fbpx
Wikipedia

İbn Rüşd

Avqust 08, 2021

İbn Rüşd (Əbu əl-Valid Məhəmməd ibn Əhməd ibn Rüşd; 1126, Kordova xilafəti, İspaniya — 10 dekabr 1198, Mərakeş, Mərakeş) — Qərbdə Averroes kimi tanınan dahi əndəluslu ərəb filosof və təbibi. Fəlsəfə, riyaziyat, fiqh və tibbin kamil bilicisi. O dövr müsəlman İspaniyasının Kordova şəhərində anadan olmuş İbn Rüşd Qərbi Avropada dünyəvi fəlsəfi fikrin banisi hesab olunur.

İbn Rüşd
Əbu əl-Valid Məhəmməd ibn Əhməd ibn Rüşd

İbn Rüşdün XIV əsrdə çəkilmiş şəkli
Doğum tarixi
Doğum yeri Kordova xilafəti, İspaniya
Vəfat tarixi
Vəfat yeri Mərakeş
Elm sahəsi islam fəlsəfəsi, astronomiya, əqidə, fiqh, tibb, dilçilik, riyaziyyat, kəlam, coğrafiya
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Fəlsəfəsi

Digər məşşai filosoflarından fərqli olaraq, din-fəlsəfə münasibətləri probleminə hərtərəfli və sistemli şəkildə toxunan İbn Rüşd əlaqədar görüşlərini “Kitab əl-kəşf ən mənahic əl-ədillə fi əqaid əl-millə”, “Fəsl əl-məqal fi ma beynə əl-hikmə və əş-şəriət min əl-itt isal” və “Təhafüt təhafüt əl-fəlasifə” adlı kitablarda toplamışdır.

Dinlə fəlsəfənin uyğunlaşdırılması

İbn Rüşdün problemə özünəməxsus münasibəti ondan ibarətdir ki, din və fəlsəfəni bir-birinə uyğunlaşdırmaq üçün onların arasında “ənənəvi” oxşarlıqlar axtarışına çıxmamışdır. O, problemi din nöqteyi-nəzərindən araşdırmış, ehkamlara əsaslanaraq, rasional biliklə vəhyi biliyin uyğunluğu ideyasını irəli sürmüş, dində ağıla əhəmiyyətin verdiyini bildirmişdir. İbn Rüşd deyirdi ki, fəlsəfə ilə məşğul olmaq dinin tələb etdiyi zəruri məsələdir. O, dinlə fəlsəfəni eyni həqiqətin ayrı-ayrı təzahürləri kimi nəzərdən keçirərək, onları “eyni məmədən süd əmən iki bacı” adlandırmışdır: “Demək istəyirəm ki, hikmət (fəlsəfə) şəriətin (dinin) dostu, süd bacısıdır. ...Onlar təbiət etibarı ilə dostdurlar, mahiyyət baxımından bir-birinə aşiq sevgililərdir”. Ümumiyyətlə, İbn Rüşd qarşısına belə bir məqsəd qoymuşdu ki, vəhy və fəlsəfənin ayrı-ayrılıqda nə kimi əhəmiyyət daşıdığını müəyyənləşdirib, onları bir-birinə uyğunlaşdırmaqla aralarında heç bir ziddiyyətin olmadığını isbatlasın. Problemlə əlaqədar qələmə aldığı “Fəsl əl-məqal və təqrir fi ma beynə əş-şəriət və əl-hikmə min əl-ittisal” (Şəriətin (dinin) və hikmət (fəlsəfə) arasında əlaqənin müəyyənləşdirilməsinə dair son söz)” adlı kitabda fəlsəfə ilə məşğul olmağa dinin necə münasibət bəslədiyini araşdırır.

İbn Rüşdə görə, fəlsəfənin məqsədi varlıqlar haqqında mühakimə yürütmək, onları Allahın mövcudluğunun dəlilləri kimi öyrənməkdir. İbn Rüşd problemi bu cür qoyur: əgər fəlsəfənin məqsədi Allahın mövcudluğunu sübut etməkdirsə, onda din fəlsəfə ilə məşğul olmağa icazə verirmi? Onun bu problemlə əlaqədar qələmə aldığı və yuxarıda adını çəkdiyimiz kitab aşağıdakı sualın verilməsi ilə başlanır: “Doğrusu, deyəcəyimiz sözlərin məqsədi fəlsəfə və məntiqlə məşğul olmanın şəriət baxımından icazəli olub-olmadığını yoxlamaqdır”. Dinin də varlıqları öyrəndiyini deyən filosof fəlsəfə ilə məşğul olmanın dinə görə vacib və ya caiz (icazəli) olduğunu bildirir. O, Quran ayələrinə istinad etməklə iddiasını isbatlamaq fikrindədir; “əl-Həşr” surəsindəki “e`tibar” (ibrət almaq, qiymətləndirmək), “əl-Ə`raf” və “əl-Casiyə” surələrindəki “nəzər” (baxmaq, görmək, düşünmək, dərk etmək, mühakimə etmək) sözlərinin rasional mühakimə məfhumunu ifadə etdiyini göstərən filosof bildirirdi ki, din ya ağıl, ya da həm ağıl, həm də vəhyi bilik vasitəsilə varlıqları dərkə çağırır. Bu isə öz növbəsində məntiqi analogiya ilə lazımi biliyin kəsbinə zəmin hazırlayır. Filosofun qənaətinə görə, varlıqlar haqqında məlumat əqli üsullarla öz təsdiqini tapanda Allaha dair biliklər çoxalır. İbn Rüşd varlıqlar haqqında bilikləri Allaha dair bliklərlə bu şəkildə əlaqələndirməklə fəlsəfənin din tərəfindən təsdiqlənməsinə dair əsaslı arqument təqdim etmiş olurdu. Bu, “dərk olunan vasitəsilə dərk olunmayanların aşkara çıxarılması” ideyasının özü idi. İbn Rüşd məntiqi analogiyanı bu ideyanın əsas elementi olaraq göstərmişdir.

Beləliklə o, analogiya əsaslı fəlsəfənin dində təsdiqini axtarır. Həmçinin İbn Rüşd məntiqi analogiya metodunu şəriətə görə əsaslandırmaq haqqında düşünür və bildirir ki, din insanları düşünməyə çağırdığı üçün varlıq aləminin məntiqi analogiya üsulu ilə dərki bir zərurətdir. Bu səbəbdən analogiyanın ən bitkin formasına müraciət etmək lazım gəlir ki, buna da məntiq elmində “bürhan” deyilir. İbn Rüşd fiqhi qiyas və filosofların bürhan üsulunu Allahı dərkdə ekvivalent vasitələr kimi nəzərdən keçmiş və bildirmişdir ki, Qurandakı “təfəqqüh” sözünə istinadən fiqhi qiyasdan istifadə edən fəqihlər kimi, filosoflar da Qurandakı “etibar” sözünə söykənərək rasional qiyasa – bürhana müraciət edə bilərlər. O, məntiqi qiyasla fiqhi qiyas arasında müqayisə apararaq demişdi: “Heç kim əvvəllər yox idi deyə əqli qiyası bidət saya bilməz. Fiqhi qiyas və növləri də sonralar meydana çıxmışdır. Ancaq nədənsə heç kim onu bidət hesab etmir. Bu səbəbdən əqli qiyası da qəbul etmək lazımdır”. Belə nəticəyə gəlirik ki, İbn Rüşdün yaradıcılığında fiqhi qiyasla fəlsəfi qiyas eyni məfh umlar olaraq nəzərdən keçirilmiş, fəlsəfə ilə məşğul olmağa din nöqteyi-nəzərindən haqq qazandırılmışdır.

