Azərbaycanca
Deutsch
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
İllinoys karyası (lat. Carya illinoinensis) — bitkilər aləminin fıstıqçiçəklilər dəstəsinin qozkimilər fəsiləsinin karya cinsinə aid bitki növü.
| İllinoys karyası | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Triba: Yarımtriba: Cins: Növ: İllinoys karyası | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
| ||||||||||
Təbii yayılması
Vətəni Şimali Amerikada Missisipi çayının hövzəsinin ətrafıdır. Belarusiyada, Ukraynada, Krımda və Qafqazda, Qara dəniz sahillərində becərilir.
Haqqında
İllinoys karyasına pekan və ya Braziliya qozu da deyilir. Yabanı və mədəni halda bitir. 1909-cu ildə Qafqazın Qara dəniz sahillərində, 1934-cü ildə Orta Asiyada və sonra Krımda becərilməyə başlanmışdır. Plantasiyaları Abxaziyada, Azərbaycanda Lənkəran (xüsusən Talışda) və Zaqatalada vardır. Hazırda mədəni halda becərilən qərzəkli meyvədir. 6–8 yaşından məhsul verir.
Çiçəkləməsi və çiçəyinin quruluşu adi qoza bənzəyir. Meyvəsi qərzək içərisində sentyabr-oktyabrda yetişir. 3–10 ədəd olmaqla bir salxımda bitir. Tam yetişdikdə qərzəyi partlayır. Qəhvəyi rəngli, silindrik formalı nazik və hamar qabıqlıdır. Uc tərəfi bir qədər şiş olur. Daxilində şirin qırmızı-qəhvəyi rəngli ləpəsi yerləşir. Ləpə meyvənin 38–50%-ni təşkil edir. Tərkibində 70% yağ, 8–19% zülal, 14,3% karbohidrat və başqa maddələr vardır. Meyvələri təzə və qurudulmuş halda yeyilir.
Qənnadı sənayesində, aşpazlıqda və yağ almaq (zeytun yağına oxşar) üçün sərf edilir. Oduncağı açıq qəhvəyi rəngdə, bərk, ağır olduğundan kənd təsərrüfatı maşınları üçün müxtəlif hissələr hazırlanmasında işlədilir.
Botaniki xarakteristikası
Boyu 60 m, gövdəsinin diametri 250 sm olan ağacdır. Geniş dağınıq çadırvari çətirlidir. İri, sıx və qollu-budaqlıdır. Qabığı qalın olub, üzərində dərin çatlar əmələ gəlir. Zoğları sıx tüklüdür. Uc və yan tumurcuqları yumurtavari, tüklüdür. Yarpaqları təklələkvari olub 50 sm uzunluğundadır. Payızın son ayına kimi yaşıl rəngini saxlayır. Cavan zoğları sıx tükcüklüdür. Yarpaqları 11-17 yarpaqcıqdan ibarətdir. Yarpaqları uzunsov lansetvari, ucu sivri, kənarları mişar dişlidir. Erkəkcik sırğaları 3-3-dür, erkəkciklərinin sayı 4-6-dır və sarı rəngli tozcuqları vardır. Dişicik çiçəklərinin sayı 3-11-dir. Meyvəsi yalançı çəyirdək-meyvədir. Salxımda 3-10 ədəd birgə yerləşir. Meyvəsi iridir, yoğunluğu 3 sm-ə çatır. İşıqsevəndir, torpağa az tələbkardır, dərin və nəmli torpaqlarda yaxşı bitir. Bataqlıq torpaqları xoşlamır. Qısa müddətli şaxtaya (-250C) dözür. Toxumu qırmızımtıl qəhvəyi rənglidir. Meyvəsi noyabr ayında yetişir. Meyvəsində (ləpəsində) 50-71% yağ vardır.
Ekologiyası
Rütubətli, gilli torpaqlarda yaxşı bitir. Kölgəyə davamlıdır.
Azərbaycanda yayılması
Azərbaycanda Lənkəranda, Zaqatalada, Göyçayda tək-tək nüsxələrə rast gəlinir.
İstifadəsi
Qozaları yeyilir. Qozunun ləpəsi şirindir və tərkibində asanlıqla həzm olunan 50–71% yağ vardır. Dekorativ bitki kimi tək-tək həyətyanı sahələrdə əkilir.
Sinonimləri
Homotipik sinonimləri
- Juglans illinoinensis Wangenh.
Heterotipik sinonimləri
- Carya angustifolia Sweet
- Carya diguetii Dode
- Carya oliviformis (F.Michx.) Nutt.
- Carya pecan (Marshall) Nutt.
- Carya pecan (Marshall) Engl. & Graebn.
- Carya tetraptera Liebm.
- Hicorius diguetii Standl.
- Hicorius oliviformis (F.Michx.) Raf.
- Hicorius pecan (Marshall) Britton
- Hicorius tetraptera (Liebm.) Rzed. & al.
- Juglans alba var. pacana Castigl.
- Juglans angustifolia Aiton
- Juglans cylindrica Lam.
