədir. Milton belə hesab edir ki, ağlın rəhbərliyi ilə hərəkət edən azad iradə insanın qarşısında duran tarixi vəzifələrin ən doğru və obyektiv həllində onun ən yaxın köməkçisi olar, insan onun köməyi ilə bəşəriyyəti ədalətə və səadətə gətirib çıxaran doğru yolu tapar. Azad iradə haqqındakı düşüncələrində Milton ziddiyyətli olsa da, puritan görüşlərindən yaxa qurtara bilməsə də, o, insanlığı irəliyə doğru aparan böyük bir qüvvə kimi vəsf edilmişdir. Bu cəhətdən o, insanı qəza və qədərin, hikməti ilahinin əlində bir oyuncaq sayan puritan dini baxışlarına zidd gedirdi. Həvva surətini şair isməti, gözəlliyi, xeyirxahlığı, yumşaqlığı ilə seçilən cazibəli bir qadın kimi təsvir etmişdir. Onun Adəmə münasibəti, sevgisi səmimi və təmizdir, onunla mehriban və diqqətlidir, sevincini də, kədərini də Adəmlə bölüşür. Lakin Adəmlə Həvvanın münasibətinin təsvirində də Miltonun müəyyən puritanlıq meylləri özünü göstərir. Məsələn, şair onların münasibətlərini göylərin təqdis etdiyi bir kəbin adlandırır. Şairin xalq yaradıcılığı ilə bağlılığı onu puritan öyüdlərindən daha yüksəklərə qaldırır, ailə səadətinin təsvirində Milton daha çox xalqın saf və təmiz sevgi ilə bağlı ideallarına yaxınlaşır. Məlum olduğu kimi, Adəm də günah edir, İblis də, lakin Adəm bir başqasının xatirinə, ona bəslədiyi sevgi duyğuları üzündən günah iş tutur. Burada Adəmin hərəkəti humanist məzmun daşıyır. Düzdür, o da nüfuza qarşı asilik edir, lakin onun asiliyi, üsyanı ilə İblisin asiliyi bir deyildir, İblis şöhrətpərəstlik, paxıllıq üzündən asilik edir. Puritanlıq görüşləri baxımından hər iki hərəkət eybəcərdir, günahdır. Milton isə məsələyə başqa cür yanaşır. O, İblisi pisləyirsə, Adəmi vəsf edir. Bununla bərabər İblislə müqayisədə Adəm zəif, aciz görünür. Mələklərlə söhbət edərkən o, ancaq sual verir, soruşur, yaxud susur. Allahın elçiləri qarşısında müti qula çevrilir, ilahi qüdrətin hər hansı bir ədalətsiz hökmünü qəbul etməyə, hətta ona bəraət qazandırmağa hazır olduğunu bildirir. Milton, bir növ, insan ağlının imkanlarını məhdudlaşdırır, onun üçün sərhəd qoyur. Adəmin yaradılış haqqındakı cəsarətli suallarını eşidəndə Rəfail ona xatırlatmalı olur ki, o, ancaq insandır. O, kainatın bir çox sirlərinə nüfuz etmək xəyalına düşə bilməz. Adəm surətinin belə bir təqdimi şairin puritançılıq görüşlərini daha qabarıq nəzərə çatdırır. Burada intibah dövrünün yaratdığı insan surətlərinə nisbətən Miltonun Adəmi daha aciz və kiçik görünür. Milton allah, onun oğlu və mələklərinin təsvirində də puritançılıq görüşlərindən yaxa qurtara bilmir. Milton mələkləri yeknəsəq, simasız varlıqlar kimi təsvir edir. Şairin fikrincə, onlarda ehtiras yoxdur. Onlar eyni ağlın eyni işığı ilə işıqlanmışlar. Onlar qaşlarını çatsalar da, sevinsələr də, bu ancaq pərdədir, bu hərəkətlər hər hansı bir hissin və ehtirasın nəticəsi deyildir. Miltonun zahirən insanabənzər mələkləri qeyri-insanidirlər, onlar