fbpx
Wikipedia

İslam tarixçiliyinin təşəkkül prossesi

Avqust 19, 2021

İslam tarixçiliyinin təşəkkül prossesi — İslam tarixinin təşəkkülü, Quranın nazil olması və hədislərin tərtibinin yanında, müxtəlif İslam elmlərinin yazılışı ilə birlikdə başlayır. Həqiqətən müsəlmanlar, tarix elminin ilk qurucuları olmamaqla birlikdə, fikri tərəfdən tarixçiliyin liderlərindəndirlər. İslam tarixi, Mədəniyyət tarixi, Dinlər və Məzhəblər tarixi, Təfsir tarixi, Düşüncə tarixi və Sənət tarixi kimi tarix elmləri vasitəsilə tarixçiliyin inkişafında və təkmilləşməsində mühüm rol oynadılar.

İslam Peyğəmbəri Hz.Muhamməd (s.ə.a.s), Miladi 570 və ya 571-ci ildə, o vaxtlar “Ümmül-Qura (kəndlərin beşiyi) deyə adlandırılan Məkkədə doğuldu. Məkkə əlbəttə Allahın yerüzündəki mələklərinin paytaxtı, inananların dəstə-dəstə ziyarətə gəldikləri, həcc etdikləri Allahın Beytinin, müsəlmanların qibləgahının yerləşdiyi yer olması səbəbi ilə belə adlandırılmışdır.

Quranda tarix

Miladi tarixlə 610-cu ildə Məkkədə, oxumağı əmredən və kəlamı tərifləyən ilk vəhylə “İslam Çağrısı”, Hz.Muhamməd (s.ə.a.s) in Peyğəmbərliyi dövrü başlandı. Hər tərəfdən cahilliyə qarşı olan İslam Çağrısı yer üzərində ən böyük inqilabdır. İslam inqilabın qaynağı olan Quran, ancaq İslam əqaid və ibadət əsaslarını ortaya qoymaqla qalmadı, ümumi olaraq bəşər tarixindən dəlillər gətirdi; bu doğrulama və şahidləndirmə hadisəsində yaradılış, dinlər, hökmdarlar, nəbilər və əvvəlki qövmlərin qissələri, bir-biriləri ilə olan əlaqələri yer aldı. Quran təməldə İslam təlimindən bəhs edərkən, əvvəlki millətlərin və hökmdarların inanc, əxlaq, sosyal və ekonomik vəziyyətləri haqqında məlumat verdi, daha sonra araşdırmasını kainatın əhvalı ilə doğurdan əlaqəli olaraq müxtəlif insan qruplarının öz ölkələrindəki vəziyyətləri üzərində sıxlaşdırdı. Əslində Quran, tarixdə insanoğlunun yaşadığı hadisələri təqdim edərkən insana dünya həyatını yaşama tərzini öyrədir, yaxşı və pisdən birini seçməklə baş-başa buraxır.

Quranın insanlığa təqdim etdiyi ilahi çağrışın surə və ayələrindəki təməl həqiqətlərdən biri “tarix hadisəsi”dir. Bu hadisələr Quranda dəyişik şəkillər alır və böyük bir davamlılıq içərisində gəzər və insan qruplarının irəliləyişi parelellik göstərir. Bütün bunlarda insanın dəyişkənliyi və aldığı müxtəlif rəftarlar gözün qabağına gətirilir. Bu tərəfləri ilə tarixi hadisələr Quranın əhəmiyyətli hissəsini düzəldir. Quranın istənilən surəsində mütləq bir tarixi hadisə izah edilir. Tarixi hadisələr isə, müxtəlif düşüncə axınları və rejimləri üçün təcrübə tarlası və onların güclərini sübut etdikləri, zəifliklərini göstərdikləri bir meydandır.

Quranın bu tarix anlayışı, əsas etibarı ilə, insan təbiətinin dərinləşmənin başa düşülməsi üçün qurulmuşdur. Bu baxımından Quranda təqdim edilən tarix görünüşü həyatın həqiqətləri ilə uyğun haldadır. Yəni Quranın tarix anlayışı, insanın tarixdəki fərdi və ictimai xüsusiyyətinin üzərinə qurumuşdur.

Eyni şəkildə Quran, insanlığın qədim dövlərinə aid çoxlu hadisələrdən söhbət gedir və geniş məlumat verir. Beləliklə Quran, bir tərəfdən insana tarixi öyrədir və bir tərəfdəndə hadisələrdən ibrət alınmasını saxlayır. Quranda zikredilən tarixi hadisələri səbəb və nəticələri ilə birlikdə başa düşmək və onlara hökm edən “İlahi Sünnəti” kəşfetmək insandan istənilən ən əhəmiyyətli xüsus olmaqdadır.

Ona görə də bu səbəblərdəndir ki, Qurani-Kərim, İslamın və onun tarixinin təməl qaynağıdır; üzərində geniş olaraq durmaq, onun məzmununu yaxşı bilmək həm insanlıq tarixini həm də İslam tarxini asanlıqla başa düşməyinizi təmin edəcəkdir.

Hədislərdə tarix

İslamın ilk təmsilçilərinin tarix elminin inkşafı üçün göstərdikləri səy nəticəsində bu elmin müsəlmanlar arasında ən yaxşı şəkildə bilməyə kömək etdi. İlk müsəlmanlar, həyatın hər tərəfi ilə bağlı məsələlərdə tarix azuqəsini toplamağa çalışdılar; o dövrün dövlət adamları və tanınmış insanları haqqında məlumat əldə etdilər. Rəvayətlərin və onlara dayanan hadisələrin mütləq görən şahidlərinə istinad etməsini istədilər. Tarix elminə qərbdə və şərqdə çox əhəmiyyət verirdilər. Nəticədə tarix elmi, ilk müsəlmanların köməyi ilə, həqiqətlərin qaynağı olduğu kimi, bu yeni tarix metodu da müsəlmanların tarixi hadisələri araşdırma və öyrətmə metodu oldu.

Beləliklə müsəlmanlar, Hz.Peyğəmbər dövründən etibarən tarixə əhəmiyyət verdilər. Tarix elmi zamanla inkişaf etdi və uyğunlaşdı. Hz.Peyğəmbərin sözlərini, fellərini və haqqında bildiklərini əshab ayrı-ayrı səhifələrdə tədvin etdilər, bilib topladıqlarını öyrətdilər. Nəticədə İslam elmlərinin tədvin, təsnif və tərtibi hadisəsi başladı. Müsəlmanlar çox sağlam təməllər üzərində dinlərin əsaslarını aşkar etdilər. İslamın pozulmadan və dəyişmədən bu günə qədər gəlməsinə nail oldular. Aralarında çıxan fikir ayrılığlarını Kitab və Sünnət işığında həll etdilər. Dini vəsiqələr ən sağlam vəsiqələr olduğundan, gərək din gərəksə İslamın ilk illərində meydana gələn hadisələr, İslamın və Müsəlman xalqının ilk günləri bu dini-tarixi vəsiqələr üzərində tərəfsiz olmağı ilə ortaya qoyulmağa çalışıldı.

Bir tərəfdən səhabələr Hz.Peyğəmbərdən eşitdikləri və bildikləri hədisləri səhifələr və ya kitabcıqlar tədvin etdilər. Mustafa Əl-Uzma, açığca hədis tədvinində olduğları bilinən səhabələrin sayının ən az 50 olduğunu bildirirkən, Bəlazuriyə çatan bir xəbərə görə isə səhabələr içərisində oxuyan-yazanların ancaq 17 adam olduğu deyilir. Hammamın rəvayət etdiyi Əbu Hüreyrə səhifəsi, Ənəs ibn Malik səhifəsi də belədir. Sad ibn Ubadə, Cabir ibn Abdullah da hədis səhifəsinə sahibdirlər. Ancaq, Hz.Peyğəmbərin sağlığında hədis tədvin edən Amr ibn Hazm Əl-Ənsari, Ənəs ibn Malik, Abdullah ibn Amr ibn As kimi səhabələr hədisləri bölümlərə ayırmadılar. Hz.Peyğəmbərin danışdığı zamana və illərə görə təsnif etmədilər.

İslam tarixçiliyinin təşəkkülündə, Siyər, Məğazi, Təbaqat və Təracim növündən İslam tarixi qaynaqlarının da hədis tədvinin payı çox böyükdür. Eyni şəkildə ravilərin və xəbərlərə əsas təşkil edən rəvayətlərin “Kutubu-Sittə” və digər əhəmiyyətli hədis kitablarının köməyi böyük oldu. Hədis rəvayətləri mətn və sənət tərəfindən araşdırılmasına, ravilərin vəziyyətini izah etməyə əhəmiyyət vermələri ilk İslam tarixi verilənlərinin, Siyər və Məğazi kitablarının sağlam və inanılan təməllərə dayanmasına kömək oldu.

İslam tarixçiliyinin qaynaqları

İslamın, Quranın açıqlaması mövzusunda “Sünnət” bu şəkildə zəbt edildi. Hədis məlumatlarının inanılacaq rəvayətlərlə araşdırıran Sünnət, Quranı da təvatür yolu ilə biməyimizi başa saldı, yəni rəvayətçilik kitabullahın təməllərindən biri oldu. Hədis kitabları, İslam tarixinin qaynağları arasında, Qurandan sonra, 2-ci sıra da yer aldı.

Tarixi qaynaqlar, hansı növdən olursa olsun, şifahi və ya yazılı bəzi maddələrdən hazırlanır. Tarixə aid məlumatları verən bu maddələrə tarixin qaynağı deyilir. Tarixlə, yeni mövzuların və insanların çoxlu yaşayış şəkilləri və davranışlarımıza görə yaşadığımız zamanla qalan müşahidələrimizə dayanan az bir bölümü kənarında, Ümumiyyətlə başqalarının bildirdiklərinə dayanır. Yenədə keçmişdəki hadisələri yazılı və şifahi olaraq öyrənirik. Başqa bir sözlə, başlanğıcdan bu tərəfə yazılı olaraq deyilən xəbərlər, kitabələr, şəcərələr, təqvimlər və hal tərcümələri, səyahətnamələr tarixin yazılı qaynağını; özünün və ya başqalarının başından keçənləri mənzum və ya mənsur hekayələr tərzində nəqledənlərin rəvayətləri, tanınmış şəxslərin ağızdan-ağıza keçən qissələri, dastanları, lətifələr və fıkraları da şifahi tarix qaynaqlarını əmələ gətirir.

Tarixi tədqiq etməyin ən əhəmiyyətli tərəflərindən birisi bu yazılı və şifahi qaynaqların ən yaxşı şəkildə dəyərləndirilməsidir, ilk əvvəl qaynaq seçimi, sonra fikir bildirmək və dəyərləndirmə, daha sonra da əldə edilən bilikləri qarşlılaşdırılması və doğruluğlarının araşdırılması lazımdır. Ancaq belə bir metod təqib edildiyi təqdirdə tarixin qaynaqları, xurafələrdən və tarix elmi də xurafəçiliydən və təhrifçiliydən qurtula biləcəyi kimi, tarixçiliydə obyektivlik təməl ilki də qurulmuş olacaqdır.

