fbpx
Wikipedia

Hayasa Azzi

Avqust 12, 2021

Hayasa-Azzi və ya Azzi-Hayasa (Hettcə: Ḫaiaša, erm. Հայասա) — Son Tunc dövründə Erməni yaylasında hökm sürmüş iki krallıqdan ibarət konfederasiya. Konfedrasiya, Cənubi Trabzonda hökm sürmüş Hayasa, ve Fərat çayı ile Hayasa'nın arasında var olmuş Azzi krallıqlarından meydana gəlmişdir. Hayasa-Azzi konfedrasiyası, E.ə XIV əsrdən etibarən Hettlərlə savaşmış,bu savaşlar nəticəsində, E.ə 1190-cı illərdə Het dövləti tənəzzül etmişdir.

Hayasa Azzi
PaytaxtıKəmax
İdarəetmə formasımonarxiya
Tarixi 
• Yaranması
XVI əsr
• Süqutu
XIII əsr
Hayasa-Azzi(M.Ö 1500–1290)
Zvartnots Katedrali xarabalıqları(E.ə XVI əsr)

III. Tudhaliyanın hakimiyyətindən əvvəl (MÖ 1500–1340-cı illər)

1920-ci illərdə İsveçrəli tədqiqatçı Emil Forrer tərəfindən deşifrə edilen Hett yazıları Van Gölü ətrafındakı bir dağ ölkəsindən bəhs etməkdədir. Bu ölkənin adı Hayasa və/vəya Azzidir. Bəzi tədqiqatçılara görə, Azzi İşuvanın şimalında yerləşdirilərkən, digərləri Hayasa və Azzinin eyni dövlət olduğunu qəbul edirlər.

Hett Kralı Telepinu ve III Tudhaliyaarasındakı dönəm eskiz şəklində qeyd edilmişdir. Bu dönəmdə yazılmış qeydlərdən, Hettlərin paytaxtı Hattuşşanı Tudhaliyanın səltənətindən öncə tərk etdiyi və paytaxtı Sapinuwaya köçürdüyü anlaşılmaqdadır.E.ə XIV əsrin əvvəllərində Sapinuwayandırılmışdır.III Hattuşilinin qeydlərinə görə, Azzilər Samuhanı sərhəd bölgəsi vəziyyətinə gətirmişlər. Özlərini"Böyük Mədəniyyət" olaraq qəbul edən Hettlərin "Barbar" qəbul edilən hansı dövlətlərlə mücadilə etdikləri dəqiq olaraq bilinmir.

III Tudhaliya ve I Suppiluliumanın hakimiyyəti dövrü (MÖ 1360–1320-ci illər)

I Suppilulima və Hukkana arasında sülh müqaviləsi(E.ə XIV əsr)
Antakya Arxeoloji Muzeyi.Tudhaliyanın daş stelası(M.Ö XIV əsr)
Het dövləti I Suppilumanın hakimiyyəti dövründə(M.Ö 1380–1340)

