fbpx
Wikipedia

Zəlzələnin proqnozlaşdırılması

Avqust 06, 2021

Zəlzələnin proqnozlaşdırılması-zəlzələnin nəvaxt, harada, hansı maqnitüda ilə baş verəcəyini hava haqqında məlumat kimi qabaqcadan xəbər verməkdir.

Zəlzələ olacağını əvvəlcədən söyləmək qədim zamanlardan insanları maraqlandırsa da bu məsələ hələ də özünün elmi həllini tapmamışdır. Zəlzələ ocağı ətrafında kifayət qədər fiziki,kimyəvi,bioloji,metroloji və s. dəyişikliklər haqqında kifayət qədər məlumatlar olmasına baxmayaraq bu elmi nəticələr sintez olunaraq mükəmməl zəlzələ ocağı modeli yaradılmamışdır.Bu səbəbdən də zəlzələnin nə zaman ,harada,hansı güclə baş verəcəyini hələlik dəqiqliklə söyləmək mümkün deyil.

Dünyanın tanınmış zəlzələ mütəxəssislərinin (xüsusilə yapon zəlzələ alimi Kiyoo Mogi və onun əməkdaşlarının ) elmi tədqiqatlarından faydalanmaqla qurduğum zəlzələnin baş vermə mexanizmini zəlzələ alimlərinin müzakirəsinə verirəm.Elmə məlum olan zəlzələ modelləri zəlzələ ərəfəsində ocaq ətrafında yaranan fiziki ,kimyəvi və bioloji dəyişiklikləri izah edə bilmədiyi halda təklif etdiyim model zəlzələ oczğı ətrafında hansı dəyişikliklərin olacağını qabaqcadan söyləməyə imkan verir.Modelin mahiyyəti belədir: fərz olunur ki,yer qabığında və hətta yuxarı mantiya qatında pyezoelektrik və piroelektrik xassəyə malik geobloklar (ərazilər ) vardır.Yer qabıgı, o cümlədən belə geobloklar müxtəlif səbəblədən deformasiya olunduqda belə geoblokların qarşı üzlərində əks işarəli elektrik yükləri yaranır.Deformasiya qüvvələrinin rəqsi xarakterli dəyişməsi yük miqdarının da rəqsi xarakterli dəyişməsinə səbəb olur və yanaşı duran fəal geobloklar arasında yaranan Kulon (elektrostatik ) qarşılıqlı təsir quvvəsi rəqsi xarakterdə dəyişir.Bu zaman yaranan xarakterik titrəyiş seysmik titrəyişi şərtləndirir.İndi də mahiyyətə daxil olan hər bir amilin açıqlanmasına baxaq.

Elementar fəza qəfəsləri polyar simmetriya oxlarına malik olan bir qrup kristallar deformasiya olunduqda polyar oxa perpendikulyar üzlərdə əks işarəli elektrik yukləri yaranır.Deformasiya ilə elektriklənmə pyezoelektrik effekti, bu xassəyə malik olan kristallar isə pyezokristallar adlanır.Xüsusi polyar oxa malik olan kristallar isə həm də temperatur dəyişməsi ilə elektriklənirlər.Temperaturun dəyişməsi ilə elektriklənmə piroelektrik effekti adlanır.Hələ qədim zamanlardan turmalin kristalında bu effekt müşahidə olunmuşdur.Monokristallara aid olan pyezoelektrik və piroelektrik effektlərinin yer süxurlarına da aid olmasının mümkünlüyünü aydınlaşdıraq.Pyezoelektrik və piroelektrik xassəli keramika (polikristallara oxşar ) hazırlarkən Pb oksid , Ti oksid ,Zr oksid və s. toz halında uyğun nisbətdə çəkilərək qarışdırılır.Sonra həb şəklinə salınmaqla 800 dərəcə Selsidə 3 saat bişirdikdən sonra yenidən qarışdırılıb həb şəklinə salınmaqla 1200 dərəcə Selsidə 2 saat bişirilir.Bu nümunələr cilalandıqdan sonra üzlərinə elektrodlar çəkilərək 2000 v/sm sahədə bir neçə dəqiqə saxlanılmaqla polyarizasiya edilir,bununla da alınmış keramika pyezoelektrik və piroelektrik xassəli olur.İndi Yerdə gedən təkamül zamanı pyezoelektrik və piroelektrik xassəli süxurların yaranmasının mümkünlüyünə baxaq.Bir neçə milyard ilə qaz -toz dumanlığından formalaşan Yer kürəsində dəfələrlə ərimə və kristallaşma prosesləri getmişdir.Bu proseslər temperatur və təzyiqin dəyişməsi ilə müşayiət olunduğundan kiçik ölçülü monokristalları özündə saxlayan geobloklar da pyezoelektrik və piroelektrik xassələr kəsb etmiş olurlar.

