Vikipediya azad ensiklopediya Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində fəhlə məsələsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrünün ən mü

Vikipediya azad ensiklopediya Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinde fehle meselesi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunun en murekkeb meselelerinden biri Fehle sinfi span Azerbaycanda fehleler musteqil sosial zumre kimi 19 cu esrin son qerinesinde formalasmisdir Esas hissesi Baki neft medenlerinde calisanlar idi 1901 ci ilde onlarin sayi 28 mine catmisdi Bakinin butun senaye sahelerinde calisan fehlelerin sayi butovlukde 65 70 min nefer idi Fehlelerin sayi qezalarda da artirdi Azerbaycan fehlelerinin terkibi coxmilletli esas ferqli cehetlerinden biri ise yuksek derecede temerkuzlesmesi idi Bezi hesablamalara gore Birinci Dunya muharibesi erefesinde 1913 Azerbaycanda butun fehlelerin sayi 570 min nefere cataraq ehalinin 14 3 ni diger bir hesablamaya gore ise 305 min nefer olmaqla ehalinin 12 4 ni teskil etmisdir Fehlelerin terkibinde azerbaycanlilarin sayi ustunluye malik idi Muharibe erefesinde Baki fehlelerinin 37 6 i 42 4 min nefer azerbaycanlilar 24 7 i ruslar ve diger millet ve xalqlarin numayendeleri idi Birinci Dunya muharibesi fehlelerin say ve terkibinde ciddi deyisiklikler yaratdi Baki fehlelerinin sayi muharibe erefesinde oldugu kimi artmaqda davam etmis 1917 ci ilde 110 min nefer olmusdu Qezalarda ise fehlelerin sayi azalmisdi Butun imperiyada oldugu kimi Azerbaycanda da fehlelerin maddi veziyyeti agir idi Fehleler veziyyetlerini yaxsilasdirmaq ucun muxtelif forma ve usullarla mubarize aparirdilar Fehlelerin siyasi cehetden teskilatlanmasi genis hal almisdi muxtelif yonumlu siyasi partiya ve teskilatlar bu istiqametde is aparirdi Fevral inqilabindan 1917 sonra Azerbaycanda Muveqqeti hokumetin orqanlari ile yanasi fehle ve esger deputatlari sovetleri de yaranmaga basladi 1917 ci il martin 6 da Baki Fehle ve Esger Deputatlari Soveti teskil olundu Bakida ve Azerbaycanin qezalarinda fehle herekati genislendi Bakida fehle herekatinin esas meqsedlerinden biri kollektiv muqavile ugrunda mubarize idi Meden zavod komissiyalari bu mubarizede muhum yer tuturdu 1917 ci ilin sentyabrinda Bakida kecirilen tetil kollektiv muqavile baglanmasi ile basa catdi Oktyabr cevrilisinden 1917 sonra Baki Soveti hakimiyyeti ele aldi 1917 ci ilin sonlarinda fehle nezareti ugrunda herekat boyudu Baki Sovetinin rehberliyini ele kecirmis bolsevik dasnak guruhu Sovetin silahli quvvelerinin yaradilmasinda esasen ermenilerden olan fehlelere ustunluk verirdi Hemin silahli quvveler azerbaycanlilarin 1918 ci il mart soyqiriminda feal istirak etmisdiler Aprelin 25 de yaradilmis Baki Xalq Komissarlari Soveti de bu xetti davam etdirirdi O fehleleri oz terefine cekmek ucun onlari millilesdirilmis muessiselerin idaresinde feal istirak etmeye cagirirdi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde span 1918 ci il mayin 28 de Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin elan olunmasi Baki Xalq Komissarlari Sovetinin suqutunu suretlendirdi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumeti Bakinin azad edilmesinden sonra paytaxti buraya kocurtdu ve sosial iqtisadi siyasetinde onemli yer tutan fehle meselesinin helline basladi Hokumet 24 sentyabrda neft senayesinin ve Xezer ticaret donanmasinin millilesdirilmesini legv etdi Fehlelerle sahibkarlar arasinda evvelki munasibetler berpa olundu Baki Fehle Konfransi BFK faktiki olaraq Hokumete qarsi muxalifete cevrildi BFK nin qerari ile dekabrin 24 de ucgunluk tetil kecirildi Tetil fehlelerin qelebesi ile basa catdi ve onun teskilatcilari olan sosialist partiyalarinin nufuzunu artirdi Cumhuriyyet Hokumeti fehlelerin veziyyetinin agir oldugunu etiraf etmekle beraber onun helli ucun tedbirler gormeye calisirdi Mesveret Surasi span 1919 cu il yanvarin 25 de Fehle Meselesine dair Mesveret Surasinin teskiline baslandi onun statusu ise Parlament terefinden martin 10 da tesdiq olundu Emek nazirinin sedrlik etdiyi sura emeyin muhafizesi fehle ve sahibkarlar arasinda munasibetlerin tenzimlenmesi meseleleri ile mesgul olurdu 10 neferden 5 nefer fehle ve 5 nefer muessise sahibi ibaret terkibde fealiyyet gosterirdi Sura uzvlerinin secilmesi haqqinda esasname tesdiq olunana qeder onlar emek naziri terefinden ticaret senaye muessiseleri ve fehle teskilatlarindan devet olunurdular Suranin sedri fehle mufettisliyinin meden nezaretinin numayendelerini ve diger melumatli sexsleri mesveretci sesle iclaslara devet ede bilerdi Iclaslar muntezem kecirilmir