Hattuşanın Kaşka, Hayasa-Azzi ve digər dövlətlər tərəfindən hücumlara uğraması nəticəsində III. Tudhaliya, Halis çayının yuxarı məcrasında yerləşən mədəniyyət mərkəzi Samuha şəhərini Het dövlətinin keçici paytaxtı etməyə qərar vermişdir.Bununla birlikdə, Samuha şəhəri Azzi ölkəsindən gələn birliklər tərəfindən keçici olarak ələ keçirilmişdir. Bu dövrdə Hett krallığı o qədər zəifləmişdir ki, qonşu dövlətlər Hettlərin yaxın gələcəkdə tənəzzülünü gözləyirdilər. Misir fironu III Amenhotep, Arsava kralı Tarhundaraduyaya belə yazmışdır: "Hər şeyin bitdiyini və Hattuşa ölkəsinin iflic olduğunu anladım." Ancaq buna baxmayaraq, Tudhaliya birliklərini qısa zaman ərzində bərpa etmişdir. Bu vəziyyət Hett Krallığını işğal edən Kaşka və Hayasa-Azzi dövlətlərini təəcübləndirmişdir.Tudhaliya, daha sonra general Şuppiluliuma'yı(daha sonra Het Kralı oldu) Hett torpaqlarının şimal-şərq sərhədlərinə Hayasa-Azzi birliklərini məğlub etməsi üçün göndərmişdir. Hayasalılar ilk səfər Het komandiri ilə savaşmaqdan çəkinmişdirlər. Hettşünas ,Trevor R. Bryce en:Trevor R. Bryce Tudhaliya və Suppiluliumanın Hayasa-Azzini işğal etdiyini yazır. İşgalci birliklər daha sonra Hayasa-Azzi Kralı Karanni (vəya Lanni) ilə Kumaha şəhəri yaxınlarında hesablaşmıştır. Savaşdan bəhs eden "Deads of Suppiluliuma" adlı kitabda savaşın nəticəsinin nə olduğu yazılır. Bununla bərabər Hettlərin Hayasa-Azzininin işğalinin qələbə ilə nəticələndiyi haradasa dəqiqdir.Hettlər Hayasa hökmdarı Hukkana ilə sülh müqaviləsi bağladı.I Suppilulium bacısını Hukkanaya ərə verdi.Suppiluliumun Hukkana ilə bağladığı müqavilənin mətnindən aydın olur ki,Hayasada ibtidai nikah formaları hələ də mövcud idi.Əlbəttə bunu ancaq hakim ailələrə şamil etmək olar.Hayasa ənənəsinə görə ər arvadın bacıları və nəslin digər qadınları ilə nikah əlaqələri yaratmaq hüququna malik idi.Bunu bilən Suppilulium müqaviləyə müvafiq şərt daxil etdirir.Burada deyilir:

"Hatti ölkəsində yaxşı bir qanun var,qardaş bacı ilə cinsi əlaqəyə girə bilməz,bu əxlaqsızlıqdır.Kim belə hərəkət edərsə o ölməlidir.Sizin ölkə isə cəhalətlidir və orada qardaş bacını və əmiqızını tanıya bilər,halbuki buna Hattuşada icazə verilmir.Sənin yanına doğma,yaxud atabir baldızın gəlsə,ona yemək və içmək ver, yeyin,için,şadlanın,lakin onu tanımaq arzusundan yan keç,bu ölümlə cəzalandırılır"

Eyni zamanda Suppilulium kürəkəninə məsləhət görür ki,Hattuşa şəhərinə gələndə saray qadınlarına yaxınlaşmasın.Suppilulium nikah təmizliyini qoruyur və Het nikah qaydalarını daha üstün tuturdu.

II Murşilinin hakimiyyəti dövrü (MÖ 1320–1290-cı illər)

Hayasa-Azzi krallığı bir müddət Hettlərin vassal dövləti olarak qalmışdır. Suppiluliuma və oğlu II. Arnuvandanın vəba nəticəsində öldüyü düşünülür. Murşilinin səltənətinin yeddinci ilində, "Azzilərin hökmdarı" Anniya, Kaşkaların Pihhuniya ilə birləşməsindən yararlanmış və sərhəd bölgəsi Dankuwaya basqın etmişdir. Basqında orada saxlanılan Hayasalıları ölkəsinə geri almışdır.Artıq e.ə XIII əsrin əvvəllərində "Dəniz Xalqları" adlanan tayfalar və Assuriya Hett dövləti ərazisinə hücum etdi.Bunlar Axeylər,Likilər Etrusklar Finikiyalılar və başqalarından ibarət tayfalar idilər.Beləliklə Hett dövləti və onun vassalı olan Hayasa-Azzinin varlığına son qoyuldu.

Mənbə

Y.Yusifov. Qədim Şərq Tarixi. Bakı 2007

İstinadlar

  1. tr:Hayasa-Azzi
  2. en:Emil Forrer
  3. en:Isuwa
  4. tr:Telepinu
  5. ↑ tr:III. Tuthaliya
  6. ↑ en:Sapinuwa
  7. tr:III. Hattuşili
  8. ↑ en:Samuha
  9. tr:I. Tuthaliya
  10. ↑ tr:I. Şuppiluliuma
  11. ru:Каранни
  12. https://ancientegyptonline.co.uk/suppiluliuma-letter/
  13. ru:Хукканас
  14. ↑ http://lib.az/book/104/show
  15. tr:II. Arnuvanda