İndi isə zəlzələnin yaranmasına səbəb olan qüvvələrdən bəhs edək.Məlumdur ki,Yer kürəsi Günəş ətrafında hərəkəti zamanı özünü mutləq bərk cisim kimi aparmır.Yerin forması onun digər göy cisimləri ilə qarşılıqlı cazibə qüvvələrinin təsiri ilə dəyişir. Belə ki ,planetin müxtəlif hissələri cəzb edilən mərkəzdən müxtəlif məsafələrdə yerləşdiyindən onu deformasiya etdirən qüvvələr meydana çıxır.Nəticədə qabarma və çəkilmə yaranır.Yerdə ən çox qabarma yaradan səma cismi Ay oldugundan Yer -Ay misalında qabarma qüvvəsinin nə oldugunu və necə dəyişdiyini aydınlaşdıraq.Ay tərəfindən Yerin mərkəzindəki eyni kütlə vahidi Yerin Aya tərəf olan üzündəki kütlə vahidinə nisbətən zəif ,əks tərəfdəkinə nisbətən isə güclü cəzb olunur.Nəticədə Yer,yerlə Ayı birləşdirən düz xətt boyunca azca dartılır,yəni Yerlə Ayı birləşdirən düz xətt boyunca qabarma ,bu xəttə perpendikulyar istiqamətdə çəkilmə yaranır.Yerin günlük firlanması ilə müxtəlif məntəqələr zaman keçdikcə qabarma və çəkilmə zolağına düşür.Qabarma və çəkilmənin bir-birini əvəz etməsi isə qabarma qüvvəsinin dəyişməsini və deməli deformasiya qüvvəsinin də dəyişməsini yaradır.

Günəş və Günəş sisteminin butun cisimləri ,o cumlədən asteroidlər də Yerdə qabarma və çəkilmələr yardır.Lakin onların Yerdən olan məsafəsi Aya nisbətən böyük oldugundan onların təsiri az olur.Bizim modeldə qabarma qüvvəsinin özü ilə yanaşı onların dəyişmə sürəti də mühüm rol oynadığından biz Günəş sistemi cisimlərinin hər birinin təsirini nəzərə almalıyıq.Bir sözlə Günəş sisteminin dinamik rejimini aydınlaşdıran nəzəriyyə işləməklə Yerə təsir edəcək yekun qabarma güvvəsinin və onun dəyişmə sürətinin (dF/dt) zamandan asılılıq qrafiklərini qurmalıyıq.dF/dt -nin zamandan asılılıq qrafikini verilmiş zəlzələ ocağı uçün prognoz grafiki adlandıraq.Əgər belə bir qrafik qursaq yerdə zəlzələnin ehtimal olunan anlarını müəyyən edə bilərik.Belə bir təqribi qrafiki ingilis alimi D.Kartraydın qabarma qüvvələrinin toplananları üçün verdiyi düsturları ümumiləşdirməklə də qura bilərik.Belə bir qrafikin çıxarılması Yerdə zəlzələ anını müəyyənləşdirsə də baş verəcək zəlzələnin hansı məntəqədə və hansı güclə olacağını söyləməyə zəmanət vermir.Zəlzələnin hansı mətəqədə və hansı güclə baş verəcəyini zəlzələni müşayiət edən əlamətləri izləməklə onları ümumiləşdirb prognoz grafiki ilə tutuşdurmaqla söyləmək olar.Dediklərimizdən aydın olur ki,yer qabıgında baş verən qırılma,uçqun və çökmələr zəlzələ ilə əlaqədar olsalar da onları zəlzələ adlandırmaq olmaz.Zəlzələ elmi ədəbiyyatda yazıldığı kimi deformasiyanın müəyyən bir həddə çatmasıyla yer qabığında baş verən qırılma deyil qabarma qüvvəsinin dəyişməsiylə yanaşı duran fəal geoblokların rəqsidir.Çox zaman qırılma,çökmə və uçqunları da zəlzələyə aid edirlər.Bundan sonrakı yazılarımızda fəal geobloklar dedikdə pyezoelektrik və piroelektrik xassəli geoblokları başa düşəcəyik.

Fəal geoblokların ölçüləri çox müxtəlifdir.Hər bir fəal ərazi özündən çox böyük bərk süxurlar ilə birləşmiş olduğundan kiçik ölçülü hissələrin fəal olması hiss edilməz, və ya yalnız fəallıq dövründə yaranan elektromaqnit şüalanması intensivliyinin yüksəlməsinə səbəb olar.Seysmik titrəyiş yaradan geoblokların ölçüləri və onların birləşmiş olduğu tektonik tavaların ölçüləri müxtəlif ilduğundan zəlzələnin təsir dərəcəsi müxtəlif olacaq.

