Şamil Vəzirov
Şamil Süleyman oğlu Vəzirov (18 may 1942 – 2 aprel 2001) — Azərbaycan alimi, kimya üzrə elmlər doktoru, professor.
| Şamil Vəzirov | |
|---|---|
| Şamil Süleyman oğlu Vəzirov | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Bakı şəhəri |
| Vəfat tarixi | (58 yaşında) |
| Vəfat yeri | Bakı şəhəri |
| Vətəndaşlığı | Azərbaycan |
| Milliyyəti | Azərbaycanlı |
| Atası | Süleyman Vəzirov |
| Anası | Validə Vəzirova |
| Elm sahəsi | Kimya-texnologiya |
| Elmi dərəcəsi | Kimya elmləri doktoru |
| Elmi adı | Professor |
| Təhsili | M.Əzizbəyov adına Neft və Kimya İnstitutu (indiki Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası) |
Həyatı
Kimya elmləri doktoru, professor Şamil Süleyman oğlu Vəzirov 1942-ci il mayın 18-də Bakı şəhərində tanınmış ziyalı ailəsində anadan olmuşdur. O, orta təhsilini Moskva şəhərində (59 saylı məktəb) və doğma Bakıda (134 saylı məktəbdə) almışdır. 1959-cu ildə M.Əzizbəyov adına Neft və Kimya İnstitutunun (indiki Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası) kimya-texnologiyası fakültəsinə daxil olmuş və 1964-cü ildə institutu “Üzvi və neft kimya sintezinin texnologiyası” ixtisası üzrə mühəndis-texnoloq kimi bitirmişdir. Təhsil aldığı illərdə elmi-sənaye təcrübəsi keçmək məqsədilə Bakı Neft Emalı zavodunda operator köməkçisi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Neft-Kimya Prosesləri İnstitutunda (AMEA NKPİ) baş laborant kimi əmək fəaliyyətinə başlamışdır.
Şamil Süleyman oğlu Vəzirovun əmək və elmi fəaliyyəti əsasən AMEA NKPİ ilə bağlı olmuşdur. O, 1964-cü ildə institutda baş laborant kimi işə başlamış və laboratoriya müdiri vəzifəsinə qədər yüksəlmişdir. 1986-cı ildən etibarən ömrünün sonuna kimi (02.04.2001) ″Heterogen oliqomerlər″, sonra isə ″Funksional oliqomerlər″ adlandırılmış laboratoriyaya başçılıq etmişdir.
Ş.S.Vəzirov 1968-ci ildə “Viniletil- və diviniltoluolların heterogen-katalitik sintezi, oliqomerləşməsi və bəzi çevrilmələri” mövzusunda “Neft-kimyası və neft-kimya sintezi” ixtisası üzrə namizədlik işini müvəffəqiyyətlə müdafiə etmişdir. Onun tərəfindən sintetik alümosilikatların iştirakında toluolun və etiltoluolun etilen ilə alkilləşməsi tədqiq olunmuş, alkilatların yeni heterogen sistemlərdə alınma sxemi təklif edilmişdir.
Ş.S.Vəzirov neftkimya, yüksək molekullu birləşmələr kimyası sahəsində tanınmış mütəxəssislər sırasına daxil idi və akademiklər Yusuf Məmmədəliyev, Rüstəm İsmayılov, Vahab Əliyev, Sahib Əliyev kimi Azərbaycanın kimya elminin inkişafında mühüm xidmətləri olmuş görkəmli alimlərin məktəbini keçmişdir.
Elmi maraq dairəsi çox geniş olan Şamil Vəzirov gözəl incəsənət duyumuna və musiqi sahəsində fitri istedada malik idi. O, Moskvanın Qnesinler adına orta xüsusi musiqi məktəbində təhsil almışdı. Şamil Vəzirov Respublikamızda neft sənayesinin yaradıcılarından biri, Azərbaycan SSR Neft Sənayesi naziri, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı Süleyman Azad oğlu Vəzirov və neft-kimya sahəsində tanınmış mütəxəssis ziyalı qadın Validə xanım Vəzirovanın ailəsində dünyaya göz açmışdı.
Elmi ictimaiyyət arasında dərin elmi biliklərə, yüksək intellektə, alı və nəcib keyfiyyətlərə malik olan Şamil Vəzirov Azərbaycan xalqının çox tanınmış ziyalı nəslinin ləyaqətli nümayəndəsi idi. Bu nəsil tanınmış dramaturq, maarifçi Nəcəf bəy Vəzirov, 1894-cü ildən ömrünün sonuna kimi (1907) Qafqazın Şeyxülislamı olmuş Abu Salam Axundzadə kimi ziyalılar, hərbi komandanlar Mehmandarov qardaşları və Şah Qaçar nəslinin Şahzadələri ilə tanınmışdır.
Xalqımızın layiqli oğlu, istedadlı alim, ömrünü elmə, ziyalılığa həsr etmiş böyük şəxsiyyət və nəcib insan Şamil Süleyman oğlu Vəzirov Azərbaycan elminə verdiyi böyük töhvələr, insanlara və insanlığa yüksək xidmətləri ilə daim yaddaşlarda yaşayacaqdır.