Avqust 12, 2021
hayasa, azzi, hayasa, azzi, azzi, hayasa, hettcə, Ḫaiaša, Հայասա, tunc, dövründə, erməni, yaylasında, hökm, sürmüş, krallıqdan, ibarət, konfederasiya, konfedrasiya, cənubi, trabzonda, hökm, sürmüş, hayasa, fərat, çayı, hayasa, nın, arasında, olmuş, azzi, krall. Hayasa Azzi ve ya Azzi Hayasa Hettce Ḫaiasa erm Հայասա Son Tunc dovrunde Ermeni yaylasinda hokm surmus iki kralliqdan ibaret konfederasiya Konfedrasiya Cenubi Trabzonda hokm surmus Hayasa 1 ve Ferat cayi ile Hayasa nin arasinda var olmus Azzi kralliqlarindan meydana gelmisdir Hayasa Azzi konfedrasiyasi E e XIV esrden etibaren Hettlerle savasmis bu savaslar neticesinde E e 1190 ci illerde Het dovleti tenezzul etmisdir Hayasa AzziPaytaxtiKemaxIdareetme formasimonarxiyaTarixi YaranmasiXVI esr SuqutuXIII esrHayasa Azzi M O 1500 1290 Zvartnots Katedrali xarabaliqlari E e XVI esr Mundericat 1 III Tudhaliyanin hakimiyyetinden evvel MO 1500 1340 ci iller 2 III Tudhaliya ve I Suppiluliumanin hakimiyyeti dovru MO 1360 1320 ci iller 3 II Mursilinin hakimiyyeti dovru MO 1320 1290 ci iller 4 Menbe 5 Istinadlar III Tudhaliyanin hakimiyyetinden evvel MO 1500 1340 ci iller Redakte 1920 ci illerde Isvecreli tedqiqatci Emil Forrer 2 terefinden desifre edilen Hett yazilari Van Golu etrafindaki bir dag olkesinden behs etmekdedir Bu olkenin adi Hayasa ve veya Azzidir Bezi tedqiqatcilara gore Azzi Isuvanin 3 simalinda yerlesdirilerken digerleri Hayasa ve Azzinin eyni dovlet oldugunu qebul edirler Hett Krali Telepinu 4 ve III Tudhaliya 5 arasindaki donem eskiz seklinde qeyd edilmisdir Bu donemde yazilmis qeydlerden Hettlerin paytaxti Hattussani Tudhaliyanin 5 seltenetinden once terk etdiyi ve paytaxti Sapinuwaya 6 kocurduyu anlasilmaqdadir E e XIV esrin evvellerinde Sapinuwa 6 yandirilmisdir III Hattusilinin 7 qeydlerine gore Azziler Samuhani 8 serhed bolgesi veziyyetine getirmisler Ozlerini Boyuk Medeniyyet olaraq qebul eden Hettlerin Barbar qebul edilen hansi dovletlerle mucadile etdikleri deqiq olaraq bilinmir III Tudhaliya ve I Suppiluliumanin hakimiyyeti dovru MO 1360 1320 ci iller Redakte I Suppilulima ve Hukkana arasinda sulh muqavilesi E e XIV esr Antakya Arxeoloji Muzeyi Tudhaliyanin 9 das stelasi M O XIV esr Het dovleti I Suppilumanin hakimiyyeti dovrunde M O 1380 1340 Hattusanin Kaska Hayasa Azzi ve diger dovletler terefinden hucumlara ugramasi neticesinde III Tudhaliya 5 Halis cayinin yuxari mecrasinda yerlesen medeniyyet merkezi Samuha 8 seherini Het dovletinin kecici paytaxti etmeye qerar vermisdir Bununla birlikde Samuha 8 seheri Azzi olkesinden gelen birlikler terefinden kecici olarak ele kecirilmisdir Bu dovrde Hett kralligi o qeder zeiflemisdir ki qonsu dovletler Hettlerin yaxin gelecekde tenezzulunu gozleyirdiler Misir fironu III Amenhotep Arsava krali Tarhundaraduyaya bele yazmisdir Her seyin bitdiyini ve Hattusa olkesinin iflic oldugunu anladim Ancaq buna baxmayaraq Tudhaliya 5 birliklerini qisa zaman erzinde berpa etmisdir Bu veziyyet Hett Kralligini isgal