ehtiyac olduqda sedr terefinden cagirilirdi Mesleler suranin muzakiresine emek nazirinin tapsirigi ile cixarilir muzakirelerin qaydasini da o mueyyen edirdi Emek naziri vezifelerini butunlukle ve ya qismen oz mulahizesine gore xususi olaraq teyin etdiyi sexse hevale ede bilerdi Mesveret surasina emeyin muhafizesi ve zehmetkeslerin maddi veziyyetinin yaxsilasdirilmasina yonelen qanunlarin icrasina nezaret huququ verilmisdi Suranin muveqqeti nizamnamesinde deyilirdi ki Emek nazirinin sedrliyi ile fealiyyet gosterecek bu orqan ister emeyin muhafizesi isterse de emek seraiti ve zehmetkes siniflerin meisetinin yaxsilasdirilmasina yonelen meselelerle bagli movcud qanunlarin deqiq icra edilmesi uzre tedbirlerin ilkin muzakiresi meqsedile tesis edilir Lakin fehlelerin veziyyetinin getdikce pislesm esi ve sosialist partiyalarinin siyaseti neticesinde 1919 cu ilde tetil herekati genislendi Mayda fehlelerin siyasi fealligi daha da artdi Hokumetin seyi neticesinde 1 May numayisi beynelxalq bayram kimi qeyd edildi BFK ise umumi iqtisadi tetil kecirmeyi qerara aldi Tetilin qarsisinin alinmasi ucun ciddi tedbirler goruldu mayin 13 de tetil ugursuzluqla neticelendi Buna baxmayaraq fehle herekatindan meqsedleri ucun istifade eden bolsevikler BFK da daha da mohkemlendiler Musavat partiyasinin ikinci qurultayinda 1919 dekabr fehle meselesi diqqet merkezinde olsa da bu problemle bagli siyasetde koklu deyisiklik yaratmadi Azerbaycan Kommunist partiyasi yaradildiqdan sonra 1920 fevral bolsevikler fehle meselesinden daha cox yararlanmaga calisdi Cumhuriyyetin suqutunda fehle meselesinin hell edilmemesinin de mueyyen rolu oldu Bas veren hadiseler span Cumhuriyyet Hokumeti aqrar mesele kimi fehle meselesini de hell ede bilmedi Neticede hemin meselelerle elaqedar Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamenti ve Hokumetine qarsi ciddi naraziliqlar yarandi Hokumetle muxalifetde olan quvveler ilk novbede Parlamentin sosialistler fraksiyasi bundan istifade ederek xalq arasinda Cumhuriyyet hakimiyyetine qarsi genis tebligata basladi naraziliqlari daha da artirdi tetil ve numayisler teskil etmeye muveffeq oldu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumeti 1918 ci il sentyabrin 17 de Genceden Bakiya kocdukden sonra oktyabrin 1 de Baki Xalq Komissarlari Sovetinin neft senayesinin millilesdirilmesi haqqindaki dekret ve serencamlarini legv etdi Butun neft senayesi muessiseleri ve onlarin hazir mehsullari kecmis sahiblerine qaytarildi Senaye muessiseleri uzerinde xususi mulkiyyet huququnun berpa edilmesi fehleler arasinda naraziliga sebeb oldu Musavat fraksiyasinin fehlelerle bagli beyannamesi span 1918 ci il dekabrin 7 de Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamenti fealiyyete basladigi zaman Feteli xan Xoyskinin muveqqeti hokumeti Parlament qarsisinda istefa verdi ve dekabrin 10 da Parlamentin ikinci iclasinda ayri ayri fraksiyalar Hokumetin fealiyyeti ile bagli oz partiyalarinin beyannamelerini elan etdiler Ilk olaraq en iri fraksiyanin Musavat fraksiyasinin beyannamesi ile fraksiyanin rehberi Turk edemi merkeziyyet Musavat partiyasinin sedri Mehemmed Emin Resulzade cixis etdi O Musavat partiyasinin proqraminda daha genis yer almis Torpaq meselesi ve Isci meselesi barede genis melumat verdi Musavat partiyasinin beyannamesinde gosterilirdi ki Fehleleri agir meseqqetli zehmetden qurtarmaq ucun her bir muzdur qulluqcu emele ve fehlenin is gunu 8 saatdan artiq olmamali onlara kisi ve qadinligindan asili olmayaraq qanunla heftede 24 saatliq istirahet gunu mueyyenlesdirilmelidir Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi I cild Baki Lider 2004 seh 407 408 ISBN 9952 417 14 2 Azerbaycan Demokratik respublikasi 1918 1920 Baki 1998 Azerbaycan tarixi 7 cildde V cild Baki 2001 ol Edebiyyat span Musteqil dovletimiz ve Parlamentimiz B 2001 Pasayev A Acilmamts sehifelerin izi ile B 2001 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti 1918 1920 Parlament stenoqrafik hesabatlar B 1998 Azepbajdzhanskaya Demokratiskaya Pecnyblika 1918 1920 Zakonodatelnye akty sbornik dokumentov B 1998 Azerbaycan tarixi 7 cildde c 5 B 2001 Veliyev T T Imperializm dovrunde Azerbaycan senayesi ve proletariati B 1987 Ocherki istorii ravochego klassa Azerbajdzhanskoj SSR t 1 1917 1940 gg B 1974 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti 1918 1920 Parlament stenoqrafik hesabatlar B 1998 Ismailov M Socialno elonomicheskaya struktura Azerbajdzhana v epohu imperializma B 1982 Sumbatzade A S Socialno elonomicheskie predposylki pobedy Sovetskoj vlasti v Azerbajdzhane M 1972