Tarix çalışmalarının çoxlu səbəblərə tərəf olduğunu daha əvvəl bildirmişdik; araşdırmaq marağı və bilmə istəyi ilə tarix çalışması edildiyi kimi, hər millətin və dövlətin siyasi, idari və əsgər tarixini, maddə və məna sahəsində göstərdiyi iləriləyişlər ya da hər hansı bir millətin milli tarixini, ictimai, iqtisadi və mədəniyyət dəyərlərini əsil tərəfləri ilə ortaya qoymaq və yeni yerlərə tanışdırmaq vəzifəsi ilə də tarix yazılır. Bununla birlikdə, imperalist və ya ideolojik əməllərlə, siyasi nüfuz və idari hakimiyyət vəzifəsiylə ya da saxta tarixçilik etmək üçün tarix yazanlar da vardır. Bu vəziyyətdə, yazılış vəzifə və ya ölkəsinə bağlı olaraq tarixin materialı deyişiklik göstərir.

Lakin tarixi araşdıran, həqiqətdə, incələmə və araşdırmasını, öz politik və milli eyilimlərinin, ideolojik yarqılarının kənarında saxlayan, tarixçiliy adına tarix yazan bir insandır.

Siyər və Məğazi

İslam dünyasında tarix yazıçılığının inkişafında Rəsuli-Əkrəmin həyatını ələ alan siyər və məğazi çalışmalarının istisnai bir yeri vardır. Bunlar arasında Said b. Sad b. Ubadə əl-Həzrəci, Səhl b. Əbu Həsmə əl-Ənsari, Said b. Müsəyyəb, Ubeydullah b. Kab əl-Ənsari və Şabi kimi yazılı səhifələrdəki xəbərləri daha sonraki qaynaqlarda yer alan adamlar tapılmaqdadır. Bu vəziyyətdə başda bibisi Hz. Aişə olmaq üzərə bəzi səhabələrdən aldığı hədisleri rəvayət edən Ürvə b. Zübeyr ilə çoxlu qaynaqlardan topladığı hədis və xəbərləri bir yerə gətirən İbn Şihab əz-Zühri, zamanımıza fərqli qaynaqlar içərisində çatan İslam tarixçiliyinin ilk nümunələri olan bu mətinləri, üslubunun sağlamlığı yanında uzaq bir şəkildə qələmə almaq surəti ilə siyər ve məğazi yazıçılığını yeni bir səhifəyə intiqal etdirmişlərdi. Musa b. Uqbənin Kitabul-Məğazisi günümüze bütünlüklə intiqal etməmiş olmaqla birlikdə xəbərləri bəzi qaynaqlardan toplanmaq sürəti ilə, Mamer b. Raşidin əl-Məğazin-nəbəviyyəsi, Əbdürrəzzaq əs-Sənaninin əl-Muṣənnəfi içərisinde zamanımıza çatmış və müstəqil olaraq da çıxmışdır. Zührinin üçüncü tələbəsi İbn İshaqın Siyəri tarix yazıçılığında böyük izlər buraxmışdır. İbn Sad, başında siyər mövzusunun yer aldığı Kitabuṭ-Ṭəbəqatı ilə bu sahənin ana qaynaqlarının tamamlandığı bilinməkdədir.

İbn Sad 160 (777) ilində Bəsrədə doğuldu. Babası və ya dədəsi Hz. Abbas ailəsinin âzatlısı olduğu üçün Mövla Bəni Haşim deyə və ya Qureyşi nisbəsiylə tanınırdı. Bəzı qaynaqlarda Qüreyşin Bəni Zöhrə qoluna mənsubiyyətindən ötrü Zöhri də deyilməkdə, ancaq belə bir nisbətin ümumiyyətlə ailəsinin Beni Haşimin mövlası olduğunun bilinməsindən sonra zikredilmesi doğruluğunu şüpheye salmışdı.

İbn Sadın ən məşhur əsəri Kitabuṭ-Ṭabaqatil-kəbiridir. Qaynaqlarda əṭ-Ṭabəqatul-kəbir adı ilə da başa düşülən əsərin ilk nəşri bu adla Ərəb və İslam dünyasında geniş bir şəkildə istifadə edilən İhsan Abbas nəşri isə əṭ-Ṭabaqatul-kubra adı ilə düzəlmişdir. İbn Sadın, tabaqat kitablarının birincisi və zamanımıza intikal edənlərin ən köhnəsi olan bu əsəri, əsas itibariyle siyər-məğazi və tabakat ana bölümlərindən meydana gəlməktədir.

Mövzusu doğrudan doğruya Rəsul-i Əkrəmi başa salmaq olan və onun bəzi tərəfindən ələ alan elm qolları hədis, siyər və məğazi, şəmail və dəlail olaraq sıralanır. Bunlardan Hz. Peyğəmbərin bəşər tərəfini məsələ eliyən, yaşayışını və şəxsi həyatını başa salan elm mövzusuna şəmail adı verilmişdir. Muhaddis Tirmizî (ö. 279/892) ilk dəfə şəmail termini bu mənada istifadə edərək Kitabüş-Şəmail adlı əsərini yazmış, bir çox alim bu kitabın şərhlərini etmək surəti ilə mövzusunda ətrafında geniş bir ədəbiyyatının yaranmasını və başqa əsərlərin yazılmasını kömək etmişdilər. Əvvəllər vacib bir mərkəz olan Mədinənin hədis və siyərə, Misirin ənsab və əyyama, Şamın Əməvi tarixinə təmayülü olduğu, Yəmənin bölgə tarixi yanında İsrailiyat rəvayətlərinə ağırlıq verdiyi, digər vacib iki mərkəzdən Kufənin Əməvilərə qarşı rəvayətləri və anlayışı əvvələ çıxardığı, Bəsrə alimlərinin Mədinə və Yəməndəki inkişafdan təsirlənən muhəddislərin anlayışına daha yaxın tapıldığı və Əməvilərə qarşı daha mülayim rəftar edildiyi qəbul edilməkdədir.

Ümumi və xüsusi tarixlər

İbnün-Nedim, tarix sahəsində əsər verən yaxud ravi sifəti ilə katkılarda tapılan pek çox müəllif adı çəkməkdədir. Bunlardan ən məşhur olanlarıyla əsərləri günümüze çatan tarixçilərdən bəziləri bunlardır: Əməvi dövrü tarixçisi olaraq bilinen Avanə b. Hakəm, ikisi də zamanımıza intiqal etməyən əsərlərindən biri olan Kitabüt-Tarîxinde dörd xəlifə dövründə və Əbdülməlik b. Mərvan dövrünün sonuna qədər Əməvi tarixini yazmışdır. Digər əsəri Sirətu Müaviyə və Bəni Üməyyə, İslam dünyasında bir xəlifə və xanədana dair qələmə alınmış ilk kitab olması baxımından vacibdir.

Əbu Mihnəf

Kufədə doğuldu. Həyatı haqqında məlumat yoxdur. Böyük dedesi Mihnef b. Süleym sahabi olub Hz. Peyğəmbərdən hədis rəvayət etmiş və Sıffînde Hz. Əlinin tərəfində döyüşmüşdür. Əbu Mihnəf Lut b. Yəhya da Əməvi tarixçisi deyə məşhurdur. Kufədə yaşadığı başa düşülən Əbu Mihnəfin Hz. Əli və Əhl-i beyt taraftarı olduğu, riddə savaşları, Suriya ve Iraqın fəthi, Cəməl, Sıffîn savaşları və Xaricilər başda olmaq üzrə otuz üç risalə və ya kitab yazdığı kaydedilmektedir. Bu əsərlərdən Maḳtelü’l-Ḥüseyn ile Aḫbârü’l-Ümeviyyîn günümüze çatmışdır. Hulefâ-yi Râşidîn dönemi tarixçisi olaraq büyük şöhrətə çatan Seyf b. Ömərin Kitâbü’r-Riddə vəl-futuḥ ilə Kitabül-Cəməl və mesîru ʿAişe ve ʿƏlî adlı kitablarında qəbiləsi Temîm eksenli, çox ayrıntılı və zengin rəvayətlər tapılmaqdadır. Əsərin son zamanlarda əskik bir nüsxəsi tapılmış və Taberînin tarihindeki rəvayətlərlə qarşılaşdırılaraq bərabərcə göstərilmişdir.

Hz. Əli taraftarlarından olan Nasr b. Müzahimin eserlerinden sadəcə Kitâbü Ṣıffîn şerḥu qazati emiril-müʾminîn bu güne çatmışdır. Üslûbu daha çok şeir, lətifə və hitabelerin yer aldığı qissə yazarlarınınkine bənzəyən Nasr’ın digər eserleri Hücr b. Adî’nin öldürülmesi, Cemel Vak‘ası, Nehrevân Savaşı ve Kerbelâ’da Hz. Hüseyin’in şəhid edilmesi kimi mövzularla bağlıdır.

İbn Quteybə

Doğulduğu yer ve tarihi hakkında fərqli rivayetler tapılmaqdadır. Bazı qaynaqlarda 213 (828) ilində Kûfe’de (İbnü’n-Nedîm, s. 115), bazılarında ise yine eyni tarihte Bağdat’ta (Hatîb, X, 170) dünyaya geldiği qeyd olunmaqdadır. Bu qaynaqların en köhnəsi olan İbnü’n-Nedîm’in verdiği məlumat dikkate alınaraq Kûfedə doğulduğu olduğu deyilə bilər. İbn Quteybe, dedesinin adına nisbetle Kutebî, babasının Mervli olması sebebiyle Mervî nisbeleriyle de xatırlanır. Ailesinin Merv’den Irak’a göç edip Kûfe’ye yerleştiği başa düşülməkdədir. Bundan hareketle Fars, hatta Türk əsilli olabileceği ileri sürülmüştür. Öz ifadesinden, atalarının Müslümanlığı qəbul etmesinden sonra dedesi ve babasının Ərəbləşmiş olduğu başa düşülməkdədir.ʿUyûnü’l-aḫbâr adlı eserinde babasından zaman-zaman nakillerde bulunması onun mədəniyyətli bir aile ətrafında yetiştiğini göstermektedir.

Uyunul-Əxbar

İbn Kuteybe’nin mədəniyyət zenginliğini ortaya qoyan kitap bir mukaddime ve on bölümden ibarətdir. Müellif eserde devlet adamlarında tapılması lazım olan özelliklerle savaş, seyyidlik, ilim, zühd, dostluq və qadın kimi çok növlü mövzuları inceleyerek köhnə Arap mədəniyyətini bir özetini edər. Brockelmann, əsərin ilk dört bölümünü (Kitâbü’s-Sulṭân [1900], Kitâbü’l-Ḥarb [1903], Kitâbü’s-Süʿdüd [1906], Kitâbü’ṭ-Ṭabâʾiʿ [1908]) Weimar ve Strasburg’da nəşr etmişdir. Əsərin tamamını Ahmed Zekî el-Adevî yayımlamış (Kahire 1343-1348/1925-1930; I-IV, 1963), elmi neşrini ise Yûsuf Ali Tavîl gerçekleştirmiştir (I-IV, Beyrut 1986). ʿUyûnü’l-aḫbâr’ın “el-Arab ve’l-Furûse” bölümü Min Kitâb ʿUyûni’l-aḫbâr: el-ʿArab ve’l-Furûse adıyla yayımlanmıştır (Dımaşk 1977). Josef Horovitz, ʿUyûnü’l-aḫbâr’ı İngilizce’ye çevirmiştir (IC, IV [1930], s. 171-198, 331-362, 487-530; V [1931], s. 1-27, 194-224).