eden Kaska ve Hayasa Azzi dovletlerini teecublendirmisdir Tudhaliya daha sonra general Suppiluliuma yi 10 daha sonra Het Krali oldu Hett torpaqlarinin simal serq serhedlerine Hayasa Azzi birliklerini meglub etmesi ucun gondermisdir Hayasalilar ilk sefer Het komandiri ile savasmaqdan cekinmisdirler Hettsunas Trevor R Bryce en Trevor R Bryce Tudhaliya ve Suppiluliumanin Hayasa Azzini isgal etdiyini yazir Isgalci birlikler daha sonra Hayasa Azzi Krali Karanni 11 veya Lanni ile Kumaha seheri yaxinlarinda hesablasmistir Savasdan behs eden Deads of Suppiluliuma 12 adli kitabda savasin neticesinin ne oldugu yazilir Bununla beraber Hettlerin Hayasa Azzininin isgalinin qelebe ile neticelendiyi haradasa deqiqdir Hettler Hayasa hokmdari Hukkana 13 ile sulh muqavilesi bagladi I Suppilulium 10 bacisini Hukkanaya ere verdi Suppiluliumun Hukkana ile bagladigi muqavilenin metninden aydin olur ki Hayasada ibtidai nikah formalari hele de movcud idi Elbette bunu ancaq hakim ailelere samil etmek olar Hayasa enenesine gore er arvadin bacilari ve neslin diger qadinlari ile nikah elaqeleri yaratmaq huququna malik idi 14 Bunu bilen Suppilulium muqavileye muvafiq sert daxil etdirir Burada deyilir Hatti olkesinde yaxsi bir qanun var qardas baci ile cinsi elaqeye gire bilmez bu exlaqsizliqdir Kim bele hereket ederse o olmelidir Sizin olke ise cehaletlidir ve orada qardas bacini ve emiqizini taniya biler halbuki buna Hattusada icaze verilmir Senin yanina dogma yaxud atabir baldizin gelse ona yemek ve icmek ver yeyin icin sadlanin lakin onu tanimaq arzusundan yan kec bu olumle cezalandirilir Eyni zamanda Suppilulium kurekenine meslehet gorur ki Hattusa seherine gelende saray qadinlarina yaxinlasmasin Suppilulium nikah temizliyini qoruyur ve Het nikah qaydalarini daha ustun tuturdu II Mursilinin hakimiyyeti dovru MO 1320 1290 ci iller Redakte Hayasa Azzi kralligi bir muddet Hettlerin vassal dovleti olarak qalmisdir Suppiluliuma ve oglu II Arnuvandanin 15 veba neticesinde olduyu dusunulur Mursilinin seltenetinin yeddinci ilinde Azzilerin hokmdari Anniya Kaskalarin Pihhuniya ile birlesmesinden yararlanmis ve serhed bolgesi Dankuwaya basqin etmisdir Basqinda orada saxlanilan Hayasalilari olkesine geri almisdir Artiq e e XIII esrin evvellerinde Deniz Xalqlari adlanan tayfalar ve Assuriya Hett dovleti erazisine hucum etdi Bunlar Axeyler Likiler Etrusklar Finikiyalilar ve basqalarindan ibaret tayfalar idiler Belelikle Hett dovleti ve onun vassali olan Hayasa Azzinin varligina son qoyuldu Menbe RedakteY Yusifov Qedim Serq Tarixi 14 Baki 2007Istinadlar Redakte tr Hayasa Azzi en Emil Forrer en Isuwa tr Telepinu 1 2 3 4 tr III Tuthaliya 1 2 en Sapinuwa tr III Hattusili 1 2 3 en Samuha tr I Tuthaliya 1 2 tr I Suppiluliuma ru Karanni https ancientegyptonline co uk suppiluliuma letter ru Hukkanas 1 2 http lib az book 104 show tr II ArnuvandaMenbe https az wikipedia org w index php title Hayasa Azzi amp oldid 6039000, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.