Analogiyanın əhəmiyyəti haqqında

Müsəlmanlar fəlsəfi qiyasdan (analogiya ilə hökm vermək) da istifadə etməlidirlər. Belə ki, əgər fəqih fiqhi qiyas əsasında lazımi nəticəyə gələ bilmirsə, filosofun da məntiqi qiyasla əlaqədar olaraq əvvəlki biliklərə müraciət etməsi təbii qəbul edilməlidir. Həmçinin İbn Rüşd biliklərin kəsilməzlik nəticəsində tamlıq kəsb etdiyini bildirməklə yunan filosoflarını müdafiə etmiş, fəlsəfi biliyə haqq qazandırmışdır. O iddia edirdi ki, biliklərin əldə edilməsi və təfəkkürün inkişafında kəsilməzlik əhəmiyyətli rol oynayır. Biliklərin tamlığı və obyektivliyi üçün əvvəlki nəsillərin irsinə müraciət etmək fərdi zəhmət əsasında (təkbaşına) bilik qazanmaqdan daha münasibdir. Elə isə əvvəlki nəsillərin həqiqətlə əlaqəli mədəni irsindən istifadə etmək lazımdır. Həqiqətə dair biliklərin öyrənilməsi və inkişaf etdirilməsinin zəruriliyinə toxunan İbn Rüşd bu səbəbdən həqiqəti axtaranların dini mənsubiyyətinin ikinci dərəcəli məsələ olduğunu deyərək, əsas diqqəti kəsb edilən biliklərin mühümlüyünə vermişdir. Bu yerdə o, qurbanlıq heyvanın kəsilməsində istifadə edilən kəsici alətin kimlər tərəfindən düzəldilməsinin şəriət nöqteyi-nəzərindən heç bir əhəmiyyət daşımadığını misal gətirərək, həqiqətə dair biliklərin (fəlsəfi biliklərin) qeyri-müsəlmanlar (yunanlar) tərəfindən “istehsal” olunmasında heç bir problemin olmadığını iddia etmişdir. Amma İbn Rüşd yunan filosoflarının yaradıcılığının bütövlükdə – kortəbii şəkildə mənimsənilməsinin tərəfdarı deyildir: “Əgər onların (yunan filosoflarının – M.E.) dediklərinin hamısı doğrudursa, bunları onlardan qəbul edərik. Yox, əgər dediklərində doğru olmayan şeylər varsa, onda diqqətli olarıq”. Göründüyü kimi, İbn Rüşdün yaradıcılığında fəlsəfi bilik mütləq bilik olaraq nəzərdən keçirilmir; halbuki vəhyi bilik (Quran) həqiqəti bütövlükdə əks etdirir. Dinlə müqayisədə fəlsəfəyə nisbi status kəsb etdirən İbn Rüşd digər həmkarlarından, xüsusən Farabidən fərqlənmişdir.

 
Colliget

Fəlsəfə tarixinə münasibət

İbn Rüşdə görə, əvvəlki nəsillərin mədəni irsini araşdırmaq din nöqteyi-nəzərindən zəruridir. Çünki din və fəlsəfənin məqsədi birdir: “Biz, müsəlmanlar qəti surətdə bilirik ki, bürhana (dəlil-sübuta) əsaslanan araşdırma şəriətin gətirdiyi təlimlərə zidd deyildir. Axı həqiqət həqiqətlə ziddiyyət təşkil etmir, əksinə, (bir-birinə) uyğun olub, biri digərinin mövcudluğunu göstərir” (72, 75); elə isə fəlsəfənin öyrənilməsini qadağan edən şəxs “...şəriətin xalqı Allahı dərk etməyə çağırdığı qapıdan insanları qaytarmış olur ki, bu da cəhalətin zirvəsi, Allahdan uzaqlaşmanın son həddidir”. İbn Rüşd özünəməxsus bacarıqla fəlsəfəni müdafiə etsə də, yunan filosoflarının dinə münasibəti politeist səciyyə daşıyır, islam monoteizmi ilə üst-üstə düşmürdü. Buna baxmayaraq, o, bu məsələyə də dinin mövqeyi baxımından münasibət bildirmişdi; xarakterdəki çatışmazlıqlar, problemin səhv şəkildə araşdırılması, subyektiv ideyalar, yol göstərən ustadın – müəllimin olmamağı səbəbindən bir filosofun yanılması fəlsəfənin nöqsanlı bilik olmağından deyil, fərdi yanaşmalardakı qüsurlardan irəli gəlir. Deməli, nöqsan öyrəniləndə deyil, öyrənəndədir. Bu münasibətlə İbn Rüşd bal yemənin ishalı yaxşılaşdıracağını demiş Peyğəmbərin, balı yedikdən sonra qardaşındakı ishalın daha da ağırlaşdığını ona irad tutmuş şəxsə verdiyi cavabı misal gətirir: “Allah doğru buyurur, qardaşının qarnı isə yalan deyir”. O, aşağıdakı məntiqi sualı verməklə iddiasını əsaslandırmağa cəhd göstərir: “...susuzluqdan yanan insanları soyuq su içərkən ölmüş şəxsə görə sudan məhrum etmək doğru hərəkətdirmi?”. Həmçinin İbn Rüşd göstərmişdir ki, səhvə yol vermiş bir fəqihə görə kimsə fiqh elmini nöqsanlı hesab etmir. Elə isə bir filosofun səhvi nəyə görə fəlsəfədəki nöqsan kimi təqdim edilməlidir?!

Həqiqət haqqında

Beləliklə, İbn Rüşd fəlsəfə öyrənməyin vacibliyini dini baxımdan əsaslandıra bilmişdir. Həmçinin İbn Rüşd dinlə fəlsəfə arasında zahirən ziddiyyətlərin olduğunu isbatlamağa cəhd göstərmişdir. Tək həqiqət ideyasından çıxış edən filosof izah edirdi ki, fəlsəfi biliklərlə vəhyi biliklər arasındakı fərqlər həqiqəti ifadədə istifadə edilən vasitələrin müxtəlifliyi ilə əlaqədardır. Din və fəlsəfə tək həqiqəti ifadə etsələr də, həqiqəti izah və dərkdə əqli səviyyələrin müxtəlifl iyi onların arasında fərqlərin yaranmasına səbəb olur. Problemi həll etmək məqsədilə İbn Rüşd vəhylə ağlın müqayisəsini aparır. İnsan ağlının həqiqəti müxtəlif üsullarla qavradığını deyən filosof fəlsəfəni həmin üsullardan biri hesab edir, Quranın da bunu təsdiqlədiyini bildirir. İbn Rüşd yaradıcılığında insanlar düşünmə və dərketmə baxımından üç qrupa bölünür: a) rasional dəlillərdən (bürhan) istifadə etməklə həqiqətə can atanlar; b) dialektik təfəkkür (cədəl) əsasında həqiqəti öyrənənlər; c) başqalarından dinləmə yolu ilə bilik əldə edənlər. Quranın “İnsanları hikmətlə (tutarlı dəlillərlə), gözəl öyüd-nəsihətlə rəbbinin yoluna dəvət et, onlarla ən gözəl surətdə mübahisə et” ayəsini misal gətirən İbn Rüşd yuxarıdakı qruplaşdırmanı dini 145 mətnlərlə əsaslandırmağa çalışır. Ümumi götürdükdə, İbn Rüşdün əsərlərində ağılla müqayisədə vəhyə üstünlük tanınır. Ağıl bürhana – rasional dəlillərə əsaslanır, vəhy isə, ayədən də göründüyü kimi, ağıla, xəyala və hisslərə müraciət edir. Deməli, Quran həqiqətin insanlara rasional dəlillərlə – hikmətlə (fəlsəfə) çatdırılmasını təsdiqləyir. İbn Rüşd Məhəmməd peyğəmbərin bütün bəşəriyyətə göndərilməsi faktını misal gətirməklə iddialarını sağlam əsaslar üzərinə qaldırmağı düşünür; madam ki Peyğəmbər hər kəsi həqiqətlə tanış etmək üçün göndərilib, elə isə onun qoyduğu qayda-qanunlar (şəriət) Allaha (həqiqətə) aparan bütün yolları, vasitələri əhatə edir. “...şəriətin məqsədi həqiqətə dair bilikləri öyrətməkdir. Öyrətmək isə ... təsəvvür və iqrarla mümkündür. Əgər şəriətin əsas məqsədi (həqiqətə dair bilikləri) hər kəsə öyrətməkdirsə, onda o, bütün təsəvvür və təsdiq vasitələrini ehtiva etməlidir” – deyən İbn Rüşd dinlə fəlsəfənin bir-birinə zidd olmadığını bir daha sübuta yetirmiş olur.