Coğrafiya kitabları

İslâm’dan əvvəl Ərəblar Ərəbistan, qonşu bölgə ve ülkeler hakkında bazı məlumatlara sahipti. Gökyüzüne ve ulduzlara dair günlük gözləntilərinə dayanan tecrübeleri vardı. Səfərlərdə, takvim düzenlemelerinde ve hava durumu təxminlərdə bu məlumatlardan faydalanıyorlardı. İslâm coğrafyacılığının temelleri II. (VIII.) əsrdə Abbasilər zamanında Yunan, İran ve Hind astronomi-coğrafya çalışmalarının yardımıyla atılmıştı. IX-X. yüzyıllarda yetişen müslüman coğrafyacılar tarih açısından böyük önem daşıyan eserler yazmıştır. Bağdad’ta Halife Məmunun himayesinde çalışan müslüman astronomi bilginleri ve riyaziyyatçılar “es-Sûretü’l-Me’mûniyye” adını verdikleri bir dünya haritası düzəltmişdi. Bunun yanında Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî tarafından düzəldilən dünya haritası da günümüze çatmamışdır. İbn Serâbiyûn (Sührâb) 902-945 yılları arasında Kitâbü ʿAcâʾibi’l-eḳālîmi’s-sebʿa’yı qələmə almış, Ya‘kūb b. İshak el-Kindî kimi filosoflar fizikî coğrafyanın inkişafına kömək olmuştur. Kindî’ye bu mövzuda bir çox risâle atfedilmiş, öğrencisi İbnü’t-Tayyib es-Serahsî de coğrafyaya dair eserler yazmıştır. IX. yüzyılın ortalarında Irak’ta önemli coğrafyacılar yetişmiştir. Bilinen dünyayı ilk tarif eden coğrafyacı olması dolayısıyla kendisine “İslâm coğrafyasının babası” unvanı verilen İbn Hurdâzbih Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik’i kaleme almış, Kitâbü’t-Tebaṣṣur bi’t-ticâre adlı eseriyle Câhiz dönemin diğer coğrafyacılarıdır. III. (X.) yüzyılın ilk yarısında Horasan’da yetişen, Ṣuverü’l-eḳālîm adıyla bilinen coğrafya kitabının müellifi Ebû Zeyd el-Belhî’nin öncülük ettiği, sadece İslâm ülkelerinin coğrafyasını inceleyen bir anlayış ortaya çıkmıştır.

İbn Hurdazbih

Eserleri dövrümüzə çatan İslâm coğrafyacılarının en vacib ilk temsilcisidir. Büyük babası Abbâsîler’in ilk döneminde İslâmiyet’i kabul eden bir Mecûsî’dir; babası ise Halife Me’mûn zamanında (813-833) Təbərisdan valisi idi. Muhtemelen Xorasanda doğmuş olan İbn Hurdâzbih Bağdat’ta büyüdü ve eğitim gördü; ayrıca İshak el-Mevsılî’den mûsiki dersleri aldı. Önce Cibal eyaletinin posta ve istihbarat müdürlüğüne, daha sonra aynı teşkilâtın Bağdat ve Sâmerrâ’daki başkanlığına getirildi. Ancak bu vəzifələrə ne zaman tayin edildiği ve ne kadar görev yaptığı bilinmemektedir.

Kitabul-Məsalik vəl-Məmalik

İbn Hurdâzbih’in kendisine İslâm coğrafyacılarının babası unvanını kazandıran en önemli çalışmasıdır. Eserin girişinde müellif, Batlamyus’un kitabını (Geographia) yabancı bir dilden (muhtemelen Süryânîce veya Grekçe) Arapça’ya tercüme ettiğini söyler; ancak bu tercüme günümüze çatmamışdır. Kitâbü’l-Mesâlik coğrafya yazıcılığında, İraq bölgesinin hilâfet merkezi olması esasına göre düzenlenen ve Irak ekolü kitapları adıyla bilinen eserlerin ilkidir. Verilen bilgilerin büyük kısmı kara ve deniz yollarına hasredilmiş, bu yolların dört yönde gelişmesi izlenerek Hindistan ve Çin gibi ülkeler tanıtılmıştır. İbn Hurdâzbih’in qaynaq olarak Sasani döneminden qalma kayıtları kullandığı bilinmektedir. Posta ve haberleşme müdürlüğü yapmasından dolayı herhalde bu gibi kayıtlara çatmaqda güçlük çekmemiştir; ayrıca bazı seyyahların özel notlarına bakabildiğinden eserini güvenilir kaynakların ışığında kaleme almıştır. Bütünlüklə İran tesirinde kaldığı görülen İbn Hurdâzbih eserinde kullandığı metodolojide, məlumatların tasnifinde ve nihayet coğrafî terimlerin istifadə edilməsində daima Fars mədəniyyətinin izlerini göstərməkdədir. Eski İranlılar dünyayı, Îranşehr merkezde olmak üzere “kişver” adı verilen ve her birinde çeşitli ülkeler bulunan yedi hâkimiyet bölgesine ayırmışlardır. İbn Hurdâzbih de eserinde bölge tariflerine, onlar gibi “dil-i Îranşehr” (İran’ın kalbi) dediği Sevâd’la (Irak) başlamaktadır. Müellif kitabı 232 (846-47) yılı civarında yazmış, daha sonra özetleyerek 272’den (885) önce tekrar kaleme almıştır. Ḥudûdü’l-ʿâlem’in yazarı ve Muhammed b. Ahmed el-Ceyhânî gibi coğrafyacılar başta olmak üzere birçok âlim tarafından qaynaq olarak istifadə edilən eserin günümüze çatan şekli, Fransızca tercümesiyle ilk defa Kudâme b. Ca‘fer’in Kitâbü’l-Ḫarâc’ının bir bölümü ile birlikte Bibliotheca geographorum arabicorum serisinin VI. cildi olarak Michael Jan de Goeje (Leiden 1889, 1967) ve daha sonra Muhammed Mahzûm tarafından (Beyrut 1988) neşredilmiş, Fuat Sezgin de Goeje neşrini esas alarak tıpkıbasımını yapmıştır (bk. bibl.); Hüseyin Karaçanlu ise kitabı Farsça’ya çevirmiştir (Tahran 1370). 2. Kitâbü’l-Lehv ve’l-melâhî. İslâm öncesi Fars şiiri ve mûsikisi tarihiyle ilgili önemli bir risâle olup İran’da ve diğer birçok yerde kullanılan ud, tanbur, ney, zurna vb. çalgılar, mûsiki terimleri ve makamlarla (çehâr perde) mûsikiye dair diğer konuları ihtiva etmektedir.

Əbu Zeyd əl-Bəlhi

236 (850) yılında Horasan’ın Bəlx şehri yaxınlığındakı Şâmistiyân kəndində doğuldu. İlk öğrenimini babasından gördü. Daha gənclik illərində uzun seyahatler etməyi, özellikle Irak’a gidip oranın məlumatlılarından ders okumayı planlıyordu. Nitekim katıldığı bir hac kafilesiyle Irak’a gitti. Burada səkkiz yıl kaldı. Çoxlu yöreleri dolaşıp tanıdığı bilginlerden dersler aldı. Bu zamanın en kayda değer olayı onun İslâm filozofu Kindinin öğrencisi olmasıdır. Bu tanınmış filosofun yanında felsefî disiplinleri iyice öyrəndi. Bu arada din elmləri ve tıp mövzularda araştırmalarda tapıldı. Fikrî arayışları kendisini bir aralık astrolojiye yönelttiyse de tabiat elmləri ve riyaziyyatla ilerledikçe astrolojinin geçerliliğine olan inancını kaybetti. Eyni zamanda bir edebî şəxsiyyət olarak da ün yaptı. Nitekim İbnü’n-Nedîm kendisini filosof olarak değerlendirmesine rağmen ədəbiyyatçılar grubu içinde zikreder (el-Fihrist, s. 153).

Şuvərul-əkalim

Taḳvîmü’l-büldân adıyla da anılır. Bu esere ait tek yazma nüsxənin Nəcəfdə (Mektebetü’l-hakîm elâmme, nr. 632) tapıldığı kəşf olunmuşdur (Resâʾilü Ebi’l-Ḥasan el-ʿÂmirî..., s. 165). Kitabın adı Belhî’ye ait eserlerin listesinde geçmemektedir. Ancak Makdisî’nin Ahsenü’t-tekasîm fî marifeti’l-ekalîm’i gibi klasiklerdeki kayıtların bir sıra müasir araştırmalar baxımından da bu eserin Belhî’ye aidiyeti mövzusunda şübhə yoktur.

Tabaqat və Təracim

İslam tarixində bioqrafiya yazımının xüsusilə Hz. Peyğəmbərin, səhabə, tabiun və sonrakı nəsillərin, hədisləri nəql edən ravi həyatını kəşf etmək istəyi ilə orijinal bir növ olaraq ortaya çıxdığı qəbul edilməkdədir. İbn Sad Kitabu't-Ṭabaḳāti'l-Kəbirin (ET-Tabakətü'lKübra) bioqrafiya sahəsindəki işlərin ilk nümunəsidir. Rəsuli-Əkrəmin hədislərini nəql edən ravi həyatına dair III. (IX.) Əsrdən etibarən "ricâlü'l-hədis" kitabları müəllif edilməyə başlanmışdır. Zamanla çoxlu sahələrdə məşhur olmuş adamlarla əlaqədar çox sayda bioqrafiya kitabı müəllif edilmişdir. III. (IX.) Əsrin ortalarından etibarən şairlərə aid bioqrafiya əsərləri yazılmışdır. İbn Kuteybə eş-Şi'r vəs-şu'arâ' adlı əsərində başlanğıcdan III. (IX.) Əsrin ortalarına qədər gələn şairlərin bioqrafiyasını yazmış və şeirlərindən nümunələr vermişdir. Bunun yanında Cahiz Kitâbü'l-Buḫalâ'sında simiclik ilə məşhur kəslərdən, əl-Bursa vəl-'urcân vəl-'umyân vəl-Hula adlı kitabında üzrlü və xəstəlikli olan məşhur simalardan bəhs edir.

Cahiz

150-160 (767-777) vilayətlər arasında Basra şəhərində anadan olub. Onun ilk tərcümeyi-halına görə, onun tərcümeyi-halları, babası Mahbüb, qara çoban, bir nənə idi. Buna görə, o cəsur bir Ərəb-Negro hibrid olmalıdır. Şahzizin ləqəbi işi onun gözü gözlü gözlərindən görə ona verildi.

Kitabul-Buhala

kitabını təhlil edərək, bu, cəmiyyətdə satirik bir sinifdir və xüsusilə də ərəblər digər xalqları satiriz edirlər. Cemiyet'in hayatını inceleyen ve ayrıca değerli bir kaynak olan bir değerli kaynağ olan, ilk önce G. von Vloten tarafından yayınlanan ve daha sonra farklı insanlar tarafından yayımlanan bir eserdir.

Ədəbi əsərlər

Bu baxımdan tarixi əhəmiyyətli olan bir qaynaq ədəbiyyat tarixinin yazıldığı tarixdir. Cahizmekin əl-Beyan və bölt-tebyîni bölgənin və tarixin qeydlərini ehtiva edir. Cahizkin et-Tâc fî aylââiyəl-mülûk adlı əsərində sməvilər və Abbasîde əyləncə və musiqi ilə əlaqədar gömrük və tətbiqlər haqqında üçüncü fəsil çox dəyərlidir. Ebü.-Ferec əl-İsfahânî əl-Eġānîekinin, içməvi dövrü və Abbaslı ilk müsəlman musiqiçiləri və bəstəkarlar, musiqiləri və kompozisiyalarını yaşadılar. Klassik dövrəb ədəbiyyatının dörd əsas mənbəyindən biri hesab olunan Müberred və əl-Kamilin ən məşhur işi, dövrün tarixi ilə əlaqədar əhəmiyyətli məlumatları ehtiva edir.

