Vikipediya azad ensiklopediya şərqi Asiyada atların müharibələrdə rolu silahlı qarşıdurmaların strateji və taktiki inkiş

Vikipediya azad ensiklopediya Serqi Asiyada atlarin muharibelerde rolu silahli qarsidurmalarin strateji ve taktiki inkisafi ile ayrilmaz sekilde baglidir ve bu Serqi Asiya herb tarixinin butun merheleleri boyunca musahide olunur Atli doyusculer ve ya atla cekilen arabalar Serqi Asiya sivilizasiyalari arasindaki muharibelerde guc balansini deyisdirmisdir Serqi Asiyanin muharibe eden sivilizasiyalari bir biri ile toqqusarken atlara sahib olan teref ati olmayanlara qarsi ustunluk qazanaraq onlari meglub edir ve ram edirdi Her iki terefin atli quvveleri oldugu hallarda ise doyuslerin neticesi atli doyusculerin gucu ve strategiyasindan asili olurdu Serqi Asiya herb tarixi boyunca atlarin istifadesine dair strategiya ve taktika tekmillesdirilmisdir Yaponiyadan gelen bir samuray Yaponiyanin Monqol isgallari dovrunde texminen 1293 cu ilde cekilmis resmde istehkami mudafie etmeye hazirlasir Dunyanin ekser medeniyyetlerinde oldugu kimi Serqi Asiyada da muharibe ati esasen uzengiler ve beden hereketleri vasitesile yeni az miqdarda yeher qayisi ile idare olunurdu Atlar Xan Hun muharibeleri Vuhu hucumlari ve Monqollarin Avrasiya ve Avropaya qeder olan hucumlarinda muhum rol oynamisdir Hemcinin lokal herbi munaqiselerde de istifade olunmusdur Tarix span Milli kontekstlerde atli muharibe span Cin span San e e 1600 1050 ve Cjou e e 1050 256 dovrlerinde atla cekilen arabalar istifade olunurdu lakin Deyvid Endryu Qraffin qeyd etdiyine gore Cinde at belinde doyus ilk defe e e IV esrde tetbiq olunmaga baslanmisdir Cjao knyazi Vulin e e 340 295 agir ve cevik olmayan arabalarla aparilan doyuslerde yungul kavaleriyanin ustunluyunu derk ederek 胡服骑射 Hu koceri geyimi ve at belinden oxatma adlanan islahatlari heyata kecirdi ve bu Cjao ordusunun doyus qabiliyyetini ehemiyyetli derecede artirdi Ilkin dovrde Cin ordulari ucun atli oxcular ciddi ustunluk teskil etse de zamanla cinliler bu taktikalara uygunlasmagi bacardilar Lakin muhafizekar quvvelerin deyisikliklere qarsi cixmasi neticesinde Cin ordusunda atlilar arabalar ve piyadalar arasinda balans daim deyisirdi Cin koceri tayfalarin hucumlari ile qarsilasdiqda yungul kavaleriya ve atlarin ustunluklerini daha derinden anlamaga basladi Atlarin yedizdirilmesi ciddi problem idi bu meqsedle cox sayda ehali oz torpaqlarindan cixarilirdi ki imperiya atlari ucun kifayet qeder otlaq saheleri temin edilsin Cenub bolgelerinin iqlimi ve yem seraiti esasen qerb collerinde yetisdirilen atlar ucun yararsiz idi Keyfiyyetli atlarin catismazligi sebebinden Cin ordusu idxala ehtiyac duyurdu lakin yegane potensial techizatcilar Cin ucun tehluke yaradan koceri tayfalar idi Yungul kavaleriya Muharibe eden Dovletler dovrunde e e 402 221 genis istifade olunmaga basladi ve Qin sulalesinin e e 221 206 ugurunda muhum rol oynadi Cin doyus atlari simal serqi Cin ve Monqol duzenliklerinde