Mətnlərin yorumlanması haqqında

İbn Rüşdün fəlsəfəni müdafiə edən mövqeyi onun tə`vil (yorum) təlimində də hiss olunur. İbn Rüşd belə bir müddəa ilə çıxış edir ki, əqidə məsələlərindən bəhs edən bəzi dini mətnlərin yozulması din və fəlsəfənin “razılaşmadığı” mövzularda vəhylə zəkanın “həmrəyliy”ini təmin edə bilər. Həmçinin tə`vil təlimi “kütlə” və “seçilmişlər” təsnifində filosoflar sinfi nə imtiyaz tanımaq məqsədi daşıyırdı. İbn Rüşdün əsərlərində dinin fəlsəfi məsələlərə münasibəti aşağıdakı şəkildə təsvir olunub: – elə fəlsəfi məsələlər vardır ki, dində bu barədə heç nə deyilmir; – bəzi məsələlərdə dinin mövqeyi fəlsəfənin mövqeyi ilə üst-üstə düşür; – dini mətnlər və fəlsəfi təlimlər bir sıra məsələlərdə fərqli mövqelərdən çıxış edir.

Əgər şəriətdə bu və ya digər məsələ haqqında heç nə deyilməyibsə, onda fəlsəfi biliklərə müraciət olunmalıdır. İbn Rüşd bu yerdə hüquqşünasların fiqhi müqayisə (qiyas) əsasında biliklər təsis etdiyini, yəni ictihadı misal göstərərək, fəlsəfi üsullarla da eyni şeyi etməyin mümkünlüyünü qeyd edir. Əgər din və fəlsəfə hər hansı məsələdə eyni mövqedən çıxış edirlərsə, bu onların tək həqiqəti ifadə etdiklərini göstərir. Müəyyən mövzularda dinlə fəlsəfənin əksliyinə gəlincə, İbn Rüşd təvil təliminə söykənərək “eyni ananın iki südəmər qızı”nı (72, 115) ortaq məxrəcə gətirir. Filosofa görə, “...hər hansı bir məsələdə dini biliklər və bürhanın (rasional dəlillərin) gəldiyi nəticələr bir-birinə zidd olduqda ...tək çıxış yolu dini biliklərin yozulmasıdır” (81, XX, 260). İbn Rüşd müsəlman hüquqşünaslarının ayələri yozmalarını dəlil göstərərək qeyd edir ki, filosoflar da bunu etmək hüququna sahibdir. Amma təvil mürəkkəb əməliyyat olduğu üçün ərəb dilinin qrammatik qayda-qanunlarına dərindən bələd olmağı, bu və ya digər sözün, cümlənin zahiri mənasını metaforik üsullarla dəyişdirməyi tələb edir (72, 76), deməli, onunla ancaq “seçilmişlər” – filosoflar məşğul ola bilərlər.

İbn Rüşd həqiqət haqqında biliklərin rasional dəlillərə (bürhan) – hikmətə, zənn və təxminə – dialektikaya (cədəl), təxəyyülə – ritorikaya (moizə) əsasən kəsb edildiyini iddia etdiyi üçün Quran ayələrinin yozulmasını təxəyyül və zəndən rasionallığa keçid hesab edirdi. Bununla belə, o, Allaha, axirət və peyğəmbərliyə dair ayələrin yozulmasının yolverilməz olduğunu deyirdi. Digər ayələrə gəlincə, onları yozarkən ərəb dilinə bilmə dərəcəsi, xalqın şüur səviyyəsi nəzərə alınmalıdır. Sual yaranır ki, əgər yozulmasını şəriətin qadağan etdiyi və dinin əqidə ehkamları ilə əlaqəli ayələrin məzmunu fəlsəfi müddəalara əks olarsa, nə etmək lazımdır? Bir-birinə zidd iki həqiqət mövcuddurmu? Misirli tədqiqatçı Zeynəb Mahmud əl-Xüzeyri problemi bu cür qoyur: İbn Rüşd Aristotelin fəlsəfi təlimini dini mətnlərlə müqayisədə “müqəddəs” mənbə hesab edirdimi; Aristotel fəlsəfəsi və dini mətnləri bir-biri ilə əvəz etmək mümkündürmü? Tədqiqatçı göstərir ki, fəlsəfə və din həqiqətin ifadə vasitələri olsa da, onun özü deyildir. Deməli, problemin bu cür qoyuluşu səhvdir. İbn Rüşd Aristotel fəlsəfəsindən təsirlənsə də, bu fəlsəfənin bəzi məsələlərinə etiraz etmişdir. “Fəsl əl-məqal” adlanan əsərindəki sətirlər onun Aristotel və yunan fəlsəfəsinə münasibətini əks etdirir: “Onlardan (yunan filosoflarından – M.E.) bizə gəlib çatmış biliklərin saf-çürük edilməsinə etinasız yanaşmaq ağılsızlıqdır. Odur ki bu (fəlsəfi ) irsi qiymətləndirməli, şəriətin əsaslarına zidd olmayan tərəflərini əxz etməliyik”.

Bu sətirlərdən o nəticəni çıxara bilərik ki, dinə zidd fəlsəfi biliklərə etimad göstərmək olmaz. İbn Rüşd Qurandakı “mütəşabeh” (çətin anlaşılan, dəqiq mənası bilinməyən) və “möhkəm” (mənası aydın, hökmü bəlli) ayə tiplərini başa düşmək baxımından insanları iki qrupa ayırır. Belə ki adi insanlar şərh edilməsi mümkün ayələri yozmamalı, elm əhlinin tə`vil (yozma) əsasında gəldiyi nəticələrin zahiri tərəfinə fikir verməlidirlər. Yozulması mümkün ayələri yalnız bürhan sahibləri – filosoflar təvil edə bilərlər. Filosoflar da öz növbəsində tə`vil etdikləri ayələrin gizli məzmununu xalq kütlələrinə (avam camaata) açıqlamaqdan çəkinməlidirlər. Deməli, Quran geniş kütləyə, fəlsəfə isə seçilmişlərə xitab edir. Belə başa düşürük ki, İbn Rüşd insanları “seçilmişlər” və “kütlələr”ə ayırmaqla din və fəlsəfə arasında uyğunluq yaratmağı məqsəd güdmüşdür.

Təsirləri

Din və fəlsəfə arasında uyğunluq yaratmaq istiqamətində İbn Rüşdün atdığı qətiyyətli addımlar xristian Qərbində əks-səda yaratmış, Kilsə ehkamları və bu ehkamları müdafiə edən sxolastika ilə mübarizə aparan latın rüşdçülüyünün formalaşmasına səbəb olmuşdu. Nəticə etibarı ilə, Qərbdə meydana çıxan “ikili həqiqət” ideyası səhvən bu müsəlman filosofu ilə əlaqələndirilmişdi. Qeyd olunmalıdır ki, XIX-XX əsr tədqiqatçılarının əsərlərində “ikili həqiqət” ideyasının banisi kimi İbn Rüşd göstərilir. Bəzi tədqiqatçılar (İsmət Birkan və s.) “ikili həqiqət” ideyasını Kilsənin həm İbn Rüşdə, həm də qərbli averroistlərə qarşı irəli sürdüyü “ən böyük ittiham” kimi xarakterizə edir, onu Kilsənin “bütün dünyaya hökmranlıq” arzusunu puça çıxaran, Kilsəni mənəvi-əxlaqi təsisata çevirən “qorxu” olaraq nəzərdən keçirirlər (47, 62); bu nöqteyi-nəzərə görə, “ikili həqiqət” Kilsənin nəzərində “dəhşətli şey” idi. Əslində, “ikili həqiqət” ideyasını dinlə fəlsəfənin əksliyi probleminin həlli istiqamətində atılmış səhv addım hesab etmək mümkündür.