Mubərrəd

O, Zilhicce 210 (826 mart) Basrada doğulub. Yemendən .Zd qəbiləsi Kvartet yuxarı Hicazda yerləşir. Atası Bəsrədə bir məmur idi. Müqəddəs Nümayəndəliyində olan Mübərrəd em ləqəbin, xbû Osman əl-Məzinî'nin inbû'la cursorlarını ürəklərinə vermək üçün sərin sərin cavabların verilməsi səbəbiylə mozinî verən Sən müberridsin'n şəklindəki sözü ancaq bu sözü çəkə bilməz, özünü çəkə və məktəbi mənsubları xəyanət etmək üçün iy şəklində çevrilir. Bu mövzuda digər rəvayətlər də var.

Əl-Kamil fil-ədəb

(verb-lasi və l-literary-naḥv ve't-taurif). Müberred'in ən məşhur əsəri olub Cahizin əl-Bəyan vət-tebyîn'i, İbn Kuteybe'nin Ədəbül-kâtib'i və Əbu Əli əl-Kālî'nin əl-Emâlî'siyle birlikdə klassik ərəb ədəbiyyatının dörd əsas işi təşkil edir. İslam mədəniyyətində inkişaf edən şəhər həyatının bir təzahürü olaraq ictimai əlaqələrdə zəriflik şəklindəki ədəb telakkisinin ən üst səviyyədə ifadəsi Cahizin əsərlərində görüldüyü kimi, Ərəb dilinin bütün incəliklərinə bələd olma formasındakı ədəb telakkisinin əks olunması da onun şagirdləri olan İbn Kuteybə ilə Müberred'in əsərlərində görülür. Cahiz kimi oxucunun marağını canlı tutmaq üçün ciddi mövzuların arasına əyləndirici hekayə, xəbər və şeirləri ustalıqla yerləşdirdiyi, zaman zaman dil və ədəbiyyat mövzularından ayrılaraq fiqh, təfsir və kəlam məsələlərinə daldığı görülür. Hâricîler'in maraqlı şeir, xütbə, söz və xəbərlərinə dair verdiyi möhkəm məlumatlar əsərdə geniş yer işğal edər (III, 1077-1360). Osman Rəşər (Oskar Rescher) tərcümə və tərcümə Alman dili. Həmin bölmə Əl-Kamil-Bababi -avavik adından çıxarılıb. Əbu Qa'fər-nehhas və Əhfəş əs-sağ enr'in işi haqqında eleştirilerinin olduğu kaydedilir. Ali b. Hamza el-Basrî əl-Qamil, lugat, şeir və 109 tarixli istehlakçının tarixi tənqidi ilə bağlı etdiyi tənqidləri yönəldir, lakin bəziləri uğursuz göründilər. Müaviyə-Nehrevânî, müəllifi və əsərini yüksək qiymətləndirdiyinə baxmayaraq, Kamilin xəbər və hekayələrinin əksəriyyəti müharibə olmadığı və bu səbəbdən seçilmiş ad üçün uyğun olmadığını söylədi. Əl-Kamil haqqında şərhlər, şeirlərin izahı, ümumiləşdirilməsi, yenidən təşkili və imitasiya şəklində bir çox işlər aparılmışdır. Bu iş ilk olaraq Wilhelm Wright tərəfindən nəşr olundu və sonradan çox sayda nəşrdə dərc edildi.

Səyahətnamələr

İslam tarixində səyahət yazma tarixində bir yerə sahibdir. Ərəb ədəbiyyatında daha çox "rihle", Fars ədəbiyyatında "sefernâme" adı verilən Səyahətnamə İslamın ilk dövrlərindən etibarən qələmə alınmağa başlanmışdır. Günümüzə bəzi hissələri intiqal edən ilk Səyahətnamə tabiinlər Mekhûl b. Əbu Müslim (d. 112/730). Süleyman ət-tacir 237 (851-52)-ci ildə Çin, Hindistan və Malayziya seyahatiyle əlaqədar Aḫbâru'ṣ-sin vəl-Hind adlı bir əsər qələmə almış, Əbu Zeyd əs-Sîrâfî buna bir zeyil yazmışdır. Əhməd b. Hənbəlin Seyahatnamesinde (rihle) oğlu Abdullah əz-Zevâ'id'inde uzun bir bölüm ayırmışdır. Əbu Xatim ər-Razi də bir Səyahətnamə qələmə almış, oğlu İbn Əbu Hatim atasının əsərinə əl-Çerhi vət-ta'dîl'inde iki bölüm ayırmışdır. Abbasi Xəlifəsi Müqtədir-Billâh 309'da (921) İdil Bolqar Xanlığına İbn Fadlan başçılığında bir heyət göndərmiş, İbn Fadlan bu səfəri izah edən bir Səyahətnamə (Risalətin İbn fadla) qələmə almışdır. Seyahatnamesinde gördüyü ölkələr, xalqlar və qəbilələr haqqında etnoqrafik və antropoloji məlumatlar vermişdir. Müəllifin şəxsi Müşahidələrini dayanması səbəbiylə əsər o dövrün siyasi və mədəni tarixi üçün zəngin və orijinal bir qaynaq sayılır. Dövlət rəhbərliyinin əsas prinsipləri, dövlət başkanından tapılması lazım olan xüsusiyyətləri, dövlət rəhbərliyində diqqət edilməsi istənən xüsuslar vb.ni mövzu alan Siyasətnamə növündəki əsərlər dövlətlərin tarixinə işıq tutan əhəmiyyətli qaynaqlardır.

İbn Fadlan

Onun həyatı barədə kifayət qədər məlumat yoxdur. Özü, Abbasidin Misirdə olan Tolunoğulları'nın Məhəmməd b. O, Süleymanın hökmdar qul olduğunu bildirir. İslamı qəbul edən müsəlman və Abbasid Xəlifə-Billah, xalqı İslamı öyrədirən insanlar və məscidlər və qala İdil (Etil) Bolqarıstan hökmdarı Xan Xan gönderilen heyette bulunmuş ve heyet başkanı olmadığı halde halifenin özünə görə 4000 dinarrı vəzifəsi və hədiyyələri verildi və hökmdarı şəxsən vermiş və lazımi şərhlər vermişdi. İbn Fədlanın heyətdə ən bilikli və qabiliyyətli bir şəxs olduğu aydın olur. Əslində, onun vəzifələri arasında digər komitə üzvlərinin dini üzvləri ona müraciət etdilər və xalifənin ona tapşırıqları və idarəçilərin və müəllimlərin Bolqarıstan ərazisinə göndərilməsinə nəzarət edildiyi öyrənildi. Yüksək dini və ədəbi mədəniyyətə və gözəl bir üsluba sahib bir adamdır. İslamı yaymaq üçün mənəvi, dini, dürüst, pak və arzusu ilə dolu bir adamdır.

İslam tarixçiliyinin dünəni və bu günü

Yaranmasından etibarən keçirdiyi mərhələləri öz olaraq təqdim etdiyimiz İslam tarixi, ümumi insanlıq tarixi içərisində əhəmiyyətli bir yer tutar və onun ən böyük qollarından birini təşkil edir. Çünki ümumi tarixin min beş yüz illik hissəsində müsəlmanların idarəsinin və İslam mədəniyyətinin damğası vardır; İslam, bu müddətdə insanlığa əhəmiyyətli yeniliklər gətirdi. Ayrıca, Quran və Hədis, ümumi və xüsusi tarix kimi həm ilahi, həm də be şeri qaynaqlı İslam tarixi, insanlığın keçmişi, maddi və mənəvi təkamülü, dini və əxlaqi quruluşu ilə ictimai və iqtisadi vəziyyəti mövzularında səmimi və etibarlı məlumatlar verir. Bu bakımda'n bəzi İslam tarixi kitabları, hər nə qədər təhlil, müqayisə və tənqidi məhrum olsalar da, Qurana, hədislərə, hadisələri görənlərə və onlara sənədlə olaraq rəvayət edənlərə dayanan yazılı və şifahi Vesikalı, râbıtalı və etibarlı əsərlərdir. Ən əhəmiyyətli istiqamətlərindən bir başqasıda, rəvayətləri və hadisələri olduğu kimi tarix araştııcısının hər hansı bir əlavə və ya çıxarma etməsinə icazə vermədən əsl vəziyyətiylə bizə qədər ulaştırmasıdır. İslam tarixi, başdan günümüzə qədər, bir-birindən dəyərlidir bədəninə on minlərlə kitab gətirildi. Hər dövrdə İslam tarixi yenidən yazılmışdır. Bu Vəziyyət bizə yenidən danışmaqla eyni ola bilər. Ancaq İslam Tarixin hər bir dövründə yeni nəsillər tərəfindən yenidən qiymətləndirilir və Bu baxımdan, yeni araşdırmalar və tədqiqatlar həyata keçirilir və hadisələr müxtəlif anlarda yeni anlayış və metodlarla müayinə edilir. Bu inkişaf və inkişaf tarixi (İslam) İnkişafın mərhələlərini və inkişaf tarixini ümumi və buruq şəkildə görmək imkanı əldə etmək üçün ümumi masa və düzgünlüyünün düzgünlüyünü təhrif etməyən, lakin qeyri-dəqiqliklə qiymətləndirmək lazımdır. Bunun üçün ilk növbədə ardıcıl tarix metodu və ardıcıl tarix metoduna sahib olmaq lazımdır. Bundan əlavə, tarixin bilikləri təhlil, tənqid və müqayisə prinsiplərinə uyğun tərtib və toplanmalıdır. XVII İslam dünyası. əsr, tarixi və elmi yetkinlik ayağıdır elmi və texnoloji qurumlarla uyğunlaşa bilməyən təşkilatlar və təşkilatlar yenilemezler bir çöküntü (inhitat) dövrünə girişi, sivilizasiya yolunda lazım olan irəliləməyi edə bilmərəm ', fikıl və Hind irəliləməyə ayaq .uyduramayışı, elmi həqiqətlərə sebepsiz yere sırt çevirişi, tenkid ve tahlile dayalı bilimsel eserler vücuda getiremeyi Batının ilmen, fikren ve fiilen dünyada egemenliği ele geçirmesine ve Müslüman Toplumu güdümüne almasına, onlara yönelik hücuma uğrayaraq, varlığına səbəb oldu. İslam ölkələrinin mədəniyyət, ideya və siyasətlə bağlı suverenliyini təmin etdiyini təmin etdi. Əslində, İslam aləmində, xüsusən də son dövrlərdə yaşanmış tarixi faktlar İslam mənbələri tərəfindən araşdırılmamış və görməmişdir; r i c i əldə edildi. Bu günün tarixçəsi mövzu və üsul baxımından yeni təməllərə əsaslanır klassik tarixşünaslıqdan ayrıldığı bilinir. Bundan əlavə, bəzi tarixi hadisələrin təkrarlanması hadisələrin anlayışı, davamlı impuls, xəbərdarlıq və rəhbərlik hadisələri, bəzi hökmdarların və həyat hekayələri və ya əfsanələrin komandirlərinin bilikləri ilə deyil. Bu səbəblədir ki tarixçi, yalnız klassik tarixi sənədləri və rəsmi vestkalan də gil, hər cür vesikayı Xatirələr dəftərləri, muharrerât, sicil, Salnamə və sənət əsərlərinə gələnə qədər hər növ yazılı və şifahi sənədləri istifadə etməli, müasir məlumatlar və metodlar qiymətləndirilməlidir. Ayrıca, tarixçi, tarixindən sözettiyi cəmiyyətin fiziki və ruhi quruluşunu, tarixi və coğrafi vəziyyətini, siyasi gücünü və təsir edən, ictimai və iqtisadi sistemini, tarım, ticarət, elm və mədəniyyət vəziyyətlərını açıkçÀ ələ almalıdır. Cəmiyyətin ictimai quruluş sı və buna istiqamət verən faktorlar İslam Tarihcisiriin üzərində dayanacaqğı bir başqa mövzudur.