canlı deyillər, eyni ideyanın ifadəsi olub bir-birini təkrar edirlər. Mələklər aləminin bu şəkildə təqdimində puritançılığın antihumanist mahiyyəti bir daha özünü təzahür etdirmişdir. Bu cəhət cəsarətli hərəkətə görə insanı qəddarcasına cəzalandıran despot allahı tərənnüm etməyə gətirib çıxarır. Milton yaradıcılığına məxsus ziddiyyətlər burada da müşahi-də olunur: İblisin dəstələrinin məğlub olması; amansız puritan ilahilərinin öz düşmənləri üzərində qələbəsi bərpa edilmiş Stüartlar hakimiyyətinin dağılacağına və onların tərəfdarlarının cəzalanacaqlarına şairin qəti inamının ifadəsi idi. Göylərin ildırımları ancaq insanın başına yağmır, həm də "ilan", "əjdaha" İblisin və onun lordlarının başına alov saçır. Poemanın ən maraqlı surəti, heç şübhəsiz ki, İblisdir. O, qətiyyəti, dönməzliyi ilə seçilir. Allaha qarşı mübarizə aparan bu nəhəngin qəlbində nifrət, paxıllıq, intiqam hərisliyi, təkəbbür və qorxu yuva salmışdır. Onun nəhəng siması arxasında ümidsizlik, peşmançılıq duyğuları da gizlənmişdir. O, cəhənnəm ağasının imtiyazlarından yüksək olan daxili sakitlik keyfiyyətlərini itirmişdir. Mənəvi iztirablar keçirdiyi indiki vaxtda o əvvəlki mənəvi sakitlik çağlarının həsrətini çəkir. Bu ilan və əjdaha iztirab çəkən bir insana çevrilir. Onun ümidsiz və məğrur inadı isə oxucuda rəğbət oyadır, oxucu istər-istəməz İblisi bağışlamaq fikrini rədd edən ilahi nüfuzun qəddarlığından narazı qalır. İblisin mürəkkəb daxili aləmi onun zahiri portretində də əks olunmuşdur. O, cəhənnəm alovları içərisində yerə sərilmiş nəhəng bir balinaya oxşadılır. Bu qanadlı nəhəng kürəyində qalxan, əllərində ox cəngavərlik libasında cəhənnəm alovları arasında görünəndə gah bütöv bir donanmaya bənzəyir, gah da bir kometaya oxşayır. Cəbraillə qarşılaşdığı səhnədə o, Alasa, Tenerifə oxşadılır. İblis gah sərkərdə olur, gah hökmdar kimi şurada sədrlik edir, gah da keşikçi mələk cildinə girir ki, Ədəmə daxil ola bilsin. Bu son halda onun ölçüləri kiçilir, insan ölçülərinə yaxınlaşır, lakin bu vaxtda da onun təkəbbürlü siması, amiranə hakim görkəmi yox olmur. İblisin döyüşkən fərdiyyətçiliyi isə onun məhvinə səbəb olur. O, ölüm yayır, şər işlər tutur, insanı məhv edir. İblisin simasında şair özünü sevən xudbin bir fərdiyyətçinin surətini yaratmışdır. Öz şəxsiyyətini hər şeyin ölçüsü, kainatın mərkəzi sayan İblis elə hesab edir ki, o hər şey edə bilər. Feodal istibdadının yerini tənha bir xudbinlik müstəbidliyi tutur, Arkadiya alverçilər dövlətinə, Utopiya quldurlar müstəmləkəsinə çevrilir. Miltonun burjua fərdiyyətçiliyi meylinə qarşı çıxması tamamilə xəlqi bir hərəkət idi. Lakin onun XVII əsr burjua fərdiyyətçiliyinə qarşı tənqid və hücumlarında puritan ilahiyyatçılığı da özünü büruzə verirdi. Bu cəhət həmin tənqid və hücumları məhdud-laşdırırdı. "İtirilmiş cənnət" mübarizə, döyüş ruhunu əks etdirən bir əsərdir. Özünün dediyinə görə, o, sələflərindən