 
İbn Rüşd - Rafaelin "Afina məktəbi" əsərindən fraqment (1511)

Misirli tədqiqatçı Zeynəb Mahmud əl-Xüzeyri yazır: “İbn Rüşdün din və fəlsəfə arasında uyğunluq tapmaq probleminə həsr edilmiş fəlsəfi təliminin tədqiq edilməsi nəticəsində yaranan mənzərə budur ki, o, dini və fəlsəfi təzahür formalarına sahib tək həqiqət ideyasına inanırdı” (166, 134). İbn Rüşdün sözügedən ideyanın müəllifi olmadığını iddia edən tədqiqatçılar da (Henri Korben, E. Renan və s.) vardır. Biz də belə hesab edirik ki, İbn Rüşd ikili həqiqət ideyasının müəllifi deyildir. İddiamızı əsaslandırmaq üçün əvvəlcə ikili həqiqətin nə olduğunu izah etməliyik. İkili həqiqət fəlsəfə və ilahiyyat həqiqətlərinin qarşılıqlı surətdə bir-birindən asılı olmaması barədə Orta əsrlərdə meydana çıxmış ideyadır (3, 177). Geniş mənada, ikili həqiqət bu və ya digər məsələ ətrafında fəlsəfənin gəldiyi nəticələrin mötəbərliyi ilə yanaşı, dinin də həmin məsələ haqqında təqdim etdiyi müddəaların düzgünlüyünü qəbul etmək, “Allahın kəlamını Aristotelin ideyaları ilə eyniləşdirmək”dir (47, 62). Göstərmişdik ki, İbn Rüşd yaradıcılığında din və fəlsəfə vahid həqiqəti ifadə edən ayrı-ayrı sahələr kimi nəzərdən keçirilir. Bununla əlaqədar olaraq problemi aşağıdakı kimi qoymaq olar: İbn Rüşd tərəfindən din və fəlsəfənin həqiqəti ifadə edən ayrı-ayrı sahələr kimi nəzərdən keçirilməsi iki həqiqətin mövcudluğu mənasına gəlirmi; əgər həqiqət ikidirsə, onda onlar bir-birinin eyni, yoxsa əksidir; əgər bir-birinin əksidirsə, onda iki ziddiyyət tək həqiqəti necə ifadə edə bilər; yox, bir-birinin eynidirsə, nə üçün fərqli formalarda təzahür edir? Bu sualları haqlı iradın ifadəsi hesab etməklə yanaşı, onları cavablandırmamaq hüququna sahib olduğumuzu bildiririk. Çünki İbn Rüşdün fəlsəfi əsərlərində bu sualları doğuracaq nüanslar mövcud deyildir; İbn Rüşd fəlsəfə və dini eyni həqiqətin ifadə vasitələri hesab etmiş, bu vasitələrlə kəsb edilən biliklərin bir-biri ilə ziddiyyət təşkil etmədiyini göstərməklə “Həqiqət həqiqətə əks deyildir” nəticəsinə gəlmişdir (72, 75).

Əsərləri

İbn Rüşd tibbə aid "Külliyyat" adlı ensiklopedik əsər yazmiş, sonralar bu əsər Latın dilinə tərcümə edilərək (Colliget) uzun müddət Orta əsrlər Avropa universitetlərində tədris olunmuşdur. Bundan əlavə ibn Rüşd antik dövr yunan təbibi Qalenin əsərlərindən ibarət müntəxabat hazırlamış və İbn Sinanın "Qanun fit-tibb" (Təbabət qanunları) əsərinə şərh yazmışdır.

Fəlsəfə sahəsində İbn Rüşd Aristotel və Platonun əsərlərinə dəyərli elmi şərhlər vermişdir. Öz əsərlərinə gəldikdə ən mühüm fəlsəfi əsəri olan "Təhafütü't Təhafüt"ü (Təkzibi təkzibetmə) Əl-Qəzəlinin Aristotel fəlsəfi məktəbinin tənqidinə cavab olaraq yazmışdır. Belə ki, Əl-Qəzəli özünün "Təhəfüt əl-Fəlsəfə" (Fəlsəfəni tənqid) əsərində Aristotel fəlsəfəsinin, xüsusilə İbn Sinanın Aristotelə verdiyi şərhlərin İslam fəlsəfəsinə zidd olduğunu iddia edirdi. İbn Rüşdün digər əsərləri "Fəsl əl-Məqəl" və "Kitab əl-kəşf"dir. Birincidə İbn Rüşd fəlsəfi araşdırmaların İslam qanunları çərçivəsində mümkün olduğunu sübut edir. Məntiq və metafizikaya dair əsərləri isə günümüzədək gəlib çıxmamışdır.

İbn Rüşd Aristotel fəlsəfi sistemini İslamla uzlaşdırmağa çalışırdı. İbn Rüşdə görə din və fəlsəfə (elm) arasında heç bir ziddiyət yoxdur, əksinə bunlar eyni və vahid olan həqiqətə müxtəlif yanaşmalardır. O, kainatın sonsuzluğuna inanırdı və ruh anlayışını "fərdi" və "ilahi" olmaqla iki qrupa ayırırdı. İbn Rüşd "Həqiqət təlimi" anlayışını da iki kateqoriyaya ayırırdı: Dinə və imana əsaslanan həqiqət təlimi və fəlsəfəyə, elmə əsaslanan həqqiqət təlimi.

İbn Rüşd Qərbdə Aristotel fəlsəfəsini Avropaya təqdim etməsi səbəbindən hörmətlə anılır. Belə ki, 1150-ci ildən əvvəl Avropada Aristotelin latın dilinə yalnız bir neçə tərcümə olunmuş əsəri məlum idi. Yalnız İbn Rüşdün Aristotelin əsərlərinə verdiyi şərhlərin XII əsrdən etibarən tərcümə edilməsi ilə Orta Əsrlər Avropası bu əsərlərlə tanış ola bildi. Əsərlərinin yəhudi dilinə tərcümələri yəhudi fəlsəfi dünyagörüşünə və eyni zamanda İslam fəlsəfəsinə də əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. O, "Fəsl əl-Məqəl" (Yekun traktat) əsərində Quranın təhlilində əsas meyar kimi müxtəlif mənbələrdən gələn hədislərdən çox, analitik yanaşmaya üstünlük verilməsi təklifini irəli sürürdü. Bu əsərdə dini fəlsəfədən ayırmaqla İbn Rüşd müasir Qərbdə tətbiq olunan dini dövlətdən ayıran dünyəvilik prinsipinin ilk yaradıcısı sayılır. Platonun "Respublika"sına verdiyi şərh isə Orta Əsrlər Avropa fəlsəfəsinin əsas istinad etdiyi mənbə kimi istifadə olunurdu.

İbn Rüşd həmçinin Atlantik okeanının digər sahilində qurunun olması fikrini irəli sürən ilk alimlərdən biri sayılır.

Mənbə

  • Məmmədov E. N. Orta əsr İslam fikrində din və fəlsəfə. AMEA Z. Bünyadov adına Şərqşünaslıq institutu. Bakı: İdrak, 2019, s. 138-134.
  • Məlikov Ələddin., İbn Rüşdün din fəlsəfəsi, Dini araşdırmaları jurnalı, Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu, Bakı, 2018, №1, səh.34-68.