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. İlhan Kutluer. Belhi. səh. 412-414.
  2. Doç. Dr. Sabri Hizmetli (1991). Ankara. səh. Səh 6-36.
  3. Mustafa Fayda. DİA. səh. Səh 319-324.

Mənbə

  • İsmail Durmuş, Müberred, DİA, Cild-31, Səh 432-434
  • Mustafa Fayda, Tarih, DİA, Cild-40, Səh 30-36
  • Mustafa Fayda, İbn Sad, DİA, Cild-20, Səh 294-297
  • Ramazan Şeşen, Cahiz, DİA, Cild-7, Səh 24-26
  • Saleh Muhammedoğlu Aliev, İbn Fadlan, DİA, Cild-19, Səh 477-479
  • Sayyıd Maqbul Ahmad, İbn Hurdazbih, DİA, Cild-20, Səh 78-79
  • Selman Başaran, Ebu Mihnef, DİA, Cild-10, Səh 188-189

Avqust 19, 2021
islam, tarixçiliyinin, təşəkkül, prossesi, məqaləni, vikiləşdirmək, lazımdır, lütfən, məqaləni, ümumvikipediya, redaktə, qaydalarına, uyğun, şəkildə, tərtib, edin, məqalənin, sonunda, mənbə, siyahısı, ancaq, mətndaxili, mənbələr, heç, kifayət, qədər, istifadə,. Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqalenin sonunda menbe siyahisi var ancaq metndaxili menbeler hec ve ya kifayet qeder istifade edilmediyi ucun bezi melumatlarin menbesi bilinmir Lutfen menbeleri uygun sekilde metnin daxilinde yerlesdirerek meqalenin tekmillesdirilmesine komek edin Islam tarixciliyinin tesekkul prossesi Islam tarixinin tesekkulu Quranin nazil olmasi ve hedislerin tertibinin yaninda muxtelif Islam elmlerinin yazilisi ile birlikde baslayir Heqiqeten muselmanlar tarix elminin ilk quruculari olmamaqla birlikde fikri terefden tarixciliyin liderlerindendirler Islam tarixi Medeniyyet tarixi Dinler ve Mezhebler tarixi Tefsir tarixi Dusunce tarixi ve Senet tarixi kimi tarix elmleri vasitesile tarixciliyin inkisafinda ve tekmillesmesinde muhum rol oynadilar Islam Peygemberi Hz Muhammed s e a s Miladi 570 ve ya 571 ci ilde o vaxtlar Ummul Qura kendlerin besiyi deye adlandirilan Mekkede doguldu Mekke elbette Allahin yeruzundeki meleklerinin paytaxti inananlarin deste deste ziyarete geldikleri hecc etdikleri Allahin Beytinin muselmanlarin qiblegahinin yerlesdiyi yer olmasi sebebi ile bele adlandirilmisdir Mundericat 1 Quranda tarix 2 Hedislerde tarix 3 Islam tarixciliyinin qaynaqlari 4 Siyer ve Megazi 5 Umumi ve xususi tarixler 5 1 Ebu Mihnef 5 2 Ibn Quteybe 5 3 Uyunul Exbar 6 Cografiya kitablari 6 1 Ibn Hurdazbih 6 2 Kitabul Mesalik vel Memalik 6 3 Ebu Zeyd el Belhi 6 4 Suverul ekalim 7 Tabaqat ve Teracim 7 1 Cahiz 7 2 Kitabul Buhala 8 Edebi eserler 8 1 Muberred 8 2 El Kamil fil edeb 9 Seyahetnameler 9 1 Ibn Fadlan 10 Islam tarixciliyinin duneni ve bu gunu 11 Hemcinin bax 12 Istinadlar 13 MenbeQuranda tarix RedakteMiladi tarixle 610 cu ilde Mekkede oxumagi emreden ve kelami terifleyen ilk vehyle Islam Cagrisi Hz Muhammed s e a s in Peygemberliyi dovru baslandi Her terefden cahilliye qarsi olan Islam Cagrisi yer uzerinde en boyuk inqilabdir Islam inqilabin qaynagi olan Quran ancaq Islam eqaid ve ibadet esaslarini ortaya qoymaqla qalmadi umumi olaraq beser tarixinden deliller getirdi bu dogrulama ve sahidlendirme hadisesinde yaradilis dinler hokmdarlar nebiler ve evvelki qovmlerin qisseleri bir birileri ile olan elaqeleri yer aldi Quran temelde Islam teliminden behs ederken evvelki milletlerin ve hokmdarlarin inanc exlaq sosyal ve ekonomik veziyyetleri haqqinda melumat verdi daha sonra arasdirmasini kainatin ehvali ile dogurdan elaqeli olaraq muxtelif insan qruplarinin oz olkelerindeki veziyyetleri uzerinde sixlasdirdi Eslinde Quran tarixde insanoglunun yasadigi hadiseleri teqdim ederken insana dunya heyatini yasama terzini oyredir yaxsi ve pisden birini secmekle bas basa buraxir 1 Quranin insanliga teqdim etdiyi ilahi cagrisin sure ve ayelerindeki temel heqiqetlerden biri tarix hadisesi dir Bu hadiseler Quranda deyisik sekiller alir ve boyuk bir davamliliq icerisinde gezer ve insan qruplarinin irelileyisi parelellik gosterir Butun bunlarda insanin deyiskenliyi ve aldigi muxtelif reftarlar gozun qabagina getirilir Bu terefleri ile tarixi hadiseler Quranin ehemiyyetli hissesini duzeldir Quranin istenilen suresinde mutleq bir tarixi hadise izah edilir Tarixi hadiseler ise muxtelif dusunce axinlari ve rejimleri ucun tecrube tarlasi ve onlarin guclerini subut etdikleri zeifliklerini gosterdikleri bir meydandir Quranin bu tarix anlayisi esas etibari ile insan tebietinin derinlesmenin basa dusulmesi ucun qurulmusdur Bu baximindan Quranda teqdim edilen tarix gorunusu heyatin heqiqetleri ile uygun haldadir Yeni Quranin tarix anlayisi insanin tarixdeki ferdi ve ictimai xususiyyetinin uzerine qurumusdur Eyni sekilde Quran insanligin qedim dovlerine aid coxlu hadiselerden sohbet gedir ve genis melumat verir Belelikle Quran bir terefden insana tarixi oyredir ve bir terefdende hadiselerden ibret alinmasini saxlayir Quranda zikredilen tarixi hadiseleri sebeb ve neticeleri ile birlikde basa dusmek ve onlara hokm eden Ilahi Sunneti kesfetmek insandan istenilen en ehemiyyetli xusus olmaqdadir Ona gore de bu sebeblerdendir ki Qurani Kerim Islamin ve onun tarixinin temel qaynagidir uzerinde genis olaraq durmaq onun mezmununu yaxsi bilmek hem insanliq tarixini hem de Islam tarxini asanliqla basa dusmeyinizi temin edecekdir Hedislerde tarix RedakteIslamin ilk temsilcilerinin tarix elminin inksafi ucun gosterdikleri sey neticesinde bu elmin muselmanlar arasinda en yaxsi sekilde bilmeye komek etdi Ilk muselmanlar heyatin her terefi ile bagli meselelerde tarix azuqesini toplamaga calisdilar o dovrun dovlet adamlari ve taninmis insanlari haqqinda melumat elde etdiler Revayetlerin ve onlara dayanan hadiselerin mutleq goren sahidlerine istinad etmesini istediler Tarix elmine qerbde ve serqde cox ehemiyyet verirdiler Neticede tarix elmi ilk muselmanlarin komeyi ile heqiqetlerin qaynagi oldugu kimi bu yeni tarix metodu da muselmanlarin tarixi hadiseleri arasdirma ve oyretme metodu oldu Belelikle muselmanlar Hz Peygember dovrunden etibaren tarixe ehemiyyet verdiler Tarix elmi zamanla inkisaf etdi ve uygunlasdi Hz Peygemberin sozlerini fellerini ve haqqinda bildiklerini eshab ayri ayri sehifelerde tedvin etdiler bilib topladiqlarini oyretdiler Neticede Islam elmlerinin tedvin tesnif ve tertibi hadisesi basladi Muselmanlar cox saglam temeller uzerinde dinlerin esaslarini askar etdiler Islamin pozulmadan ve deyismeden bu gune qeder gelmesine nail oldular Aralarinda cixan fikir ayriliglarini Kitab ve Sunnet isiginda hell etdiler Dini vesiqeler en saglam vesiqeler oldugundan gerek din gerekse Islamin ilk illerinde meydana gelen hadiseler Islamin ve Muselman xalqinin ilk gunleri bu dini tarixi vesiqeler uzerinde terefsiz olmagi ile ortaya qoyulmaga calisildi Bir terefden sehabeler Hz Peygemberden esitdikleri ve bildikleri hedisleri sehifeler ve ya kitabciqlar tedvin etdiler Mustafa El Uzma acigca hedis tedvininde olduglari bilinen sehabelerin sayinin en az 50 oldugunu bildirirken Belazuriye catan bir xebere gore ise sehabeler icerisinde oxuyan yazanlarin ancaq 17 adam oldugu deyilir Hammamin revayet etdiyi Ebu Hureyre sehifesi Enes ibn Malik sehifesi de beledir Sad ibn Ubade Cabir ibn Abdullah da hedis sehifesine sahibdirler Ancaq Hz Peygemberin sagliginda hedis tedvin eden Amr ibn Hazm El Ensari Enes ibn Malik Abdullah ibn Amr ibn As kimi sehabeler hedisleri bolumlere ayirmadilar Hz Peygemberin danisdigi zamana ve illere gore tesnif etmediler Islam tarixciliyinin tesekkulunde Siyer Megazi Tebaqat ve Teracim novunden Islam tarixi qaynaqlarinin da hedis tedvinin payi cox boyukdur Eyni sekilde ravilerin ve xeberlere esas teskil eden revayetlerin Kutubu Sitte ve diger ehemiyyetli hedis kitablarinin komeyi boyuk oldu Hedis revayetleri metn ve senet terefinden arasdirilmasina ravilerin veziyyetini izah etmeye ehemiyyet vermeleri ilk Islam tarixi verilenlerinin Siyer ve Megazi kitablarinin saglam ve inanilan temellere dayanmasina komek oldu 2 Islam tarixciliyinin qaynaqlari RedakteIslamin Quranin aciqlamasi movzusunda Sunnet bu sekilde zebt edildi Hedis melumatlarinin inanilacaq revayetlerle arasdiriran Sunnet Qurani da tevatur yolu ile bimeyimizi basa saldi yeni revayetcilik kitabullahin temellerinden biri oldu Hedis kitablari Islam tarixinin qaynaglari arasinda Qurandan sonra 2 ci sira da yer aldi Tarixi qaynaqlar hansi novden olursa olsun sifahi ve ya yazili bezi maddelerden hazirlanir Tarixe aid melumatlari veren bu maddelere tarixin qaynagi deyilir Tarixle yeni movzularin ve insanlarin coxlu yasayis sekilleri ve davranislarimiza gore yasadigimiz zamanla qalan musahidelerimize dayanan az bir bolumu kenarinda Umumiyyetle basqalarinin bildirdiklerine dayanir Yenede kecmisdeki hadiseleri yazili ve sifahi olaraq oyrenirik Basqa bir