fərqli olaraq daha əhəmiyyətli, daha artıq qəhrəmanlıq ruhu ilə aşılanmış bir süjet seçmişdir. Şair özü şəxsən döyüşlərdə iştirak etməsə də, o, epopeyanın imkanları çərçivəsində müharibənin dəhşətlərini, qorxunc və qanlı döyüşləri, qəhrəmanların çarpışmalarını, müasirlərinin şücaət və hünərini vəsf etmişdir. Həm də Milton kosmik masştablı döyüş səhnələrinin qəhrəmanlıq eposuna məxsus təsviri ilə kifayətlənmir, insanların psixologiyasını, mənəvi aləmini göstərməyə daha çox meyl göstərir. XVI-XVII əsrlərin epopeyalarında qəhrəman dəyiş-məz qalır, Milton isə əksinə baş verən hadisələrin təsiri altında qəhrəmanlarının dəyişməsini göstərməyə çalışır. Miltonun əsərində get-gedə dramatik ünsürlər epik ünsürlərə üstün gəlir. İdillik qəhrəman fəci qəhrəmanla pastoral əfsanələr aləmi sərt gerçəkliklə əvəz olunur. Şairin poemasında bu cəhət əsasdır. Hadisələrin ən gərgin və böhranlı anlarında qəhrəmanlarının daxili iztirablarını göstərməyə olan güclü meyl də bununla əlaqədardır. Bütün ziddiyyətlərinə və məhdud cəhətlərinə baxmayaraq "İtirilmiş cənnət" epopeyası XVII əsr ingilis həyatının, onun mübarizələrlə dolu tarixinin ən parlaq bədii ümumiləşdirilməsi kimi diqqəti cəlb edir. O, həm də ingilis ədəbiyyatında bərpa edilmiş mütləqiyyətə qarşı çevrilən ilk ən sanballı bir poema idi.
"Qaytarılmış cənnət" poeması
1666-cı ildə Milton "Qaytarılmış cənnət" poemasını yazıb nəşr etdirdi. Əgər "İtirilmiş cənnət" 12 nəğmədən və 11 min misradan ibarət idisə, şairin yeni əsəri 4 nəğmə və iki min misradan ibarət idi. Burada İblisin İsanı aldada bilməməsi haqqındakı xristian əfsanəsi nəzmə çəkilmişdir. Miltonun il poemasına xas olan üsyankarlıq ruhu, "nüfuza qarşı üsyanın təntənəsi" burada yoxdur. Ona görə də bu poema sonrakı dövrlərdə "İtirilmiş cənnət" poemasına yazılmış bir son söz kimi qarşılanmışdır. Əgər "İtirilmiş cənnət"də günah etmə göstərilirsə, yeni əsərdə günahlardan təmizlənmə qələmə alınır. Adəm və Həvva aldanıb yoldan çıxırsa, günah edirsə, onların varisi olan İsa mərdanəliyi və dəyanəti ilə İblisə qalib gəlir, bəşəriyyəti cəhənnəm əzablarından qurtarır. Poemanın belə bir dini məzmun daşıması onun ideyasının "İtirilmiş cənnət"dən fərqləndiyini aydın nəzərə çatdırır. Bununla bərabər "Qaytarılmış cənnət" Miltonun bir şair kimi inkişafını nümayiş etdirir. Şair dini məzmun altında kəskin siyasi ideyalı bir əsər yaradır. Onun qəhrəmanı İsa incil mənbələrindən asılı olsa da, fikir və düşüncələri baxımından Stüartlar hakimiyyətinə, şairin nifrətlə yanaşdığı ingilis zadəganlığına qarşı qoyulmuşdur. İblis burada nüfuza qarşı üsyan edən rəhbər və qiyamçı deyildir. O özü artıq nüfuz sahibidir, insanlara və cəhənnəmə ağalıq edir, torpaqları olan bir diktatordur. Onda inamsızlıq, narahatlıq, tərəddüd və qayğı əlamətləri görünür. İblis hələ böyük bir aləmin ağasıdır. Onun ehtirasları ilə bu aləmin ehtirasları arasında qırılmaz bir əlaqə