İstinadlar

  1. Korlaelçi Murtaza. İbn Rüşdə göre din-felsefe ilişkisi // Felsefe dünyası dergisi, 1994, №11, s. 11.
  2. Taylan Necip. İslam düşüncesinde din felsefeleri. İstanbul: İrfan yayınları, 1997, s. 237.
  3. İbn Rüşd. Faslul Makal / Bekir Karlığanın tərcüməsi ilə. İstanbul: İşaret yayınları, 1992, s. 115.
  4. . İslam ansiklopedisi: 32 cilddə, İstanbul (Ankara): Türkiye Diyanet Vakfı, 1998-2009, XX, 259.
  5. İbn Rüşd. Faslul Makal / Bekir Karlığanın tərcüməsi ilə. İstanbul: İşaret yayınları, 1992, s. 64.
  6. İbn Rüşd. Faslul Makal / Bekir Karlığanın tərcüməsi ilə. İstanbul: İşaret yayınları, 1992, s. 63-64
  7. İbn Rüşd. Faslul Makal / Bekir Karlığanın tərcüməsi ilə. İstanbul: İşaret yayınları, 1992, s. 64-65.
  8. İbn Rüşd. Faslul Makal / Bekir Karlığanın tərcüməsi ilə. İstanbul: İşaret yayınları, 1992, s. 5.
  9. Taylan Necip. İslam düşüncesinde din felsefeleri. İstanbul: İrfan yayınları, 1997, s. 239.
  10. İbn Rüşd. Faslul Makal / Bekir Karlığanın tərcüməsi ilə. İstanbul: İşaret yayınları, 1992, s. 65-67.
  11. İbn Rüşd. Faslul Makal / Bekir Karlığanın tərcüməsi ilə. İstanbul: İşaret yayınları, 1992, s. 64-74.
  12. ↑ İbn Rüşd. Faslul Makal / Bekir Karlığanın tərcüməsi ilə. İstanbul: İşaret yayınları, 1992, s. 72.
  13. İbn Rüşd. Faslul Makal / Bekir Karlığanın tərcüməsi ilə. İstanbul: İşaret yayınları, 1992, s. 72-73.
  14. İbn Rüşd. Faslul Makal / Bekir Karlığanın tərcüməsi ilə. İstanbul: İşaret yayınları, 1992, s. 74-101.
  15. ↑ İbn Rüşd. Faslul Makal / Bekir Karlığanın tərcüməsi ilə. İstanbul: İşaret yayınları, 1992, s. 75-76.
  16. .زينب محمود الخضيري. أثر ابن رشد في فلسفة العصور الوسطى. القاهرة: دار الثقافة،1981 s. 127-128..
  17. .زينب محمود الخضيري. أثر ابن رشد في فلسفة العصور الوسطى. القاهرة: دار الثقافة،1981 s. 129.
  18. İbn Rüşd. Faslul Makal / Bekir Karlığanın tərcüməsi ilə. İstanbul: İşaret yayınları, 1992, s. 106-114.