sozle baslangicdan bu terefe yazili olaraq deyilen xeberler kitabeler secereler teqvimler ve hal tercumeleri seyahetnameler tarixin yazili qaynagini ozunun ve ya basqalarinin basindan kecenleri menzum ve ya mensur hekayeler terzinde neqledenlerin revayetleri taninmis sexslerin agizdan agiza kecen qisseleri dastanlari letifeler ve fikralari da sifahi tarix qaynaqlarini emele getirir Tarixi tedqiq etmeyin en ehemiyyetli tereflerinden birisi bu yazili ve sifahi qaynaqlarin en yaxsi sekilde deyerlendirilmesidir ilk evvel qaynaq secimi sonra fikir bildirmek ve deyerlendirme daha sonra da elde edilen bilikleri qarslilasdirilmasi ve dogruluglarinin arasdirilmasi lazimdir Ancaq bele bir metod teqib edildiyi teqdirde tarixin qaynaqlari xurafelerden ve tarix elmi de xurafeciliyden ve tehrifciliyden qurtula bileceyi kimi tarixciliyde obyektivlik temel ilki de qurulmus olacaqdir Tarix calismalarinin coxlu sebeblere teref oldugunu daha evvel bildirmisdik arasdirmaq maragi ve bilme isteyi ile tarix calismasi edildiyi kimi her milletin ve dovletin siyasi idari ve esger tarixini madde ve mena sahesinde gosterdiyi ilerileyisler ya da her hansi bir milletin milli tarixini ictimai iqtisadi ve medeniyyet deyerlerini esil terefleri ile ortaya qoymaq ve yeni yerlere tanisdirmaq vezifesi ile de tarix yazilir Bununla birlikde imperalist ve ya ideolojik emellerle siyasi nufuz ve idari hakimiyyet vezifesiyle ya da saxta tarixcilik etmek ucun tarix yazanlar da vardir Bu veziyyetde yazilis vezife ve ya olkesine bagli olaraq tarixin materiali deyisiklik gosterir Lakin tarixi arasdiran heqiqetde inceleme ve arasdirmasini oz politik ve milli eyilimlerinin ideolojik yarqilarinin kenarinda saxlayan tarixciliy adina tarix yazan bir insandir Siyer ve Megazi RedakteIslam dunyasinda tarix yaziciliginin inkisafinda Resuli Ekremin heyatini ele alan siyer ve megazi calismalarinin istisnai bir yeri vardir Bunlar arasinda Said b Sad b Ubade el Hezreci Sehl b Ebu Hesme el Ensari Said b Museyyeb Ubeydullah b Kab el Ensari ve Sabi kimi yazili sehifelerdeki xeberleri daha sonraki qaynaqlarda yer alan adamlar tapilmaqdadir Bu veziyyetde basda bibisi Hz Aise olmaq uzere bezi sehabelerden aldigi hedisleri revayet eden Urve b Zubeyr ile coxlu qaynaqlardan topladigi hedis ve xeberleri bir yere getiren Ibn Sihab ez Zuhri zamanimiza ferqli qaynaqlar icerisinde catan Islam tarixciliyinin ilk numuneleri olan bu metinleri uslubunun saglamligi yaninda uzaq bir sekilde qeleme almaq sureti ile siyer ve megazi yaziciligini yeni bir sehifeye intiqal etdirmislerdi Musa b Uqbenin Kitabul Megazisi gunumuze butunlukle intiqal etmemis olmaqla birlikde xeberleri bezi qaynaqlardan toplanmaq sureti ile Mamer b Rasidin el Megazin nebeviyyesi Ebdurrezzaq es Senaninin el Muṣennefi icerisinde zamanimiza catmis ve musteqil olaraq da cixmisdir Zuhrinin ucuncu telebesi Ibn Ishaqin Siyeri tarix yaziciliginda boyuk izler buraxmisdir Ibn Sad basinda siyer movzusunun yer aldigi Kitabuṭ Ṭebeqati ile bu sahenin ana qaynaqlarinin tamamlandigi bilinmekdedir 3 Ibn Sad 160 777 ilinde Besrede doguldu Babasi ve ya dedesi Hz Abbas ailesinin azatlisi oldugu ucun Movla Beni Hasim deye ve ya Qureysi nisbesiyle taninirdi Bezi qaynaqlarda Qureysin Beni Zohre qoluna mensubiyyetinden otru Zohri de deyilmekde ancaq bele bir nisbetin umumiyyetle ailesinin Beni Hasimin movlasi oldugunun bilinmesinden sonra zikredilmesi dogrulugunu supheye salmisdi Ibn Sadin en meshur eseri Kitabuṭ Ṭabaqatil kebiridir Qaynaqlarda eṭ Ṭabeqatul kebir adi ile da basa dusulen eserin ilk nesri bu adla Ereb ve Islam dunyasinda genis bir sekilde istifade edilen Ihsan Abbas nesri ise eṭ Ṭabaqatul kubra adi ile duzelmisdir Ibn Sadin tabaqat kitablarinin birincisi ve zamanimiza intikal edenlerin en kohnesi olan bu eseri esas itibariyle siyer megazi ve tabakat ana bolumlerinden meydana gelmektedir Movzusu dogrudan dogruya Resul i Ekremi basa salmaq olan ve onun bezi terefinden ele alan elm qollari hedis siyer ve megazi semail ve delail olaraq siralanir Bunlardan Hz Peygemberin beser terefini mesele eliyen yasayisini ve sexsi heyatini basa salan elm movzusuna semail adi verilmisdir Muhaddis Tirmizi o 279 892 ilk defe semail termini bu menada istifade ederek Kitabus Semail adli eserini yazmis bir cox alim bu kitabin serhlerini etmek sureti ile movzusunda etrafinda genis bir edebiyyatinin yaranmasini ve basqa eserlerin yazilmasini komek etmisdiler Evveller vacib bir merkez olan Medinenin hedis ve siyere Misirin ensab ve eyyama Samin Emevi tarixine temayulu oldugu Yemenin bolge tarixi yaninda Israiliyat revayetlerine agirliq verdiyi diger vacib iki merkezden Kufenin Emevilere qarsi revayetleri ve anlayisi evvele cixardigi Besre alimlerinin Medine ve Yemendeki inkisafdan tesirlenen muheddislerin anlayisina daha yaxin tapildigi ve Emevilere qarsi daha mulayim reftar edildiyi qebul edilmekdedir Umumi ve xususi tarixler RedakteIbnun Nedim tarix sahesinde eser veren yaxud ravi sifeti ile katkilarda tapilan pek cox muellif adi cekmekdedir Bunlardan en meshur olanlariyla eserleri gunumuze catan tarixcilerden bezileri bunlardir Emevi dovru tarixcisi olaraq bilinen Avane b Hakem ikisi de zamanimiza intiqal etmeyen eserlerinden biri olan Kitabut Tarixinde dord xelife dovrunde ve Ebdulmelik b Mervan dovrunun sonuna qeder Emevi tarixini yazmisdir Diger eseri Siretu Muaviye ve Beni Umeyye Islam dunyasinda bir xelife ve xanedana dair qeleme alinmis ilk kitab olmasi baximindan vacibdir Ebu Mihnef Redakte Kufede doguldu Heyati haqqinda melumat yoxdur Boyuk dedesi Mihnef b Suleym sahabi olub Hz Peygemberden hedis revayet etmis ve Siffinde Hz Elinin terefinde doyusmusdur Ebu Mihnef Lut b Yehya da Emevi tarixcisi deye meshurdur Kufede yasadigi basa dusulen Ebu Mihnefin Hz Eli ve Ehl i beyt taraftari oldugu ridde savaslari Suriya ve Iraqin fethi Cemel Siffin savaslari ve Xariciler basda olmaq uzre otuz uc risale ve ya kitab yazdigi kaydedilmektedir Bu eserlerden Maḳtelu l Ḥuseyn ile Aḫbaru l Umeviyyin gunumuze catmisdir Hulefa yi Rasidin donemi tarixcisi olaraq buyuk sohrete catan Seyf b Omerin Kitabu r Ridde vel futuḥ ile Kitabul Cemel ve mesiru ʿAise ve ʿEli adli kitablarinda qebilesi Temim eksenli cox ayrintili ve zengin revayetler tapilmaqdadir Eserin son zamanlarda eskik bir nusxesi tapilmis ve Taberinin tarihindeki revayetlerle qarsilasdirilaraq beraberce gosterilmisdir Hz Eli taraftarlarindan olan Nasr b Muzahimin eserlerinden sadece Kitabu Ṣiffin serḥu qazati emiril muʾminin bu gune catmisdir Uslubu daha cok seir letife ve hitabelerin yer aldigi qisse yazarlarininkine benzeyen Nasr in diger eserleri Hucr b Adi nin oldurulmesi Cemel Vak asi Nehrevan Savasi ve Kerbela da Hz Huseyin in sehid edilmesi kimi movzularla baglidir Ibn Quteybe Redakte Doguldugu yer ve tarihi hakkinda ferqli rivayetler tapilmaqdadir Bazi qaynaqlarda 213 828 ilinde Kufe de Ibnu n Nedim s 115 bazilarinda ise yine eyni tarihte Bagdat ta Hatib X 170 dunyaya geldigi qeyd olunmaqdadir Bu qaynaqlarin en kohnesi olan Ibnu n Nedim in verdigi melumat dikkate alinaraq Kufede doguldugu oldugu deyile biler Ibn Quteybe dedesinin adina nisbetle Kutebi babasinin Mervli olmasi sebebiyle Mervi nisbeleriyle de xatirlanir Ailesinin Merv den Irak a goc edip Kufe ye yerlestigi basa dusulmekdedir Bundan hareketle Fars hatta Turk esilli olabilecegi ileri surulmustur Oz ifadesinden atalarinin Muslumanligi qebul etmesinden sonra dedesi ve babasinin Ereblesmis oldugu basa dusulmekdedir ʿUyunu l aḫbar adli eserinde babasindan zaman zaman nakillerde bulunmasi onun medeniyyetli bir aile etrafinda yetistigini gostermektedir Uyunul Exbar Redakte Ibn Kuteybe nin medeniyyet zenginligini ortaya qoyan kitap bir mukaddime ve on bolumden ibaretdir Muellif eserde devlet adamlarinda tapilmasi lazim olan ozelliklerle savas seyyidlik ilim zuhd dostluq ve qadin kimi cok novlu movzulari inceleyerek kohne Arap medeniyyetini bir ozetini eder Brockelmann eserin ilk dort bolumunu Kitabu s Sulṭan 1900 Kitabu l Ḥarb 1903 Kitabu s Suʿdud 1906 Kitabu ṭ Ṭabaʾiʿ 1908 Weimar ve Strasburg da nesr etmisdir Eserin tamamini Ahmed Zeki el Adevi yayimlamis Kahire 1343 1348 1925 1930 I IV 1963 elmi nesrini ise Yusuf Ali Tavil gerceklestirmistir I IV Beyrut 1986 ʿUyunu l aḫbar in el Arab ve l Furuse bolumu Min Kitab ʿUyuni l aḫbar el ʿArab ve l Furuse adiyla yayimlanmistir Dimask 1977 Josef Horovitz ʿUyunu l aḫbar i Ingilizce ye cevirmistir IC IV 1930 s 171 198 331 362 487 530 V 1931 s 1 27 194 224 Cografiya kitablari RedakteIslam dan evvel Ereblar Erebistan qonsu bolge ve ulkeler hakkinda bazi