- Juglans oliviformis F.Michx.
- Juglans pecan Marshall
- Juglans rubra Gaertn.
İstinadlar
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Illinoys karyasi lat Carya illinoinensis bitkiler aleminin fistiqcicekliler destesinin qozkimiler fesilesinin karya cinsine aid bitki novu Illinoys karyasiElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad Ali bitkilerKlad Coxsporlu bitkilerKlad Borulu bitkilerKlad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad EvdikotlarKlad Bazal evdikotlarKlad SuperrozidlerKlad RozidlerKlad FabidlerDeste FistiqciceklilerFesile QozkimilerYarimfesile Triba Yarimtriba KaryakimilerCins KaryaNov Illinoys karyasiBeynelxalq elmi adiCarya illinoinensis K KochSekil axtarisiITIS 19234NCBI 32201EOL 594985Tebii yayilmasiVeteni Simali Amerikada Missisipi cayinin hovzesinin etrafidir Belarusiyada Ukraynada Krimda ve Qafqazda Qara deniz sahillerinde becerilir HaqqindaIllinoys karyasina pekan ve ya Braziliya qozu da deyilir Yabani ve medeni halda bitir 1909 cu ilde Qafqazin Qara deniz sahillerinde 1934 cu ilde Orta Asiyada ve sonra Krimda becerilmeye baslanmisdir Plantasiyalari Abxaziyada Azerbaycanda Lenkeran xususen Talisda ve Zaqatalada vardir Hazirda medeni halda becerilen qerzekli meyvedir 6 8 yasindan mehsul verir Ciceklemesi ve ciceyinin qurulusu adi qoza benzeyir Meyvesi qerzek icerisinde sentyabr oktyabrda yetisir 3 10 eded olmaqla bir salximda bitir Tam yetisdikde qerzeyi partlayir Qehveyi rengli silindrik formali nazik ve hamar qabiqlidir Uc terefi bir qeder sis olur Daxilinde sirin qirmizi qehveyi rengli lepesi yerlesir Lepe meyvenin 38 50 ni teskil edir Terkibinde 70 yag 8 19 zulal 14 3 karbohidrat ve basqa maddeler vardir Meyveleri teze ve qurudulmus halda yeyilir Qennadi senayesinde aspazliqda ve yag almaq zeytun yagina oxsar ucun serf edilir Oduncagi aciq qehveyi rengde berk agir oldugundan kend teserrufati masinlari ucun muxtelif hisseler hazirlanmasinda isledilir Botaniki xarakteristikasiBoyu 60 m govdesinin diametri 250 sm olan agacdir Genis daginiq cadirvari cetirlidir Iri six ve qollu budaqlidir Qabigi qalin olub uzerinde derin catlar emele gelir Zoglari six tukludur Uc ve yan tumurcuqlari yumurtavari tukludur Yarpaqlari teklelekvari olub 50 sm uzunlugundadir Payizin son ayina kimi yasil rengini saxlayir Cavan zoglari six tukcukludur Yarpaqlari 11 17 yarpaqciqdan ibaretdir Yarpaqlari uzunsov lansetvari ucu sivri kenarlari misar dislidir Erkekcik sirgalari 3 3 dur erkekciklerinin sayi 4 6 dir ve sari rengli tozcuqlari vardir Disicik ciceklerinin sayi 3 11 dir Meyvesi yalanci ceyirdek meyvedir Salximda 3 10 eded birge yerlesir Meyvesi iridir yogunlugu 3 sm e catir Isiqsevendir torpaga az telebkardir derin ve nemli torpaqlarda yaxsi bitir Bataqliq torpaqlari xoslamir Qisa muddetli saxtaya 250C dozur Toxumu qirmizimtil qehveyi renglidir Meyvesi noyabr ayinda yetisir Meyvesinde lepesinde 50 71 yag vardir EkologiyasiRutubetli gilli torpaqlarda yaxsi bitir Kolgeye davamlidir Azerbaycanda yayilmasiAzerbaycanda Lenkeranda Zaqatalada Goycayda tek tek nusxelere rast gelinir IstifadesiQozalari yeyilir Qozunun lepesi sirindir ve terkibinde asanliqla hezm olunan 50 71 yag vardir Dekorativ bitki kimi tek tek heyetyani sahelerde ekilir SinonimleriHomotipik sinonimleri Juglans illinoinensis Wangenh Heterotipik sinonimleri Carya angustifolia Sweet Carya diguetii Dode Carya oliviformis F Michx Nutt Carya pecan Marshall Nutt Carya pecan Marshall Engl amp Graebn Carya tetraptera Liebm Hicorius diguetii Standl Hicorius oliviformis F Michx Raf Hicorius pecan Marshall Britton Hicorius tetraptera Liebm Rzed amp al Juglans alba var pacana Castigl Juglans angustifolia Aiton Juglans cylindrica Lam Juglans oliviformis F Michx Juglans pecan Marshall Juglans rubra Gaertn IstinadlarHemcinin bax