Zəlzələnin gücünün hesablanmasında fəal geoblokların çeviricilik qabiliyyəti (vahid deformasiya dəyişməsində vahid həcmdə yaranan yük miqdarı ) da nəzərə alınmalıdır.Fəal hissələrin yer səthindən 750 km dərinliyə qədər böyük bir intervalda paylanmasını nəzərə alsaq zəlzələnin prognozlaşmasının nə qədər çətin bir problem olması aydın olar.Ancaq problemin həlli üçün ipucu görünür.Söylədiyimiz modelə görə zəlzələ zamanı gözləniləcək əlamətləri araşdıraq.Yeri deformasiya etdirən səbəblər çox oldugundan onların çoxu müəyyən periodla təkrarlandığından onların yekun təsirini müəyyən etmək çətindir.Bu qüvvələrin dəyişmə periodlari müxtəlif olub bir neçə saniyədən bir neçə yüz ilə kimi böyük bir intervalı əhatə edir.Biz şərti olaraq dəyişmə periodu bir aydan çox olan səbəbləri uzun periodlu, bir aydan az olan səbəbləri isə qısa periodlu səbəblər adlandıraq.Uzun periodlu səbəblər yerin bütövlükdə deformasiyasını yaradır,bu da tektonik tavaların və onların hissələrinin bir-birinə nəzərən sürüşməsini yaradır.Bunlar qırılma,sürüşmə,çökmə və uçqunların proqnozlaşması üçün əhəmiyyətlidir.Uzun periodlu səbəblər üçün dF/dt çox kiçik olduğundan yaranan elektrik yükü miqdarı da kiçik olur və süxurların elektrik keçiriciliyi hesabına bir-birini neytrallaşdıraraq hiss olunmur.Kiçik periodlu səbəblər üçün dF/dt böyük qiymət alır və fəal geobloklarda yaranan yüklər bir-birini neytrallaşdıra bilmir.Yeni fəal goebloklar bir müddət özlərini yüklənmiş cisim kimi daha doğrusu dipol kimi aparırlar.Belə yüklənmiş geobloklar öz ətraflarında elektrostatik sahə yaradır ki bu da yer səthində,atmosferdə və hətta ionosferdə yaranan elektrik sahəsini şərtləndirir.Fəal geoblokların qarşı üzləri arasında və qonşu geobloklar arasında yaranan potensiallar fərqi hesabına süxurlardan axan elektrik cərəyanı maqnit sahəsi yaradır.Aparılan tədqiqatlar göstərir ki doğrudan da yerin maqnit sahəsinin dəyişən və sabit komponentləri vardır.Gecə-gündüz dəyişmələri, maqnit tufanları kiçik periodla baş verən digər komponentlər sahənin dəyişən hissəsinə aiddir.Aparılan tədqiqatlar göstərir ki yerin maqnit sahəsinin mənbəyi əsasən yerin daxilindədir.Dəyişən sahənin əksər hissəsini xarici mənbələr yaradır.Uzun periodlu deformasiya səbəbləri də yerin maqnit sahəsinə öz payını verir.Geoelektrik və geomaqnit sahələrinin anormal dəyişməsi geoblokların fəallaşmasından xəbər verir.Bu əlamətlər qısa xəbərverici kimi qiymətlidir.

Elektrik sahəsinin qiyməti mənbədən olan məsafənin artması ilə azaldığından yaxın məsafələrdəki fəal geoblokların yaratdığı elektrik sahəsini aşkar etmək və ölçmək asan olsa da dərin qatlardakı ocaqların yaratdiqları elektrik sahəsinin intensivliyini ölçmək asan deyil.Yaranan elektrik sahəsinin mənbəyinin dəqiq yerini bilməsək elektrik sahəsinin ölçülən qiymətinə görə baş verəcək zəlzələnin gücü haqqında dəqiq məlumat verə bilmərik.Ona görə də seysmik titrəyiş yaradan zəlzələ ocaqlarının koordinatları dəqiqləşdirilməlidir.Zəlzələ ocaqlarının koordinatlarının dəqiqləşməsi,yəni seysmik xəritələrin tərtib edilməsi zəlzələ prognozlaşdırılmasının əsas mərhələlərindəndir.Fəallaşma tədricən baş verdiyindən əsas təkandan qabaq zəlzələ ocaqları seysmik fəallıqlarını roy və forşok adlanan zəif təkanlarla özlərini biruzə verirlər.Roy və forşok heç nə ilə bir-birindən fərqlənmir.Yalnız onlardan sonra zəlzələ olduqda bu zəif təkan forşok,olmadiqda isə roy adlanır.Bizim modelə görə isə kiçik pikdən sonra böyük pikin olması göründüyündən bu əlamət də qısa xəbərverici kimi əhəmiyyətlidir.Roy,forşok zəlzələ və afterşokları qeydə almaqla seysmik xəritələrin tərtib edilməsi əlamətlərin hansı zəlzələ ocağına aid olduğunu dəqiqləşdirmək üçün yararlıdır.