Avqust 08, 2021
rüşd, əbu, valid, məhəmməd, əhməd, rüşd, 1126, kordova, xilafəti, ispaniya, dekabr, 1198, mərakeş, mərakeş, qərbdə, averroes, kimi, tanınan, dahi, əndəluslu, ərəb, filosof, təbibi, fəlsəfə, riyaziyat, fiqh, tibbin, kamil, bilicisi, dövr, müsəlman, ispaniyasını. Ibn Rusd Ebu el Valid Mehemmed ibn Ehmed ibn Rusd 1126 Kordova xilafeti Ispaniya 10 dekabr 1198 Merakes Merakes Qerbde Averroes kimi taninan dahi endeluslu ereb filosof ve tebibi Felsefe riyaziyat fiqh ve tibbin kamil bilicisi O dovr muselman Ispaniyasinin Kordova seherinde anadan olmus Ibn Rusd Qerbi Avropada dunyevi felsefi fikrin banisi hesab olunur Ibn RusdEbu el Valid Mehemmed ibn Ehmed ibn RusdIbn Rusdun XIV esrde cekilmis sekliDogum tarixi 1126Dogum yeri Kordova xilafeti IspaniyaVefat tarixi 10 dekabr 1198Vefat yeri MerakesElm sahesi islam felsefesi astronomiya eqide fiqh tibb dilcilik riyaziyyat kelam cografiya Vikianbarda elaqeli mediafayllar Mundericat 1 Felsefesi 1 1 Dinle felsefenin uygunlasdirilmasi 1 2 Analogiyanin ehemiyyeti haqqinda 1 3 Felsefe tarixine munasibet 1 4 Heqiqet haqqinda 1 5 Metnlerin yorumlanmasi haqqinda 2 Tesirleri 3 Eserleri 4 Menbe 5 IstinadlarFelsefesi RedakteDiger messai filosoflarindan ferqli olaraq din felsefe munasibetleri problemine herterefli ve sistemli sekilde toxunan Ibn Rusd elaqedar goruslerini Kitab el kesf en menahic el edille fi eqaid el mille Fesl el meqal fi ma beyne el hikme ve es seriet min el itt isal ve Tehafut tehafut el felasife adli kitablarda toplamisdir 1 Dinle felsefenin uygunlasdirilmasi Redakte Ibn Rusdun probleme ozunemexsus munasibeti ondan ibaretdir ki din ve felsefeni bir birine uygunlasdirmaq ucun onlarin arasinda enenevi oxsarliqlar axtarisina cixmamisdir O problemi din noqteyi nezerinden arasdirmis ehkamlara esaslanaraq rasional bilikle vehyi biliyin uygunlugu ideyasini ireli surmus dinde agila ehemiyyetin verdiyini bildirmisdir Ibn Rusd deyirdi ki felsefe ile mesgul olmaq dinin teleb etdiyi zeruri meseledir 2 O dinle felsefeni eyni heqiqetin ayri ayri tezahurleri kimi nezerden kecirerek onlari eyni memeden sud emen iki baci adlandirmisdir Demek isteyirem ki hikmet felsefe serietin dinin dostu sud bacisidir Onlar tebiet etibari ile dostdurlar mahiyyet baximindan bir birine asiq sevgililerdir 3 Umumiyyetle Ibn Rusd qarsisina bele bir meqsed qoymusdu ki vehy ve felsefenin ayri ayriliqda ne kimi ehemiyyet dasidigini mueyyenlesdirib onlari bir birine uygunlasdirmaqla aralarinda hec bir ziddiyyetin olmadigini isbatlasin 4 Problemle elaqedar qeleme aldigi Fesl el meqal ve teqrir fi ma beyne es seriet ve el hikme min el ittisal Serietin dinin ve hikmet felsefe arasinda elaqenin mueyyenlesdirilmesine dair son soz adli kitabda felsefe ile mesgul olmaga dinin nece munasibet beslediyini arasdirir Ibn Rusde gore felsefenin meqsedi varliqlar haqqinda muhakime yurutmek onlari Allahin movcudlugunun delilleri kimi oyrenmekdir 5 Ibn Rusd problemi bu cur qoyur eger felsefenin meqsedi Allahin movcudlugunu subut etmekdirse onda din felsefe ile mesgul olmaga icaze verirmi Onun bu problemle elaqedar qeleme aldigi ve yuxarida adini cekdiyimiz kitab asagidaki sualin verilmesi ile baslanir Dogrusu deyeceyimiz sozlerin meqsedi felsefe ve mentiqle mesgul olmanin seriet baximindan icazeli olub olmadigini yoxlamaqdir Dinin de varliqlari oyrendiyini deyen filosof felsefe ile mesgul olmanin dine gore vacib ve ya caiz icazeli oldugunu bildirir 6 O Quran ayelerine istinad etmekle iddiasini isbatlamaq fikrindedir el Hesr suresindeki e tibar ibret almaq qiymetlendirmek el E raf ve el Casiye surelerindeki nezer baxmaq gormek dusunmek derk etmek muhakime etmek sozlerinin rasional muhakime mefhumunu ifade etdiyini 7 gosteren filosof bildirirdi ki din ya agil ya da hem agil hem de vehyi bilik vasitesile varliqlari derke cagirir Bu ise oz novbesinde mentiqi analogiya ile lazimi biliyin kesbine zemin hazirlayir 8 Filosofun qenaetine gore varliqlar haqqinda melumat eqli usullarla oz tesdiqini tapanda Allaha dair bilikler coxalir Ibn Rusd varliqlar haqqinda bilikleri Allaha dair bliklerle bu sekilde elaqelendirmekle felsefenin din terefinden tesdiqlenmesine dair esasli arqument teqdim etmis olurdu Bu derk olunan vasitesile derk olunmayanlarin askara cixarilmasi ideyasinin ozu idi Ibn Rusd mentiqi analogiyani bu ideyanin esas elementi olaraq gostermisdir 9 Belelikle o analogiya esasli felsefenin dinde tesdiqini axtarir Hemcinin Ibn Rusd mentiqi analogiya metodunu seriete gore esaslandirmaq haqqinda dusunur ve bildirir ki din insanlari dusunmeye cagirdigi ucun varliq aleminin mentiqi analogiya usulu ile derki bir zeruretdir Bu sebebden analogiyanin en bitkin formasina muraciet etmek lazim gelir ki buna da mentiq elminde burhan deyilir Ibn Rusd fiqhi qiyas ve filosoflarin burhan usulunu Allahi derkde ekvivalent vasiteler kimi nezerden kecmis ve bildirmisdir ki Qurandaki tefeqquh sozune istinaden fiqhi qiyasdan istifade eden feqihler kimi filosoflar da Qurandaki etibar sozune soykenerek rasional qiyasa burhana muraciet ede bilerler O mentiqi qiyasla fiqhi qiyas arasinda muqayise apararaq demisdi Hec kim evveller yox idi deye eqli qiyasi bidet saya bilmez Fiqhi qiyas ve novleri de sonralar meydana cixmisdir Ancaq nedense hec kim onu bidet hesab etmir Bu sebebden eqli qiyasi da qebul etmek lazimdir Bele neticeye gelirik ki Ibn Rusdun yaradiciliginda fiqhi qiyasla felsefi qiyas eyni mefh umlar olaraq nezerden kecirilmis felsefe ile mesgul olmaga din noqteyi nezerinden haqq qazandirilmisdir 10 Analogiyanin ehemiyyeti haqqinda RedakteMuselmanlar felsefi qiyasdan analogiya ile hokm vermek da istifade etmelidirler Bele ki eger feqih fiqhi qiyas esasinda lazimi neticeye gele bilmirse filosofun da mentiqi qiyasla elaqedar olaraq evvelki biliklere muraciet etmesi tebii qebul edilmelidir Hemcinin Ibn Rusd biliklerin kesilmezlik neticesinde tamliq kesb etdiyini bildirmekle yunan filosoflarini mudafie etmis felsefi biliye haqq qazandirmisdir O iddia edirdi ki biliklerin elde edilmesi ve tefekkurun inkisafinda kesilmezlik ehemiyyetli rol oynayir Biliklerin tamligi ve obyektivliyi ucun evvelki nesillerin irsine muraciet etmek ferdi zehmet esasinda tekbasina bilik qazanmaqdan daha munasibdir Ele ise evvelki nesillerin heqiqetle elaqeli medeni irsinden istifade etmek lazimdir Heqiqete dair biliklerin oyrenilmesi ve inkisaf etdirilmesinin zeruriliyine toxunan Ibn Rusd bu sebebden heqiqeti axtaranlarin dini mensubiyyetinin ikinci dereceli mesele oldugunu deyerek esas diqqeti kesb edilen biliklerin muhumluyune vermisdir Bu yerde o qurbanliq heyvanin kesilmesinde istifade edilen kesici aletin kimler terefinden duzeldilmesinin seriet noqteyi nezerinden hec bir ehemiyyet dasimadigini misal getirerek heqiqete dair biliklerin felsefi biliklerin qeyri muselmanlar yunanlar terefinden istehsal olunmasinda hec bir problemin olmadigini iddia etmisdir Amma Ibn Rusd yunan filosoflarinin yaradiciliginin butovlukde kortebii sekilde menimsenilmesinin terefdari deyildir Eger onlarin yunan filosoflarinin M E dediklerinin hamisi dogrudursa bunlari onlardan qebul ederik Yox eger dediklerinde dogru olmayan seyler varsa onda diqqetli olariq Gorunduyu kimi Ibn Rusdun yaradiciliginda felsefi bilik mutleq bilik olaraq nezerden kecirilmir halbuki vehyi bilik Quran heqiqeti butovlukde eks etdirir Dinle muqayisede felsefeye nisbi status kesb etdiren Ibn Rusd diger hemkarlarindan xususen Farabiden ferqlenmisdir 11 Colliget Felsefe tarixine munasibet Redakte Ibn Rusde gore evvelki nesillerin medeni irsini arasdirmaq din noqteyi nezerinden zeruridir 12 Cunki din ve felsefenin meqsedi birdir Biz muselmanlar qeti suretde bilirik ki burhana delil subuta esaslanan arasdirma serietin