yaranmışdır. Onun hakimiyyət ehtirasları sərkərdələrə və imperatorlara keçib, onun var-dövlət ehtirası isə bütöv-bütöv insan nəsillərini yoldan çıxarmışdır. Onun sənətindəki, fikirlərindəki saxtakarlıq, yalan hələ aradan qalxmamışdır. Qəhrəmanlıq, şöhrət, şərəf haqqındakı təsəvvürlər özləri də İblisin uydurmalarından başqa bir şey deyildir. Lakin İblisin varlığına hakim kəsilən inamsızlıq, narahatlıq, öz gücsüzlü-yündən irəli gələn çılğın qəzəb İblisin və onun təmsil etdiyi bu dünyanın məhvə məhkum olduğunu xəbər verir. İsa surəti bir çox cəhətlərdən puritanlığı xatırladır. O, qalib gəlmiş ağlın təcəssümüdür. İlk poemadan fərqli olaraq burada insanın mənəvi aləminə, onun daxilində yaşayan, döyüşən ziddiyyətlərə olan maraq öz yerini dini ehkamlara verir. "Qaytarılmış cənnət" poemasında klassisist estetikasının tələblərinə meyl də xeyli güclənmişdir. Surətlərin səciyyəsi bir-birindən kəskin şəkildə fərqləndirilmişdir. İblis hər şeydən əvvəl şirnikdirib aldadan bir varlıqdırsa, İsa şirnikdirilib aldadılan bir şəxsdir. Qalan bütün mənəvi keyfiyyətlər bu əsas xüsusiyyətə tabe edilmişdir. Poemanın süjetində də bir yığcamlıq, məhdudluq duyulur, lirik ricətlər, əsas təhkiyədən kənara çıxan bütün epizodlar büsbütün atılır. İsanın bir surət kimi passivliyinə, qeyri-fəal olmasına baxmayaraq o, feodal mütləqiyyət irticasının təzyiqinə qarşı inadlı puritan müqavimətini doğru əks etdirir. İsa kimi puritanlar da bütün imtahanlardan ləyaqətlə çıxır, bərpa edilmiş mütləqiyyətin dönməz düşməni olaraq qalırdılar. Bu cəhətdən İsanın yoldan çıxarılması cəhdləri və onun aldanmaması bir çox puritanların tərcümeyi-halına uyğun gəlirdi. "Qaytarılmış cənnət" poemasında da, gördüyümüz kimi, Milton müasir ingilis gerçəkliyini, onun hərəkət və düşüncə meyllərini əks etdirmişdir. Şairin ən aktual fikir və ideyaların inikası üçün dini mövzulara müraciət etməsi isə onun dövrünün ideya səviyyəsi ilə, dini baxışların kütlələrin şüur və gündəlik həyatında dərin kök salmış ilə əlaqədar idi.
"Pəhləvan Samson" faciəsi
Milton yaradıcılığının ən mühüm əsərlərindən biri də 1667-ci ildə yazılmış "Pəhləvan Samson" faciəsidir. Puritanların teatra və dramaturgiyaya mənfi münasibətini nəzərə alaraq Milton oynanılmaq üçün deyil, ancaq oxumaq üçün nəzərdə tutulan bir faciə yaratmışdır. Bərpa dövrünün səhnə ənənələrindən fərqli olaraq Milton əyləndirən deyil, həyəcana gətirən, feodal mütləqiyyətin irticasına qarşı mübarizəyə çağıran bir faciə yaratmışdır. Hadisələr Fələstin şəhəri Qəzzədə cərəyan edir. Gözləri kor edilmiş Samson fələstinlilər tərəfindən qula çevrilmişdir. Düşdüyü vəziyyətə görə, o ancaq özünü gü-nahkar sayır. Gücünə görə ağlı olmadığından şikayətlənir. Bu vaxt onun həmqəbilələrindən ibarət xor ona yaxınlaşır, atası Monoy da buradadır. Onlar Samsona təsəlli verir, onun şücaətindən, böyüklüyündən danışırlar. Gücü və şücaəti ilə özünə ölməz bir şöhrət