Elmi fəaliyyəti
Ş.S.Vəzirov 1987-ci ildə ″1-1-diariletilen sırası monomerlərin və onlar əsasında reaksiyayaqabil oliqomerlərin sintezi″ adlı doktorluq dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdafiə etmiş və kimya elmləri doktoru elmi dərəcəsini almışdır. Onun tətəfindən 1,1-diariletan sırası karbohidrogenlərindən bir-sıra sənaye oksid katalizatorları iştirakında 1,1-difeniletilen, n-etil- və n-vinil-, həmçinin n-izopropil- və n-izopropenil-1,1-difeniletilenlərin alınma proseslərinin elmi əsasları işlənib hazırlanmış. Müxtəlif təbiətli karbohidrogenlərin dehidrogenləşmə reaksiyalarının sistemli şəkildə tədqiqi aparılmış, termodinamiki əsaslandırılmış, kinetik qanunauyğunluqları müəyyən edilmişdir. Alkiləvəzolunmuş 1,1-difeniletilenin alınmasının ardıcıl-paralel mexanizmi aşkar edilmiş, stirol və malein anhidridi ilə sərbəst-radikal mexanizmi ilə sooliqomerləşməsi öyrənilmişdir. Tədqiq olunan proseslərdə monomerlərin nisbi reaksiya qabiliyyəti təyin edilmiş, stirol ilə sooliqomerləşmə prosesində böyüyən zəncirin qırılma mexanizmi müəyyən edilmiş və bunun xüsusilə böyüyən zəncirə aromatik halqalarla qonşu viniliden rabitəsinin daxil olması mərhələsində kinetik qırılma ilə əlaqədar olduğu göstərilmişdir. 1,1-difeniletilenin malein anhidridi ilə dien sintezinın qanunauyğunluqları öyrənilmiş və bis-adduktun alınmasında limitləşdirici mərhələ müəyyən edilmişdir. Bundan əlavə onun rəhbərliyi ilə makro 1,1-difeniletilenin stirol və malein anhidridi ilə qarşılıqlı təsirindən alınan və zəncirdə viniliden qrupu saxlayan sooliqomerlərin polimeranoloji çevrilmələri həyata keçirilmişdir. Göstərilmişdir ki, bu oliqomerlər tsis-komplanar fəza quruluşu saxlayaraq, addukt-sooliqomerləri yaratmaqla dien sintezi reaksiyasına qoşula bilir. Sintez edilmiş bis-addukt və addukt-sooliqomerləri əsasında tərkibində karboksil və amid qrupları saxlayan, metal-oliqomer komplekslər əmələ gətirə bilən yeni üzvi daşıyıcıların sintez üsulları təklif olunmuşdur. Onlardan maye fazada oksidləşmə və oliqomerləşmə reaksiyaları üçün yararlı yüksək effektli yeni katalitik sistemlərin hazırlanmasında istifadənin mümkünlüyü müəyyən edilmişdir. Sintez edilmiş reaksiya qabiliyyətli məhsullar elektroizolyasiya təbəqəsi əmələ gətirən material kimi elektrik mühərriklərinin istehsalı zamanı elektrotexniki polad təbəqələrinin yapışdırılmasında müvəffəqiyyətlə sınaqdan keçirilmişdır. Müxtəlif mühitlərə, o cümlədən suya, turşuya, temperatura davamlı, yüksək dielektrik göstəricilərə malik poliimidlər, poliefirlər və epoksid kompozisiyaları yaradılmışdır. Malein anhidridi ilə n-izopropenil-1,1-difeniletilenin addukt-sooliqomeri protektorlu rezinlərin hazırlanması zamanı vulkanlaşmanın zəiflədicisi kimi sınaqdan keçirilmiş və bir sıra kompleks fiziki-mexaniki xassələrı yüksəldə bilən sooliqomer kimi tətbiq edilməsi tövsiyə edilmişdir.
Bis-addukt, addukt-sooliqomerlər əsasında kumolun maye fazada oksidləşmə reaksiyası, stirolun və pirolizin maye məhsullarının stiroltərkibli fraksiyalarının oliqomerləşməsi üçün yeni bərkidilmiş kompleks katalizatorlar yaradılmışdır. Ayrılması daxil olmaqla etilbenzol istehsalının kub qalığı məhsullarından oliqo-1,1-diariletilensulfonatların pilot qurğusu miqyasında alınma prosesi işlənib hazırlanmış və plastifikasiyaedici əlavələr kimi istehsalatda uğurla sınaqdan keçirilmişdir. Sintez olunmuş makromonomerlərin yığma dəmir-beton məmulatların təcrübə partiyasının istehsalında, sahil boyu erroziyaya qarşı tikililərdə beton qarışığının tərkibində əlavələr, üzvi-mineral kompozisiyalarda isə bağlayıcı, örtükəmələgətirici material və s. kimi istifadəyə tövsiyə olunmuşdur. Tamponaj məhlullarının bərkiməsinın və tutuculuq qabiliyyətinin tənzimləndirilməsi üçün karbamid əsaslı sadə və əlverişli tərkiblərin hazırlanması və sənayedə tətbiqi üçün dəyərli tövsiyələr verilmişdir.