melumatlara sahipti Gokyuzune ve ulduzlara dair gunluk gozlentilerine dayanan tecrubeleri vardi Seferlerde takvim duzenlemelerinde ve hava durumu texminlerde bu melumatlardan faydalaniyorlardi Islam cografyaciliginin temelleri II VIII esrde Abbasiler zamaninda Yunan Iran ve Hind astronomi cografya calismalarinin yardimiyla atilmisti IX X yuzyillarda yetisen musluman cografyacilar tarih acisindan boyuk onem dasiyan eserler yazmistir Bagdad ta Halife Memunun himayesinde calisan musluman astronomi bilginleri ve riyaziyyatcilar es Suretu l Me muniyye adini verdikleri bir dunya haritasi duzeltmisdi Bunun yaninda Muhammed b Musa el Harizmi tarafindan duzeldilen dunya haritasi da gunumuze catmamisdir Ibn Serabiyun Suhrab 902 945 yillari arasinda Kitabu ʿAcaʾibi l eḳalimi s sebʿa yi qeleme almis Ya kub b Ishak el Kindi kimi filosoflar fiziki cografyanin inkisafina komek olmustur Kindi ye bu movzuda bir cox risale atfedilmis ogrencisi Ibnu t Tayyib es Serahsi de cografyaya dair eserler yazmistir IX yuzyilin ortalarinda Irak ta onemli cografyacilar yetismistir Bilinen dunyayi ilk tarif eden cografyaci olmasi dolayisiyla kendisine Islam cografyasinin babasi unvani verilen Ibn Hurdazbih Kitabu l Mesalik ve l memalik i kaleme almis Kitabu t Tebaṣṣur bi t ticare adli eseriyle Cahiz donemin diger cografyacilaridir III X yuzyilin ilk yarisinda Horasan da yetisen Ṣuveru l eḳalim adiyla bilinen cografya kitabinin muellifi Ebu Zeyd el Belhi nin onculuk ettigi sadece Islam ulkelerinin cografyasini inceleyen bir anlayis ortaya cikmistir Ibn Hurdazbih Redakte Eserleri dovrumuze catan Islam cografyacilarinin en vacib ilk temsilcisidir Buyuk babasi Abbasiler in ilk doneminde Islamiyet i kabul eden bir Mecusi dir babasi ise Halife Me mun zamaninda 813 833 Teberisdan valisi idi Muhtemelen Xorasanda dogmus olan Ibn Hurdazbih Bagdat ta buyudu ve egitim gordu ayrica Ishak el Mevsili den musiki dersleri aldi Once Cibal eyaletinin posta ve istihbarat mudurlugune daha sonra ayni teskilatin Bagdat ve Samerra daki baskanligina getirildi Ancak bu vezifelere ne zaman tayin edildigi ve ne kadar gorev yaptigi bilinmemektedir Kitabul Mesalik vel Memalik Redakte Ibn Hurdazbih in kendisine Islam cografyacilarinin babasi unvanini kazandiran en onemli calismasidir Eserin girisinde muellif Batlamyus un kitabini Geographia yabanci bir dilden muhtemelen Suryanice veya Grekce Arapca ya tercume ettigini soyler ancak bu tercume gunumuze catmamisdir Kitabu l Mesalik cografya yaziciliginda Iraq bolgesinin hilafet merkezi olmasi esasina gore duzenlenen ve Irak ekolu kitaplari adiyla bilinen eserlerin ilkidir Verilen bilgilerin buyuk kismi kara ve deniz yollarina hasredilmis bu yollarin dort yonde gelismesi izlenerek Hindistan ve Cin gibi ulkeler tanitilmistir Ibn Hurdazbih in qaynaq olarak Sasani doneminden qalma kayitlari kullandigi bilinmektedir Posta ve haberlesme mudurlugu yapmasindan dolayi herhalde bu gibi kayitlara catmaqda gucluk cekmemistir ayrica bazi seyyahlarin ozel notlarina bakabildiginden eserini guvenilir kaynaklarin isiginda kaleme almistir Butunlukle Iran tesirinde kaldigi gorulen Ibn Hurdazbih eserinde kullandigi metodolojide melumatlarin tasnifinde ve nihayet cografi terimlerin istifade edilmesinde daima Fars medeniyyetinin izlerini gostermekdedir Eski Iranlilar dunyayi Iransehr merkezde olmak uzere kisver adi verilen ve her birinde cesitli ulkeler bulunan yedi hakimiyet bolgesine ayirmislardir Ibn Hurdazbih de eserinde bolge tariflerine onlar gibi dil i Iransehr Iran in kalbi dedigi Sevad la Irak baslamaktadir Muellif kitabi 232 846 47 yili civarinda yazmis daha sonra ozetleyerek 272 den 885 once tekrar kaleme almistir Ḥududu l ʿalem in yazari ve Muhammed b Ahmed el Ceyhani gibi cografyacilar basta olmak uzere bircok alim tarafindan qaynaq olarak istifade edilen eserin gunumuze catan sekli Fransizca tercumesiyle ilk defa Kudame b Ca fer in Kitabu l Ḫarac inin bir bolumu ile birlikte Bibliotheca geographorum arabicorum serisinin VI cildi olarak Michael Jan de Goeje Leiden 1889 1967 ve daha sonra Muhammed Mahzum tarafindan Beyrut 1988 nesredilmis Fuat Sezgin de Goeje nesrini esas alarak tipkibasimini yapmistir bk bibl Huseyin Karacanlu ise kitabi Farsca ya cevirmistir Tahran 1370 2 Kitabu l Lehv ve l melahi Islam oncesi Fars siiri ve musikisi tarihiyle ilgili onemli bir risale olup Iran da ve diger bircok yerde kullanilan ud tanbur ney zurna vb calgilar musiki terimleri ve makamlarla cehar perde musikiye dair diger konulari ihtiva etmektedir Ebu Zeyd el Belhi Redakte 236 850 yilinda Horasan in Belx sehri yaxinligindaki Samistiyan kendinde doguldu Ilk ogrenimini babasindan gordu Daha genclik illerinde uzun seyahatler etmeyi ozellikle Irak a gidip oranin melumatlilarindan ders okumayi planliyordu Nitekim katildigi bir hac kafilesiyle Irak a gitti Burada sekkiz yil kaldi Coxlu yoreleri dolasip tanidigi bilginlerden dersler aldi Bu zamanin en kayda deger olayi onun Islam filozofu Kindinin ogrencisi olmasidir Bu taninmis filosofun yaninda felsefi disiplinleri iyice oyrendi Bu arada din elmleri ve tip movzularda arastirmalarda tapildi Fikri arayislari kendisini bir aralik astrolojiye yonelttiyse de tabiat elmleri ve riyaziyyatla ilerledikce astrolojinin gecerliligine olan inancini kaybetti Eyni zamanda bir edebi sexsiyyet olarak da un yapti Nitekim Ibnu n Nedim kendisini filosof olarak degerlendirmesine ragmen edebiyyatcilar grubu icinde zikreder el Fihrist s 153 Suverul ekalim Redakte Taḳvimu l buldan adiyla da anilir Bu esere ait tek yazma nusxenin Necefde Mektebetu l hakim elamme nr 632 tapildigi kesf olunmusdur Resaʾilu Ebi l Ḥasan el ʿAmiri s 165 Kitabin adi Belhi ye ait eserlerin listesinde gecmemektedir Ancak Makdisi nin Ahsenu t tekasim fi marifeti l ekalim i gibi klasiklerdeki kayitlarin bir sira muasir arastirmalar baximindan da bu eserin Belhi ye aidiyeti movzusunda subhe yoktur Tabaqat ve Teracim RedakteIslam tarixinde bioqrafiya yaziminin xususile Hz Peygemberin sehabe tabiun ve sonraki nesillerin hedisleri neql eden ravi heyatini kesf etmek isteyi ile orijinal bir nov olaraq ortaya cixdigi qebul edilmekdedir Ibn Sad Kitabu t Ṭabaḳati l Kebirin ET Tabaketu lKubra bioqrafiya sahesindeki islerin ilk numunesidir Resuli Ekremin hedislerini neql eden ravi heyatina dair III IX Esrden etibaren ricalu l hedis kitablari muellif edilmeye baslanmisdir Zamanla coxlu sahelerde meshur olmus adamlarla elaqedar cox sayda bioqrafiya kitabi muellif edilmisdir III IX Esrin ortalarindan etibaren sairlere aid bioqrafiya eserleri yazilmisdir Ibn Kuteybe es Si r ves su ara adli eserinde baslangicdan III IX Esrin ortalarina qeder gelen sairlerin bioqrafiyasini yazmis ve seirlerinden numuneler vermisdir Bunun yaninda Cahiz Kitabu l Buḫala sinda simiclik ile meshur keslerden el Bursa vel urcan vel umyan vel Hula adli kitabinda uzrlu ve xestelikli olan meshur simalardan behs edir Cahiz Redakte 150 160 767 777 vilayetler arasinda Basra seherinde anadan olub Onun ilk tercumeyi halina gore onun tercumeyi hallari babasi Mahbub qara coban bir nene idi Buna gore o cesur bir Ereb Negro hibrid olmalidir Sahzizin leqebi isi onun gozu gozlu gozlerinden gore ona verildi Kitabul Buhala Redakte kitabini tehlil ederek bu cemiyyetde satirik bir sinifdir ve xususile de erebler diger xalqlari satiriz edirler Cemiyet in hayatini inceleyen ve ayrica degerli bir kaynak olan bir degerli kaynag olan ilk once G von Vloten tarafindan yayinlanan ve daha sonra farkli insanlar tarafindan yayimlanan bir eserdir Edebi eserler RedakteBu baximdan tarixi ehemiyyetli olan bir qaynaq edebiyyat tarixinin yazildigi tarixdir Cahizmekin el Beyan ve bolt tebyini bolgenin ve tarixin qeydlerini ehtiva edir Cahizkin et Tac fi aylaaiyel muluk adli eserinde smeviler ve Abbaside eylence ve musiqi ile elaqedar gomruk ve tetbiqler haqqinda ucuncu fesil cox deyerlidir Ebu Ferec el Isfahani el Eġaniekinin icmevi dovru ve Abbasli ilk muselman musiqicileri ve bestekarlar musiqileri ve kompozisiyalarini yasadilar Klassik dovreb edebiyyatinin dord esas menbeyinden biri hesab olunan Muberred ve el Kamilin en meshur isi dovrun tarixi ile elaqedar ehemiyyetli melumatlari ehtiva edir Muberred Redakte O Zilhicce 210 826 mart Basrada dogulub Yemenden Zd qebilesi Kvartet yuxari Hicazda yerlesir Atasi Besrede bir memur idi Muqeddes Numayendeliyinde olan Muberred em leqebin xbu Osman el Mezini nin inbu la cursorlarini ureklerine vermek ucun serin serin cavablarin verilmesi sebebiyle mozini veren Sen muberridsin n seklindeki sozu ancaq bu sozu ceke bilmez ozunu ceke ve mektebi mensublari