serbest otlayan surulerden secilirdi Bu atlar qisa ayaqli enli sineli olub suret deyil dozumluluk ve guc ile secilirdiler Han sulalesi e e 206 e 220 dovrunde Ferqaneye indiki Ozbekistan seferler zamani Ferqane atlari elde edilmis ve herbi ve damazliq meqsedlerle istifade olunmusdur Atlar herbi gucun temelidir dovletin boyuk servetidir eger bu zeifleyerse dovlet coker Ma Yuan e e 14 e 49 Han dovrunun herbi generali ve at mutexessisi Sin sulalesi 265 420 dovrunde minlerle zirehli atlar dan behs eden qeydler bu dovrde doyus texnikasinin inkisaf etdiyini gosterir 800 cu ilde Asiya qitesinin xeritesi Tanq Cininin geosiyasi gucunu ve qonsulari ile munasibetini gosterir o cumleden Monqolustan Uygur imperiyasi Ekincilikle mesgul olan Cinde atli ve bacariqli suvariler azliq teskil edirdi Sui sulalesi 581 618 ve Tanq sulalesi 618 907 ordularinda kavaleriya cox az idi 794 cu ilde imperiya surulerinde 325 700 at movcud idi Sun 960 1279 ve Min sulalesi 1368 1644 dovrlerinde Cin ordusu cay qarsiliginda at alisini nezerde tutan resmi ticaret sisteminden istifade edirdi ve bu sistem esrler boyunca inkisaf etdirilmisdi Han dovrunde e e 206 e 220 Ferqaneden getirilen ustun atlar hem herbi hem de damazliq meqsedle istifade olunurdu Ma Yuan adli herbi generalin bu dovrde dediyi meshur ifade bu ehemiyyeti vurgulayir Atlar herbi gucun temelidir dovletin boyuk servetidir eger bu zeifleyerse dovlet coker Sin sulalesi 265 420 dovrunde on minlerle zirehli atlar dan behs eden qeydler bu dovrde atli doyus texnikasinin inkisafini gosterir 800 cu ilde materik Asiyanin xeritesi Tang Cininin geosiyasi gucunu ve qonsulari ile munasibetini gosterir o cumleden Monqolustan Uygur Imperiyasi Ekincilikle mesgul olan Cinde hem atlar hem de ixtisaslasmis suvariler tez tez catismazliq teskil edirdi 581 618 ve Tang sulalesi 618 907 dovrlerinde kavaleriya bolmeleri ordunun yalniz kicik bir hissesini teskil edirdi Tang dovrunde 794 cu ilde imperiyanin resmi surulerinde 325 700 at qeydiyyata alinmisdi Sun sulalesi 960 1279 ve Min sulalesi 1368 1644 dovrleri boyunca Cin ordulari esrlerle inkisaf etdirilmis cay qarsiliginda at ticaret sistemi vasitesile at tedarukunu temin edirdi Cay ve atlar bir biri ile o qeder six bagli idi ki vezifeli sexsler defelerle cay qanunlari ile at idareciliyinin eyni sexs terefinden heyata kecirilmesini teleb edirdiler Cin sarayinin baxis bucagindan caya dovlet nezareti ordu atlarinin keyfiyyetini artirmaga yonelmis rasional ve effektiv siyasetin qurulmasinda ilk addim idi Ming sulalesinin son dovrlerindeki herbi zeifleme zamani Cin atlarinin telim ve hazirliginin asagi seviyyede olmasi Italyan isjevit missioneri ve sefir Matteo Ricci 1552 1610 terefinden bele tesvir olunmusdu Cinlilerin orduda saysiz hesabsiz atlari var lakin bu atlar o qeder tenezzule ugrayib ve doyus ruhundan uzaqdir ki tekce tatar atlarinin kisnemesi bele onlari dagitmaga yetir neticede doyuslerde faktiki olaraq hec bir ise yaramirlar