qazanan qəhrəman kimi onu vəsf edirlər. Samsonun varlı kübar ailəsindən deyil, sadə bir ailədən çıxdığını yada salıb onu zadəgan qəhrəmanlara qarşı qoyurlar. Kor Samsona təsəlli verərək, onun xalqın əsarətdə olmasından, Samsondan sonra heç kəsin fələstinlilərə qalib gələ bilməməsindən söhbət açanda Samson xalqının hökmdarlarını ittiham edir, onların qələbədən vaxtında istifadə etmədiklərini, xalqı satdıqlarını söyləyir. Gözəl geyimli Dəlilənin gəlişi isə Samsonun xorla söhbəti yarımçıq qalır. Dəlilə Samsona yalvarır, ona yaltaqlanır, üzr istəyir, taleyi ilə barışmasını, kor olduğuna görə həddindən artıq kədərlənməməsini məsləhət görür. Dəlilə yenidən onu öz evinə çağırır, orada qayğı və mehribanlıq görəcəyini bildirir. Samson onu məhv edən, gözlərinin çıxarılmasına, kölə vəziyyətinə salınmasına bais olan bu yalançı və saxta gözələ lənət yağdırır, onun bu cür alçaq xəyanətlərə xeyir-dua verən allahlara inanan xalqını ifşa edir. Dəlilə hirslənib gedir. Onun yerini nəhəng Qarafa tutur. Qarafa bu əsir qəhrəmana gülmək, ona lağ etmək üçün gəlmişdir. Qarafanın kobud öyünmələrinə dözə bilməyən Samson silahlı Qarafa ilə vuruşmaq, ancaq bir döyənəklə ona qalib gəlmək əzmindədir. Onun qəzəbini, qələbə əzmini görən Qarafa qorxub qaçır. Xor yenidən əzilən insanların duyğularını tərənnüm edir, ziyalılara qarşı çıxan xilaskarın meydana çıxdığını gördüklərini bildirirlər. Xor Samsona mədhnamələr oxuyur, onu yer üzünün qaniçən hakimlərini ram etməyə gələn bir qəhrəman kimi öyürlər.
Yer üzündə hakimləri ram eyləməyə,
Qırmaq üçün istibdadın zəncirlərini,
Yox etmək üçün ədalətsiz qaniçənləri;
Kim ki, zülmün taxt-tacını qoruyur müdam,
Min əzabla təqib edir, cana yığırlar,
Kim ki, haqqa, ədalətə hörmət eyləyir.
Xorun mahnısı zülmə və istibdada qarşı döyüş himni kimi səslənir. Lakin Samsonu yeni-yeni müsibətlər gözləyir. Daqon məbədinin xidmətçisi tələb edir ki, Samson bayram şənliyinə gəlsin, fələstinliləri əyləndirsin. Samson xeyli müddət inad göstərir, bu rüsvayçılığı qəbul etmək istəmir. Axırda o, buna razılaşır. Oxucu hiss edir ki, onun nəsə gizli bir fikri vardır. O, çaparın dalınca fələstinlilərin məti təlxəyi olmağa deyil, öz axırıncı qəhrəmanlığını göstərməyə gedir. O, öz ölümü ilə xalqı üçün yeni bir qələbə əldə edəcək, onu əsarətdə saxlayanlardan dəhşətli intiqam alacaqdır. Samson əsərdə canlı, ziddiyyətli cizgilərə malik bir insan kimi təqdim olunur. O, öz günahını bütün dərinliyi ilə anlayır, xalqını azad etməli olduğu halda, özü də qul olmuşdur. o, xalqın sərkərdəsi, müdafiəçisi kimi günahı ancaq özündə görür. Samson həyatın mənasını fələstinlilərlə mübarizədə görür, lakin o, kor olduğu üçün, bu mübarizədə iştirak edə bilmədiyi üçün özünə ölüm arzulayır. Milton özü feodal mütləqiyyət irticasının gec-tez məğlub olacağına möhkəm inandığı kimi, onun qəhrəmanı Samson da fələstin-lilərin məğlubiyyətinə inanır. Faciənin əvvəlində