getirdiyi telimlere zidd deyildir Axi heqiqet heqiqetle ziddiyyet teskil etmir eksine bir birine uygun olub biri digerinin movcudlugunu gosterir 72 75 ele ise felsefenin oyrenilmesini qadagan eden sexs serietin xalqi Allahi derk etmeye cagirdigi qapidan insanlari qaytarmis olur ki bu da cehaletin zirvesi Allahdan uzaqlasmanin son heddidir 12 Ibn Rusd ozunemexsus bacariqla felsefeni mudafie etse de yunan filosoflarinin dine munasibeti politeist seciyye dasiyir islam monoteizmi ile ust uste dusmurdu Buna baxmayaraq o bu meseleye de dinin movqeyi baximindan munasibet bildirmisdi xarakterdeki catismazliqlar problemin sehv sekilde arasdirilmasi subyektiv ideyalar yol gosteren ustadin muellimin olmamagi sebebinden bir filosofun yanilmasi felsefenin noqsanli bilik olmagindan deyil ferdi yanasmalardaki qusurlardan ireli gelir Demeli noqsan oyrenilende deyil oyrenendedir 12 Bu munasibetle Ibn Rusd bal yemenin ishali yaxsilasdiracagini demis Peygemberin bali yedikden sonra qardasindaki ishalin daha da agirlasdigini ona irad tutmus sexse verdiyi cavabi misal getirir Allah dogru buyurur qardasinin qarni ise yalan deyir O asagidaki mentiqi suali vermekle iddiasini esaslandirmaga cehd gosterir susuzluqdan yanan insanlari soyuq su icerken olmus sexse gore sudan mehrum etmek dogru hereketdirmi 13 Hemcinin Ibn Rusd gostermisdir ki sehve yol vermis bir feqihe gore kimse fiqh elmini noqsanli hesab etmir Ele ise bir filosofun sehvi neye gore felsefedeki noqsan kimi teqdim edilmelidir Heqiqet haqqinda Redakte Belelikle Ibn Rusd felsefe oyrenmeyin vacibliyini dini baximdan esaslandira bilmisdir Hemcinin Ibn Rusd dinle felsefe arasinda zahiren ziddiyyetlerin oldugunu isbatlamaga cehd gostermisdir Tek heqiqet ideyasindan cixis eden filosof izah edirdi ki felsefi biliklerle vehyi bilikler arasindaki ferqler heqiqeti ifadede istifade edilen vasitelerin muxtelifliyi ile elaqedardir Din ve felsefe tek heqiqeti ifade etseler de heqiqeti izah ve derkde eqli seviyyelerin muxtelifl iyi onlarin arasinda ferqlerin yaranmasina sebeb olur Problemi hell etmek meqsedile Ibn Rusd vehyle aglin muqayisesini aparir Insan aglinin heqiqeti muxtelif usullarla qavradigini deyen filosof felsefeni hemin usullardan biri hesab edir Quranin da bunu tesdiqlediyini bildirir Ibn Rusd yaradiciliginda insanlar dusunme ve derketme baximindan uc qrupa bolunur a rasional delillerden burhan istifade etmekle heqiqete can atanlar b dialektik tefekkur cedel esasinda heqiqeti oyrenenler c basqalarindan dinleme yolu ile bilik elde edenler Quranin Insanlari hikmetle tutarli delillerle gozel oyud nesihetle rebbinin yoluna devet et onlarla en gozel suretde mubahise et ayesini misal getiren Ibn Rusd yuxaridaki qruplasdirmani dini 145 metnlerle esaslandirmaga calisir Umumi goturdukde Ibn Rusdun eserlerinde agilla muqayisede vehye ustunluk taninir Agil burhana rasional delillere esaslanir vehy ise ayeden de gorunduyu kimi agila xeyala ve hisslere muraciet edir Demeli Quran heqiqetin insanlara rasional delillerle hikmetle felsefe catdirilmasini tesdiqleyir Ibn Rusd Mehemmed peygemberin butun beseriyyete gonderilmesi faktini misal getirmekle iddialarini saglam esaslar uzerine qaldirmagi dusunur madam ki Peygember her kesi heqiqetle tanis etmek ucun gonderilib ele ise onun qoydugu qayda qanunlar seriet Allaha heqiqete aparan butun yollari vasiteleri ehate edir serietin meqsedi heqiqete dair bilikleri oyretmekdir Oyretmek ise tesevvur ve iqrarla mumkundur Eger serietin esas meqsedi heqiqete dair bilikleri her kese oyretmekdirse onda o butun tesevvur ve tesdiq vasitelerini ehtiva etmelidir deyen Ibn Rusd dinle felsefenin bir birine zidd olmadigini bir daha subuta yetirmis olur 14 Metnlerin yorumlanmasi haqqinda Redakte Ibn Rusdun felsefeni mudafie eden movqeyi onun te vil yorum teliminde de hiss olunur Ibn Rusd bele bir muddea ile cixis edir ki eqide meselelerinden behs eden bezi dini metnlerin yozulmasi din ve felsefenin razilasmadigi movzularda vehyle zekanin hemreyliy ini temin ede biler Hemcinin te vil telimi kutle ve secilmisler tesnifinde filosoflar sinfi ne imtiyaz tanimaq meqsedi dasiyirdi Ibn Rusdun eserlerinde dinin felsefi meselelere munasibeti asagidaki sekilde tesvir olunub ele felsefi meseleler vardir ki dinde bu barede hec ne deyilmir bezi meselelerde dinin movqeyi felsefenin movqeyi ile ust uste dusur dini metnler ve felsefi telimler bir sira meselelerde ferqli movqelerden cixis edir 15 Eger serietde bu ve ya diger mesele haqqinda hec ne deyilmeyibse onda felsefi biliklere muraciet olunmalidir Ibn Rusd bu yerde huquqsunaslarin fiqhi muqayise qiyas esasinda bilikler tesis etdiyini yeni ictihadi misal gostererek felsefi usullarla da eyni seyi etmeyin mumkunluyunu qeyd edir 15 Eger din ve felsefe her hansi meselede eyni movqeden cixis edirlerse bu onlarin tek heqiqeti ifade etdiklerini gosterir Mueyyen movzularda dinle felsefenin eksliyine gelince Ibn Rusd tevil telimine soykenerek eyni ananin iki sudemer qizi ni 72 115 ortaq mexrece getirir Filosofa gore her hansi bir meselede dini bilikler ve burhanin rasional delillerin geldiyi neticeler bir birine zidd olduqda tek cixis yolu dini biliklerin yozulmasidir 81 XX 260 Ibn Rusd muselman huquqsunaslarinin ayeleri yozmalarini delil gostererek qeyd edir ki filosoflar da bunu etmek huququna sahibdir 15 Amma tevil murekkeb emeliyyat oldugu ucun ereb dilinin qrammatik qayda qanunlarina derinden beled olmagi bu ve ya diger sozun cumlenin zahiri menasini metaforik usullarla deyisdirmeyi teleb edir 72 76 demeli onunla ancaq secilmisler filosoflar mesgul ola bilerler Ibn Rusd heqiqet haqqinda biliklerin rasional delillere burhan hikmete zenn ve texmine dialektikaya cedel texeyyule ritorikaya moize esasen kesb edildiyini iddia etdiyi ucun Quran ayelerinin yozulmasini texeyyul ve zenden rasionalliga kecid hesab edirdi Bununla bele o Allaha axiret ve peygemberliye dair ayelerin yozulmasinin yolverilmez oldugunu deyirdi 16 Diger ayelere gelince onlari yozarken ereb diline bilme derecesi xalqin suur seviyyesi nezere alinmalidir Sual yaranir ki eger yozulmasini serietin qadagan etdiyi ve dinin eqide ehkamlari ile elaqeli ayelerin mezmunu felsefi muddealara eks olarsa ne etmek lazimdir Bir birine zidd iki heqiqet movcuddurmu Misirli tedqiqatci Zeyneb Mahmud el Xuzeyri problemi bu cur qoyur Ibn Rusd Aristotelin felsefi telimini dini metnlerle muqayisede muqeddes menbe hesab edirdimi Aristotel felsefesi ve dini metnleri bir biri ile evez etmek mumkundurmu Tedqiqatci gosterir ki felsefe ve din heqiqetin ifade vasiteleri olsa da onun ozu deyildir Demeli problemin bu cur qoyulusu sehvdir Ibn Rusd Aristotel felsefesinden tesirlense de bu felsefenin bezi meselelerine etiraz etmisdir Fesl el meqal adlanan eserindeki setirler onun Aristotel ve yunan felsefesine munasibetini eks etdirir Onlardan yunan filosoflarindan M E bize gelib catmis biliklerin saf curuk edilmesine etinasiz yanasmaq agilsizliqdir Odur ki bu felsefi irsi qiymetlendirmeli serietin esaslarina zidd olmayan tereflerini exz etmeliyik 17 Bu setirlerden o neticeni cixara bilerik ki dine zidd felsefi biliklere etimad gostermek olmaz Ibn Rusd Qurandaki mutesabeh cetin anlasilan deqiq menasi bilinmeyen ve mohkem menasi aydin hokmu belli aye tiplerini basa dusmek baximindan insanlari iki qrupa ayirir Bele ki adi insanlar serh edilmesi mumkun ayeleri yozmamali elm ehlinin te vil yozma esasinda geldiyi neticelerin zahiri terefine fikir vermelidirler Yozulmasi mumkun ayeleri yalniz burhan sahibleri filosoflar tevil ede bilerler Filosoflar da oz novbesinde te vil etdikleri ayelerin gizli mezmununu xalq kutlelerine avam camaata aciqlamaqdan cekinmelidirler 18 Demeli Quran genis kutleye felsefe ise secilmislere xitab