Yaponiya span Yapon atlarinin coxu Cin ve Koreyadan getirilmis atlarin neslindendir ve olkede Das dovrunden beri movcud olan yerli atlarla mueyyen derecede qarisiq cutlesme bas vermisdir Yaponiyada atlara dair qeydler Jōmon dovrune qeder gedib cixa biler lakin bu heyvanlar ancaq materikden atlar getirildikden sonra IV esrde ekincilikde ve herbi qarsidurmalarda rol oynamaga basladilar Kojiki ve Nihon Shoki kimi qedim menbeler doyusde atlarin istirakini qeyd edir Imperiya aristokratiyasi arasinda bezi sexsler at surme bacariqlari ile taninirdi 672 673 cu illerdeki Jinsin muharibesi 740 ci ilde Fujiwara no Hirotsugu Usyani ve 756 ci ilde Fujiwara no Nakamaronun usyani kimi doyuslerde helledici rol atli quvvelere mexsus idi Samuraylar esrlerle atli doyuscu kimi vurusmus ve atlar hem yuk dasimaq hem de muharibede istifade ucun saxlanilmisdir Samuraylarin at yeherlerine ve qosqularina getdikce artan derecede bezek elave etmeleri bu atlarin ne qeder qiymetli oldugunu gosterir Yabusame atli oxcularin Edo dovrune aid tesviri Samuraylar xususile at belinde ox atmaq senetinde mahir idiler Bu meqsedle onlar yabusame kimi telim metodlarindan istifade edirdiler Yabusame yapon atli oxculuq seneti eramizin 530 cu ilinde ortaya cixmis ve Minamoto no Yoritomo 1147 1199 dovrunde Kamakura dovrunde oz zirvesine catmisdir Lakin Sengoku dovrunde 1467 1615 Yaponiyada doyus taktikasinda deyisiklik bas verdi ve diqqet atli oxculardan cox atli nizecilere yoneldi Samuraylar arasinda Tokuqava Ieyasu 1543 1616 bacariqli bir atli kimi taninirdi ve bu xususiyyet soqun haqqinda meshur bir hekayenin esasini teskil edir Bir defe o ve ordusu azgin cayin uzerinden cox dar bir korpu kecmeli olur Hami onun bu tehlukeli korpuden nece kececeyini gozleyirdi Ieyasu atindan dusdu onu elinden tutaraq korpuden kecirdi ve sonra yeniden atina mindi Nikkō seherinde Sekiqahara doyusunde Ieyasu Tokugawanin surduyu atin defn olundugu yer das lovhe ile isarelenmisdir Meiji dovrunden evvel Yaponiyada atlar esasen yalniz muharibe ve yuk dasima meqsedile istifade olunurdu Umumi qayda olaraq samuray olmayanlar ve qadinlar yeherde at surmurduler cunki bu yalniz samuraylara mexsus sayilirdi Bununla bele Tomoe Gozen bu qaydanin istisnasi idi Meiji dovrunde qadinlarin ve samuray olmayanlarin at belinde tesvir olunmasi Yapon incesenetinde yenilikci sayilirdi 1958 ci ilden etibaren Yasukuni ziyaretgahinda qoyulmus at heykeli Yaponiyanin herbi emeliyyatlarindaki atlarin tohfesini anir Adeten bu heykelin onune aciq ve dolu su butulkalari qoyulur Yaponiyanin diger seherlerinde de atlara hesr olunmus ictimai xatireler movcuddur meselen Kyotodaki Nogi Ziyaretgahi Koreya span dovrune aid atli doyuscu tesvirli saxsi qab Koreyanin Milli Xezinelerinden biri Koreya ati Serqi Asiya cinsleri arasinda en kicik olanidir lakin olcusune baxmayaraq olduqca guclu ve dozumludur Koreyada atli muharibenin en qedim qeydleri qedim Qojoseon kralligi dovrune aiddir Simali koceri