xeyanet etmek ucun iy seklinde cevrilir Bu movzuda diger revayetler de var El Kamil fil edeb Redakte verb lasi ve l literary naḥv ve t taurif Muberred in en meshur eseri olub Cahizin el Beyan vet tebyin i Ibn Kuteybe nin Edebul katib i ve Ebu Eli el Kali nin el Emali siyle birlikde klassik ereb edebiyyatinin dord esas isi teskil edir Islam medeniyyetinde inkisaf eden seher heyatinin bir tezahuru olaraq ictimai elaqelerde zeriflik seklindeki edeb telakkisinin en ust seviyyede ifadesi Cahizin eserlerinde gorulduyu kimi Ereb dilinin butun inceliklerine beled olma formasindaki edeb telakkisinin eks olunmasi da onun sagirdleri olan Ibn Kuteybe ile Muberred in eserlerinde gorulur Cahiz kimi oxucunun maragini canli tutmaq ucun ciddi movzularin arasina eylendirici hekaye xeber ve seirleri ustaliqla yerlesdirdiyi zaman zaman dil ve edebiyyat movzularindan ayrilaraq fiqh tefsir ve kelam meselelerine daldigi gorulur Hariciler in maraqli seir xutbe soz ve xeberlerine dair verdiyi mohkem melumatlar eserde genis yer isgal eder III 1077 1360 Osman Reser Oskar Rescher tercume ve tercume Alman dili Hemin bolme El Kamil Bababi avavik adindan cixarilib Ebu Qa fer nehhas ve Ehfes es sag enr in isi haqqinda elestirilerinin oldugu kaydedilir Ali b Hamza el Basri el Qamil lugat seir ve 109 tarixli istehlakcinin tarixi tenqidi ile bagli etdiyi tenqidleri yoneldir lakin bezileri ugursuz gorundiler Muaviye Nehrevani muellifi ve eserini yuksek qiymetlendirdiyine baxmayaraq Kamilin xeber ve hekayelerinin ekseriyyeti muharibe olmadigi ve bu sebebden secilmis ad ucun uygun olmadigini soyledi El Kamil haqqinda serhler seirlerin izahi umumilesdirilmesi yeniden teskili ve imitasiya seklinde bir cox isler aparilmisdir Bu is ilk olaraq Wilhelm Wright terefinden nesr olundu ve sonradan cox sayda nesrde derc edildi Seyahetnameler RedakteIslam tarixinde seyahet yazma tarixinde bir yere sahibdir Ereb edebiyyatinda daha cox rihle Fars edebiyyatinda sefername adi verilen Seyahetname Islamin ilk dovrlerinden etibaren qeleme alinmaga baslanmisdir Gunumuze bezi hisseleri intiqal eden ilk Seyahetname tabiinler Mekhul b Ebu Muslim d 112 730 Suleyman et tacir 237 851 52 ci ilde Cin Hindistan ve Malayziya seyahatiyle elaqedar Aḫbaru ṣ sin vel Hind adli bir eser qeleme almis Ebu Zeyd es Sirafi buna bir zeyil yazmisdir Ehmed b Henbelin Seyahatnamesinde rihle oglu Abdullah ez Zeva id inde uzun bir bolum ayirmisdir Ebu Xatim er Razi de bir Seyahetname qeleme almis oglu Ibn Ebu Hatim atasinin eserine el Cerhi vet ta dil inde iki bolum ayirmisdir Abbasi Xelifesi Muqtedir Billah 309 da 921 Idil Bolqar Xanligina Ibn Fadlan basciliginda bir heyet gondermis Ibn Fadlan bu seferi izah eden bir Seyahetname Risaletin Ibn fadla qeleme almisdir Seyahatnamesinde gorduyu olkeler xalqlar ve qebileler haqqinda etnoqrafik ve antropoloji melumatlar vermisdir Muellifin sexsi Musahidelerini dayanmasi sebebiyle eser o dovrun siyasi ve medeni tarixi ucun zengin ve orijinal bir qaynaq sayilir Dovlet rehberliyinin esas prinsipleri dovlet baskanindan tapilmasi lazim olan xususiyyetleri dovlet rehberliyinde diqqet edilmesi istenen xususlar vb ni movzu alan Siyasetname novundeki eserler dovletlerin tarixine isiq tutan ehemiyyetli qaynaqlardir Ibn Fadlan Redakte Onun heyati barede kifayet qeder melumat yoxdur Ozu Abbasidin Misirde olan Tolunogullari nin Mehemmed b O Suleymanin hokmdar qul oldugunu bildirir Islami qebul eden muselman ve Abbasid Xelife Billah xalqi Islami oyrediren insanlar ve mescidler ve qala Idil Etil Bolqaristan hokmdari Xan Xan gonderilen heyette bulunmus ve heyet baskani olmadigi halde halifenin ozune gore 4000 dinarri vezifesi ve hediyyeleri verildi ve hokmdari sexsen vermis ve lazimi serhler vermisdi Ibn Fedlanin heyetde en bilikli ve qabiliyyetli bir sexs oldugu aydin olur Eslinde onun vezifeleri arasinda diger komite uzvlerinin dini uzvleri ona muraciet etdiler ve xalifenin ona tapsiriqlari ve idarecilerin ve muellimlerin Bolqaristan erazisine gonderilmesine nezaret edildiyi oyrenildi Yuksek dini ve edebi medeniyyete ve gozel bir usluba sahib bir adamdir Islami yaymaq ucun menevi dini durust pak ve arzusu ile dolu bir adamdir Islam tarixciliyinin duneni ve bu gunu RedakteYaranmasindan etibaren kecirdiyi merheleleri oz olaraq teqdim etdiyimiz Islam tarixi umumi insanliq tarixi icerisinde ehemiyyetli bir yer tutar ve onun en boyuk qollarindan birini teskil edir Cunki umumi tarixin min bes yuz illik hissesinde muselmanlarin idaresinin ve Islam medeniyyetinin damgasi vardir Islam bu muddetde insanliga ehemiyyetli yenilikler getirdi Ayrica Quran ve Hedis umumi ve xususi tarix kimi hem ilahi hem de be seri qaynaqli Islam tarixi insanligin kecmisi maddi ve menevi tekamulu dini ve exlaqi qurulusu ile ictimai ve iqtisadi veziyyeti movzularinda semimi ve etibarli melumatlar verir Bu bakimda n bezi Islam tarixi kitablari her ne qeder tehlil muqayise ve tenqidi mehrum olsalar da Qurana hedislere hadiseleri gorenlere ve onlara senedle olaraq revayet edenlere dayanan yazili ve sifahi Vesikali rabitali ve etibarli eserlerdir En ehemiyyetli istiqametlerinden bir basqasida revayetleri ve hadiseleri oldugu kimi tarix arastiicisinin her hansi bir elave ve ya cixarma etmesine icaze vermeden esl veziyyetiyle bize qeder ulastirmasidir Islam tarixi basdan gunumuze qeder bir birinden deyerlidir bedenine on minlerle kitab getirildi Her dovrde Islam tarixi yeniden yazilmisdir Bu Veziyyet bize yeniden danismaqla eyni ola biler Ancaq Islam Tarixin her bir dovrunde yeni nesiller terefinden yeniden qiymetlendirilir ve Bu baximdan yeni arasdirmalar ve tedqiqatlar heyata kecirilir ve hadiseler muxtelif anlarda yeni anlayis ve metodlarla muayine edilir Bu inkisaf ve inkisaf tarixi Islam Inkisafin merhelelerini ve inkisaf tarixini umumi ve buruq sekilde gormek imkani elde etmek ucun umumi masa ve duzgunluyunun duzgunluyunu tehrif etmeyen lakin qeyri deqiqlikle qiymetlendirmek lazimdir Bunun ucun ilk novbede ardicil tarix metodu ve ardicil tarix metoduna sahib olmaq lazimdir Bundan elave tarixin bilikleri tehlil tenqid ve muqayise prinsiplerine uygun tertib ve toplanmalidir XVII Islam dunyasi esr tarixi ve elmi yetkinlik ayagidir elmi ve texnoloji qurumlarla uygunlasa bilmeyen teskilatlar ve teskilatlar yenilemezler bir cokuntu inhitat dovrune girisi sivilizasiya yolunda lazim olan irelilemeyi ede bilmerem fikil ve Hind irelilemeye ayaq uyduramayisi elmi heqiqetlere sebepsiz yere sirt cevirisi tenkid ve tahlile dayali bilimsel eserler vucuda getiremeyi Batinin ilmen fikren ve fiilen dunyada egemenligi ele gecirmesine ve Musluman Toplumu gudumune almasina onlara yonelik hucuma ugrayaraq varligina sebeb oldu Islam olkelerinin medeniyyet ideya ve siyasetle bagli suverenliyini temin etdiyini temin etdi Eslinde Islam aleminde xususen de son dovrlerde yasanmis tarixi faktlar Islam menbeleri terefinden arasdirilmamis ve gormemisdir r i c i elde edildi Bu gunun tarixcesi movzu ve usul baximindan yeni temellere esaslanir klassik tarixsunasliqdan ayrildigi bilinir Bundan elave bezi tarixi hadiselerin tekrarlanmasi hadiselerin anlayisi davamli impuls xeberdarliq ve rehberlik hadiseleri bezi hokmdarlarin ve heyat hekayeleri ve ya efsanelerin komandirlerinin bilikleri ile deyil Bu sebebledir ki tarixci yalniz klassik tarixi senedleri ve resmi vestkalan de gil her cur vesikayi Xatireler defterleri muharrerat sicil Salname ve senet eserlerine gelene qeder her nov yazili ve sifahi senedleri istifade etmeli muasir melumatlar ve metodlar qiymetlendirilmelidir Ayrica tarixci tarixinden sozettiyi cemiyyetin fiziki ve ruhi qurulusunu tarixi ve cografi veziyyetini siyasi gucunu ve tesir eden ictimai ve iqtisadi sistemini tarim ticaret elm ve medeniyyet veziyyetlerini acikcA ele almalidir Cemiyyetin ictimai qurulus si ve buna istiqamet veren faktorlar Islam Tarihcisiriin uzerinde dayanacaqgi bir basqa movzudur Hemcinin bax RedakteIslam Islam tarixi MezhebIstinadlar Redakte Ilhan Kutluer Belhi seh 412 414 Doc Dr Sabri Hizmetli 1991 Ankara seh Seh 6 36 Mustafa Fayda DIA seh Seh 319 324 Menbe RedakteIsmail Durmus Muberred DIA Cild 31 Seh 432 434 Mustafa Fayda Tarih DIA Cild 40 Seh 30 36 Mustafa Fayda Ibn Sad DIA Cild 20 Seh 294 297 Ramazan Sesen Cahiz DIA Cild 7 Seh 24 26 Saleh Muhammedoglu Aliev Ibn Fadlan DIA Cild 19 Seh 477 479 Sayyid Maqbul Ahmad Ibn Hurdazbih DIA Cild 20 Seh 78 79 Selman Basaran Ebu Mihnef DIA Cild 10 Seh 188 189Menbe https az wikipedia org w index php title Islam tarixciliyinin tesekkul prossesi amp oldid 5165191, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.