edir Bele basa dusuruk ki Ibn Rusd insanlari secilmisler ve kutleler e ayirmaqla din ve felsefe arasinda uygunluq yaratmagi meqsed gudmusdur Tesirleri RedakteDin ve felsefe arasinda uygunluq yaratmaq istiqametinde Ibn Rusdun atdigi qetiyyetli addimlar xristian Qerbinde eks seda yaratmis Kilse ehkamlari ve bu ehkamlari mudafie eden sxolastika ile mubarize aparan latin rusdculuyunun formalasmasina sebeb olmusdu Netice etibari ile Qerbde meydana cixan ikili heqiqet ideyasi sehven bu muselman filosofu ile elaqelendirilmisdi Qeyd olunmalidir ki XIX XX esr tedqiqatcilarinin eserlerinde ikili heqiqet ideyasinin banisi kimi Ibn Rusd gosterilir Bezi tedqiqatcilar Ismet Birkan ve s ikili heqiqet ideyasini Kilsenin hem Ibn Rusde hem de qerbli averroistlere qarsi ireli surduyu en boyuk ittiham kimi xarakterize edir onu Kilsenin butun dunyaya hokmranliq arzusunu puca cixaran Kilseni menevi exlaqi tesisata ceviren qorxu olaraq nezerden kecirirler 47 62 bu noqteyi nezere gore ikili heqiqet Kilsenin nezerinde dehsetli sey idi Eslinde ikili heqiqet ideyasini dinle felsefenin eksliyi probleminin helli istiqametinde atilmis sehv addim hesab etmek mumkundur Ibn Rusd Rafaelin Afina mektebi eserinden fraqment 1511 Misirli tedqiqatci Zeyneb Mahmud el Xuzeyri yazir Ibn Rusdun din ve felsefe arasinda uygunluq tapmaq problemine hesr edilmis felsefi teliminin tedqiq edilmesi neticesinde yaranan menzere budur ki o dini ve felsefi tezahur formalarina sahib tek heqiqet ideyasina inanirdi 166 134 Ibn Rusdun sozugeden ideyanin muellifi olmadigini iddia eden tedqiqatcilar da Henri Korben E Renan ve s vardir Biz de bele hesab edirik ki Ibn Rusd ikili heqiqet ideyasinin muellifi deyildir Iddiamizi esaslandirmaq ucun evvelce ikili heqiqetin ne oldugunu izah etmeliyik Ikili heqiqet felsefe ve ilahiyyat heqiqetlerinin qarsiliqli suretde bir birinden asili olmamasi barede Orta esrlerde meydana cixmis ideyadir 3 177 Genis menada ikili heqiqet bu ve ya diger mesele etrafinda felsefenin geldiyi neticelerin moteberliyi ile yanasi dinin de hemin mesele haqqinda teqdim etdiyi muddealarin duzgunluyunu qebul etmek Allahin kelamini Aristotelin ideyalari ile eynilesdirmek dir 47 62 Gostermisdik ki Ibn Rusd yaradiciliginda din ve felsefe vahid heqiqeti ifade eden ayri ayri saheler kimi nezerden kecirilir Bununla elaqedar olaraq problemi asagidaki kimi qoymaq olar Ibn Rusd terefinden din ve felsefenin heqiqeti ifade eden ayri ayri saheler kimi nezerden kecirilmesi iki heqiqetin movcudlugu menasina gelirmi eger heqiqet ikidirse onda onlar bir birinin eyni yoxsa eksidir eger bir birinin eksidirse onda iki ziddiyyet tek heqiqeti nece ifade ede biler yox bir birinin eynidirse ne ucun ferqli formalarda tezahur edir Bu suallari haqli iradin ifadesi hesab etmekle yanasi onlari cavablandirmamaq huququna sahib oldugumuzu bildiririk Cunki Ibn Rusdun felsefi eserlerinde bu suallari doguracaq nuanslar movcud deyildir Ibn Rusd felsefe ve dini eyni heqiqetin ifade vasiteleri hesab etmis bu vasitelerle kesb edilen biliklerin bir biri ile ziddiyyet teskil etmediyini gostermekle Heqiqet heqiqete eks deyildir neticesine gelmisdir 72 75 Eserleri RedakteIbn Rusd tibbe aid Kulliyyat adli ensiklopedik eser yazmis sonralar bu eser Latin diline tercume edilerek Colliget uzun muddet Orta esrler Avropa universitetlerinde tedris olunmusdur Bundan elave ibn Rusd antik dovr yunan tebibi Qalenin eserlerinden ibaret muntexabat hazirlamis ve Ibn Sinanin Qanun fit tibb Tebabet qanunlari eserine serh yazmisdir Felsefe sahesinde Ibn Rusd Aristotel ve Platonun eserlerine deyerli elmi serhler vermisdir Oz eserlerine geldikde en muhum felsefi eseri olan Tehafutu t Tehafut u Tekzibi tekzibetme El Qezelinin Aristotel felsefi mektebinin tenqidine cavab olaraq yazmisdir Bele ki El Qezeli ozunun Tehefut el Felsefe Felsefeni tenqid eserinde Aristotel felsefesinin xususile Ibn Sinanin Aristotele verdiyi serhlerin Islam felsefesine zidd oldugunu iddia edirdi Ibn Rusdun diger eserleri Fesl el Meqel ve Kitab el kesf dir Birincide Ibn Rusd felsefi arasdirmalarin Islam qanunlari cercivesinde mumkun oldugunu subut edir Mentiq ve metafizikaya dair eserleri ise gunumuzedek gelib cixmamisdir Ibn Rusd Aristotel felsefi sistemini Islamla uzlasdirmaga calisirdi Ibn Rusde gore din ve felsefe elm arasinda hec bir ziddiyet yoxdur eksine bunlar eyni ve vahid olan heqiqete muxtelif yanasmalardir O kainatin sonsuzluguna inanirdi ve ruh anlayisini ferdi ve ilahi olmaqla iki qrupa ayirirdi Ibn Rusd Heqiqet telimi anlayisini da iki kateqoriyaya ayirirdi Dine ve imana esaslanan heqiqet telimi ve felsefeye elme esaslanan heqqiqet telimi Ibn Rusd Qerbde Aristotel felsefesini Avropaya teqdim etmesi sebebinden hormetle anilir Bele ki 1150 ci ilden evvel Avropada Aristotelin latin diline yalniz bir nece tercume olunmus eseri melum idi Yalniz Ibn Rusdun Aristotelin eserlerine verdiyi serhlerin XII esrden etibaren tercume edilmesi ile Orta Esrler Avropasi bu eserlerle tanis ola bildi Eserlerinin yehudi diline tercumeleri yehudi felsefi dunyagorusune ve eyni zamanda Islam felsefesine de ehemiyyetli tesir gostermisdir O Fesl el Meqel Yekun traktat eserinde Quranin tehlilinde esas meyar kimi muxtelif menbelerden gelen hedislerden cox analitik yanasmaya ustunluk verilmesi teklifini ireli sururdu Bu eserde dini felsefeden ayirmaqla Ibn Rusd muasir Qerbde tetbiq olunan dini dovletden ayiran dunyevilik prinsipinin ilk yaradicisi sayilir Platonun Respublika sina verdiyi serh ise Orta Esrler Avropa felsefesinin esas istinad etdiyi menbe kimi istifade olunurdu Ibn Rusd hemcinin Atlantik okeaninin diger sahilinde qurunun olmasi fikrini ireli suren ilk alimlerden biri sayilir Menbe RedakteMemmedov E N Orta esr Islam fikrinde din ve felsefe AMEA Z Bunyadov adina Serqsunasliq institutu Baki Idrak 2019 s 138 134 Melikov Eleddin Ibn Rusdun din felsefesi Dini arasdirmalari jurnali Azerbaycan Ilahiyyat Institutu Baki 2018 1 seh 34 68 Istinadlar Redakte Korlaelci Murtaza Ibn Rusde gore din felsefe iliskisi Felsefe dunyasi dergisi 1994 11 s 11 Taylan Necip Islam dusuncesinde din felsefeleri Istanbul Irfan yayinlari 1997 s 237 Ibn Rusd Faslul Makal Bekir Karliganin tercumesi ile Istanbul Isaret yayinlari 1992 s 115 Islam ansiklopedisi 32 cildde Istanbul Ankara Turkiye Diyanet Vakfi 1998 2009 XX 259 Ibn Rusd Faslul Makal Bekir Karliganin tercumesi ile Istanbul Isaret yayinlari 1992 s 64 Ibn Rusd Faslul Makal Bekir Karliganin tercumesi ile Istanbul Isaret yayinlari 1992 s 63 64 Ibn Rusd Faslul Makal Bekir Karliganin tercumesi ile Istanbul Isaret yayinlari 1992 s 64 65 Ibn Rusd Faslul Makal Bekir Karliganin tercumesi ile Istanbul Isaret yayinlari 1992 s 5 Taylan Necip Islam dusuncesinde din felsefeleri Istanbul Irfan yayinlari 1997 s 239 Ibn Rusd Faslul Makal Bekir Karliganin tercumesi ile Istanbul Isaret yayinlari 1992 s 65 67 Ibn Rusd Faslul Makal Bekir Karliganin tercumesi ile Istanbul Isaret yayinlari 1992 s 64 74 1 2 3 Ibn Rusd Faslul Makal Bekir Karliganin tercumesi ile Istanbul Isaret yayinlari 1992 s 72 Ibn Rusd Faslul Makal Bekir Karliganin tercumesi ile Istanbul Isaret yayinlari 1992 s 72 73 Ibn Rusd Faslul Makal Bekir Karliganin tercumesi ile Istanbul Isaret yayinlari 1992 s 74 101 1 2 3 Ibn Rusd Faslul Makal Bekir Karliganin tercumesi ile Istanbul Isaret yayinlari 1992 s 75 76 زينب محمود الخضيري أثر ابن رشد في فلسفة العصور الوسطى القاهرة دار الثقافة 1981 s 127 128 زينب محمود الخضيري أثر ابن رشد في فلسفة العصور الوسطى القاهرة دار الثقافة 1981 s 129 Ibn Rusd Faslul Makal Bekir Karliganin tercumesi ile Istanbul Isaret yayinlari 1992 s 106 114 Menbe https az wikipedia org w index php title Ibn Rusd amp oldid 6078075, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.