tayfalar ve Yemaek xalqinin tesiri ile Koreyada doyus taktikasina atli doyusculer daxil edilmisdir ve bu tesirin baslangici eramizdan evvel III esre gedib cixir Teqriben eramizdan evvel I esre qeder Buyeo kimi qedim kralliqlarin da artiq atli doyusculeri var idi Koreyanin Uc Kralligindan biri olan Qoguryeonun atli ordusu Gaemamusa 개마무사 鎧馬武士 adlanirdi Goguryeo hokmdari Qvanggaeto tez tez Baekje Qaya konfederasiyasi Buyeo Kralligina ve yapon quldurlarina qarsi hucumlara atli ordusuna rehberlik ederek cixirdi XII esrde Jurcenler Goryeo Jurcen serhedlerini pozmaga basladilar ve neticede Goryeoya hucum etdiler Bu hucumdan sonra Koreya generali Yun Kvan Goryeo ordusunun yeterli atli quvveye malik olmadigini derk etdi ve bu boslugu aradan qaldirmaq ucun ordu islahatlarina basladi O yaxsi telim kecmis atli birlesmelerden ibaret pesekar ordu formalasdirdi 1107 ci ilde Jurcenler meglub edildi ve general Yun Kvan qarsisinda teslim oldular Bu qelebeni qeyd etmek ucun general Yun Kvan Goryeo ile Jurcen serhedlerinin simal serqinde Dogubuk 9 Sŏng 동북 9성 東北 九城 yeni 9 qala tikdirdi Daxili Asiya span Cinli herbi serkerde ve siyasetci Cjanq Yichaonun Tibet Imperiyasi uzerinde 848 ci ildeki qelebesini eks etdiren divar resmi Mogao magarasi 156 Tang sulalesinin son dovru Ardicil Cin sulaleleri tarix boyunca muxtelif vaxtlarda koceri qonsulari ile atli doyuslerde qarsilasiblar ve cox vaxt onlarin atli manevrlerine qarsi zeiflik numayis etdiribler Bu sebebden yuksek hereket qabiliyyetine malik ve esasen at belinde doyusen dusmene qarsi mubarize ucun Cinde defelerle islahatlar heyata kecirilmisdir Bele muhum islahatlardan biri Cin menbelerinde deqiq sekilde qeyd olunmusdur Cjao knyazi Vulin e e 340 395 Bahar ve Payiz dovrunde 胡服骑射 prinsipi ile taninan deyisiklikleri tetbiq etdi bu kocerilerinin geyimini geyinmek ve at belinden ox atmaq demek idi Bu reform koceri atli quvvelere qarsi doyus effektivliyini xeyli artirmisdi Cin imperiyalarinin serhedlerinde yerlesen koceri tayfalar muharibede atlardan cox effektiv istifade edirdiler ve bu da Cinlilerin atli taktikalara tedricen uygunlasmasina sebeb olmusdur Cin tarixcisi sairi ve siyasetcisi Song Qi 宋祁 998 1061 bu veziyyeti bele izah edirdi Simal ve qerbdeki dusmenlerimizin Cinle muqayisede ustun olmasinin sebebi onlarin coxlu atlara sahib olmasi ve adamlarinin at surmeye alismasidir bu onlarin gucudur Cin ise az atlara malikdir ve insanlari at surmeye verdis etmemisdir bu ise Cinin zeifliyidir Saray daim oz zeifliyi ile dusmenin gucune qarsi durmaga calisir neticede her doyusu uduzuruq Bu veziyyete care axtaranlar sadece ordu sayini artirmagi teklif edirler ki dusmeni sayla meglub etsinler Onlar anlamirlar ki atlar olmadan effektiv herbi guc formalasdirmaq mumkun deyil Istinadlar span Amerika Tebiet Tarixi Muzeyi AMNH Atlar ve muharibe Arxiv sureti 3 mart 2016 tarixinden Wayback Machine saytinda Avstraliya Atciliq Federasiyasi Dressaj izahi Arxiv sureti 13 dekabr 2019 tarixinden