Samson korluğuna, rüsvayçı vəziyyətinə görə iztirab çəkirsə, Dəlilə və Qarafa ilə qarşılaşdığı səhnələrdə onun ümidsizliyi və bədbinliyi daha da güclənirsə, pyesin sonunda o dəyişib başqa bir adama çevrilir. Qul və təlxək kimi bir rüsvayçılığı özünə rəva görərək düşmənə qələbə çalır, ondan intiqam alaraq ölməz bir şöhrət qazanır. Lakin Samson təkdir. "Qaytarılmış cənnət" poemasında olduğu kimi burada da xalq iştirak etmir. Bu Miltonun artıq xalqa yüksək qiymət verməsininmi ifadəsidir? Yoxsa, bərpa edilmiş mütləqiyyət dövründə xalqla inqilabi qüvvələr arasında yaranmış anlaşılmazlığın, yadlaşmanın əks-sədasıdır? Həqiqət budur ki, İsa da, Samson da xalqı məzəmmət edir. Samson xalqı məzəmmət edir ki, o, fələstinlilərlə mübarizədə ona kömək etməmişdir, qul halına düşməkdə, məğlubiyyətdə günahkardır. Xalq sakit qul həyatını mübarizə həyəcanlarından üstün tutmuşdur. Bununla bərabər etiraf etmək lazım gəlir ki, Samsonun mübarizə ruhunda, nifrətində zadəganlığa qarşı ümumi xalq narazılığı və nifrəti əks olunmuşdur. "Pəhləvan Samson" faciəsinin ancaq və ancaq bərpa edilmiş Stüartlar monarxiyasına nifrət edən respublikaçı bir şairin əsəri kimi başa düşmək olar. Buradakı surətlər və hadisələr şairin həyatı və mübarizəsi ilə bağlı siyasi ideyaların əks-sədasıdır. Faciənin aktuallığı, müasirliyi döyüşən tərəflərin qarşılaşdırılmasında da özünü büruzə verir.
Məlum olduğu kimi Milton dövrünün siyasi dilində royalistləri fələstinlilər adlandırırdılar. Burada bir tərəfdə təmtəraqlı Qəzzə, Dəlilə, Qarafa, sərxoş lordlar və fələstinlilərin bordanmış kahinləri dayanırsa, o biri tərəfdə Samson durur. Bir tərəf kübar dairələri, istismarçıları təmsil edirsə, o biri tərəf xalqı, əzilən kütləni təmsil edir. "Pəhləvan Samson" faciəsində surətlər daha dolğun və hərtərəfli verilmişdir. Samsonun özünün səciyyəsi hərəkətdə və inkişafda göstərilir. Onun bir döyüşçü, oğul, ər, qəbilə üzvü kimi duyğu və düşüncələrinə dərindən nüfuz edilir. Milton inqilabın mahir bilicisi kimi, qəhrəmanın hərəkət və psixologiyasındakı dönüşləri düzgün əks etdirir. Əsər süjet, quruluş və surətlərin təqdimi baxımından da şairin poemalarından daha bütöv və bitkindir.
"Qaytarılmış cənnət"də və "Pəhləvan Samson"da Miltonun yaradıcılığı özünün kosmik və ümumbəşəri ölçülərini müəyyən dərəcədə itirsə də, daha dünyəvi və daha az ziddiyyətli bir səciyyə alır. Dramatik keyfiyyətlər ön plana keçir, barokko romantikası ilə bağlı cizgilər inqilabi klassisizm meylləri tərəfindən sıxışdırılıb və susdurulub. Miltonun yaradıcılığının, xüsusən onun bərpa dövrü əsərləri XVII əsr ingilis həyatının, ingilis burjua inqilabı dövrü hadisələrinin ən parlaq inikasıdır. Bu əsərlərdə döyüşən, qalib gələn, məğlub olan, bədbinləşən və inanan insanların əhval-ruhiyyəsi, nifrət və qəzəbi qələmə alınmışdır. Dini mövzular, süjetlər şairin əsərlərində aktuallığını, müasirliyini ört-basdır edə bilməmişdir.