Ş.S.Vəzirovun rəhbərliyi altında yeni sinif polifunksional (makro)monomerlərin sintezi, onların oliqomerləşməsi, sooliqomerləşməsi prosesləri tədqiq olunmuş, tərkibi, struktur quruluşu tənzimlənə bilən reaksiyayaqabil oliqomerlərin, o cümlədən yeni tərkib oliqoefirlərin, epoksisooliqomerlərin sintezinin elmi əsasları işlənib hazırlanmışdır. Aparılan kompleks tədqiqatlar nəticəsində propilen oksidi, ikiəsaslı turşu anhidridləri, butadien, stirol və metakril turşusunun qlisidil efiri əsasında yüksək kompleks fiziki-mexaniki göstəricilərə malik və praktiki baxımdan perspektiv sahələrdə, o cümlədən kompozisiya materiallarının, laklar və boyaların alınmasında, sənaye miqyaslı polimerlər üçün modifikator kimi istifadə oluna bilən yeni reaksiyayaqabil oliqomerlərin alınma texnologiyaları işlənib hazırlanmışdır.
Aparılan tədqiqat işlərinin nəticələri Azərbaycan Baş Meliorasiya və Su İdarəsində, Bakı Elektrik Maşınqayırma zavodunda, Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu, Təcrübə-Sənaye Zavodunun pilot qurğusunda, Moskva şəhəri Dəmirbeton İnstitutu, Bakı şəhəri Tikinti Materialları İnstitutu, Dənizneftqazlayihə AzETLİ-da uğurla sınaqdan keçirilmiş və yüksək iqtisadi səmərəliliyi göstərilmişdir.
Elmi-təşkilatı fəaliyyəti
Ş.S.Vəzirov 1984-cü ildə Koreya Xalq Demokratik Respublikasında Birləşmiş Millətlər Təşkilatının eksperti kimi işləmiş, uzun müddət SSRİ və Amerika dostluq cəmiyyətinin Bakı şöbəsinin üzvü kimi fəaliyyət göstərmişdir.
O, uzun illər ərzində AMEA NKPİ-nun nəzdində fəaliyyət göstərən namizədlik və doktorluq elmi dərəcələrinin verilməsi üzrə ixtisaslaşdırılmış Şuranın elmi katibi vəzifəsində işləmiş, yüksək ixtisaslı elmi kadrların yetişdirilməsində fəal iştirak etmiş, onlara hər zaman xüsusi qayğı ilə yanaşaraq köməkliyini əsirgəməmişdir.
Elmi bilik və bacarığını daim ətrafdakılar ilə bölüşən Şamil Vəzirov işlədiyi institutun ictimai həyatında da daim fəal iştirak etmişdir.
O, uzun müddət AMEA NKPİ-nun partiya təşkilatının müavini olmuşdur. 1985-ci ildə Azərbaycan Mərkəzi Komitəsi nəzdində Universiteti fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir.
Elmi Tədqiqatları
Şamil Süleyman oğlu Vəzirov ABŞ, Hindistan, Şimali Koreya, Türkiyə və bir sıra MDB ölkələrində keçirilən Beynəlxalq və Ümumittifaq Simpozium və Konfranslarda dəfələrlə iştirak etmiş, geniş və çox zaman ingilis dilində əhatəli məruzələrlə çıxış edərək, Azərbaycan kimya elminin çox yüksək səviyyədə təmsilçisi olmuşur. O, 1975-1976 və 1985-1986 ci illərdə ABŞ-da Massaçusets Texnoloji Universitetinin (MTU) Polimer Tədqiqatları və Mühəndisliyi bölməsində elmi təcrübə keçmiş, polimer tədqiqatları sahəsində tanınmış alim Otto Vogl ilə birlikdə MTU-da işləmiş və halogenli (so)polimerlərin sintezi, morfoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi sahəsində uğurlu tədqiqatlar aparmışdırBu müddət ərzində aparılan tədqiqatlar ABŞ-nın Polimer Materialları Jurnalında (J. Polymer Mater. 3, 1986) çap olunmuş və sonralar Jane C.Vogl tərəfindən hazırlanmış polimer elmində kim-kimdir (Who is Who in Polymer Science) kitabının VII bölməsinə daxil edilmişdir.
O, 1999-cu ildə professor elmi adına layiq görülmüşdür. Şamil Vəzirovun apardığı elmi-tədqiqat işlərinin nəticələri 100-dən çox elmi əsərdə, 14 müəlliflik şəhadətnaməsi, 4 patentdə öz əksini tapmışdır.
Onun rəhbərliyi ilə 5 elmlər namizədi və 1 elmlər doktoru müdafiə etmişdir.
Təltif və mükafatları
1999-cu ildə elmi fəaliyyətinin nəticələrinə görə akademik Y.H.Məmmədəliyev adına mükafata layiq görülmüşdür.
Monoqrafiya
- “Синтез и применение реакционноспособных олигомеров и полимеров”. Bakı, “ИНХП АНА”, 1998-ci il , 274 s.