Wayback Machine saytinda Nicolle Orta esrler muharibe menbe kitabi Xristian Avropasi ve qonsulari s 91 94 Graff David Andrew 2002 Orta esr Cin muharibeleri 300 900 s 22 seh 22 Google Books da LINE Lugeti Ingilis Tay Cin ingilis Ingilis cin lugeti Graff s 28 seh 28 Google Books da Ellis John 2004 Kavaleriya Atli doyus tarixcesi s 19 20 Goodrich s 100 seh 100 Google Books da Sinor Denis Daxili Asiya tarixinde at ve otlaq Oriens Extremus Cild 19 1 2 1972 s 171 183 Goodrich s 99 seh 99 Google Books da Gilbey Walter 1900 Kicik atlar ve doyus s 26 seh 26 Google Books da AMNH Atlarin menseyi Arxiv sureti 3 mart 2016 tarixinden Wayback Machine saytinda Cin senetinde atin onemi 12 mart 2008 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 may 2025 Graff s 42 seh 42 Google Books da Graff s 176 seh 176 Google Books da Graff s 228 seh 228 Google Books da Perdue Peter 2005 Cin Qerbe dogru irelileyir s 36 52 seh 36 Google Books da Sitat sehvi Yanlis lt ref gt teqi churchview13 adli istinad ucun metn gosterilmeyib Perdue Peter 2005 Cin Qerbe Dogru Irelileyir s 36 52 seh 36 Google Books da Sitat sehvi Yanlis lt ref gt teqi sinor2 adli istinad ucun metn gosterilmeyib Friday Karl F 2004 Samuray Ordu ve Erken Orta Esrler Yaponiyasindaki Dovlet s 96 seh 96 Google Books da Friday s 103 seh 103 Google Books da Nussbaum Louis Frederic ve Kathe Roth 2005 Atlar Yaponiya Ensiklopediyasi s 354 355 seh 354 Google Books da Titsingh Isaac 1834 Yaponiya imperatorlarinin illikleri s 119 seh 119 Google Books da Friday Karl F 1996 Tutulmus Qilinclar Yaponiyada Ozel Doyus Gucunun Yukselisi s 37 Google Books da Turnbull Stephen R 2002 Yaponiyada Muharibe 1467 1615 s 15 20 seh 15 Google Books da Kōdansha 1993 Yaponiya Illustrasiyali Ensiklopediya s 564 Yapon Atli Oxculuq Assosiasiyasi Takeda Atciliq Mektebi Arxiv sureti 14 fevral 2012 tarixinden Wayback Machine saytinda Arxivlesdirilib 2012 05 18 at the Wayback Machine Sidney Institutu NSW Avstraliya Tokugawa Ieyasu Chamberlain Basil Hall 1913 Yaponiyada Seyyahlar ucun Beledci s 200 seh 200 Google Books da Kitagawa Hiroshi ve basq 1975 Heyke dastani s 519 McCullough Helen Craig 1988 Heyke dastani s 291 seh 291 Google Books da Yasukuni Ziyaretgahi haqqinda yasukuni or jp 9 iyul 2011 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 may 2025 Nogi jinja Arxiv sureti 15 yanvar 2021 tarixinden Wayback Machine saytinda qosa atlar tesviri Arxiv sureti 5 yanvar 2010 tarixinden Wayback Machine saytinda Arxivlesdirilib 2010 01 05 at the Wayback Machine Gilbey s 27 seh 27 Google Books da Ebrey 120 Lee Peter H amp Wm Theodore De Bary Koreya Enenevi Menbeleri s 24 26 Columbia University Press 1997 胡服骑射 ne demekdir ingilis dilinde tercumesi ve istifadesi 28 dekabr 2013 tarixinde arxivlesdirilib Latourette Kenneth Scott 1965 Cinliler Onlarin Tarixi ve Medeniyyeti s 144 Creel Cin tarixinde atin rolu Daoizm nedir s 181 seh 181 Google Books da Gizli kateqoriya Istinad xetasi olan sehifeler