Baş verəcək zəlzələnin gücü haqqında məlumat əldə etmək prognozlaşmanın əsas mərhələlərindən biridir.Zəlzələnin dağıdıcılıq gücü proqnoz qrafikindəki pikin yüksəkliyi ilə yanaşı bir sıra zəlzələ ocağına aid kəmiyyəylərdən də asılı olur.Belə ki,zəlzələ ocağını təşkil edən pyezoelektrik xasəli geoblokların ceviricilik qabiliyyəti, ölçüləri və onların mexaniki xassələri burada mühüm rol oynayır.Hətta zəlzələ ocağının məxsusi rəqs tezliyi və geoblokların bir-birinə nəzərən vəziyyəti də burada rol oynayır.Yüklənmiş bloklar arsındakı qarşılıqlı təsir müxtəlif növ deformasiyaların yaranmasına səbəb olur.Adətən geoblokların arasındakı ərazidə sıxılma ,geoblokların digər tərəfində yaranan deformasiya isə dartılma deformasiyası olur.Bu zaman yeni fay xətləri də yaranır.Zəlzələ zamanı bu yerdəyişmələr rəqsi xarakterdə olmaqla sürəkli təkrarlanır.

Təbii ki, yer səthinə yaxın zəlzələ ocaqları üçün bu deformasiya və sürüşmələr dərin qatlardakı zəlzələ ocaqlarının yaratdıqları deformasiyalardan böyük qiymət alacaqdır.Dərin qatlardakı zəlzələlər daha geniş sahəni əhatə etsə də yer qabığında baş verən zəlzələlər qədər dağıdıcı təsirə malik olmurlar.Eyni geoblokda yerləşən fəal hissələrin qarşılıqlı təsirindən yer səthinin qabarması yaransa da fay xətti yarada biləcək sürüşmələr yaranmır.Belə fəal ərazilərdə yaranan zəlzələlər qısamüddətli partlayış xarakterli olur.Bu isə geoblok daxilindəki fəal hissələr arasında yaranan elektrik boşalmasının nəticəsidir.Ölçüləri kiçik olan hissələr arasında yaranan qarşılıqlı təsir seysmik titrəyiş kimi qeydə alınır və mikrozəlzələ adlanır.

Ölçüləri kifayət qədər böyük (10–100 km ), lakin çeviricilik qabiliyyəti kiçik olan geobloklarda yaranan zəlzələlər ölümcül zəlzələlər adlanır.Fəal geobloklar körfəz,dəniz və okeanların ətrafında olduqda qabarma qüvvələrinin rəqsi dəyişməsi geoblokların rəqsini,geoblokların rəqsi su kütləsinin rəqsini qarşılıqlı gücləndirdiklərindən körfəzlərdə olan zəlzələlər daha böyük dağıdıcı gücə malik olurlar.Bu hadisəni tsunami (göy dalğası )adlandırmaq da təsadüfi deyil.

Həm zəlzələdən qabaq ,həm də zəlzələ ərəfəsində baş verən elektrik boşalmaları radio tezlikli elektromaqnit dalğaları intensivliyinin yüksəlməsinə səbəb olur.Bu fakt da qısa müddətli xəbərverici kimi əhəmiyyətlidir. Vulkanik fəallığın yüksəlməsi ilə baş verən zəlzələlər əəsasən yüksək temperaturlu magma axınlarının piroelektrik xassəli blokları fəallaşdırmaq hesabına yaranır.Yəni bu cür geoblokların fəallaşmasında temperatur dəyişməsinin rolu daha böyükdür.Zəlzələ ocağı olan ərazilərin əlavə yüklənməsi,su anbarlarının yaradılması sınaq partlayışlarının keçirilməsi onları fəallaşdıra bilər.Zəlzələnin təqribi təsnifatından sonra onların prognozlaşdırılması üçün aşağıdakı metodu teklif edirəm.

  • Seysmoqraflar şəbəkəsi yaratmaqla forşok,afterşok,zəlzələ ,roy və hətta seysmik emisiyanı müntəzəm yazmaq və dəqiq seysmik xəritələr tərtib etmək.
  • Günəş sisteminin dinamik rejimini aydınlaşdıran nəzəriyyə yaratmaqla Yer kürəsində, o cümlədən hər bir ocaq ətrafında qabarma qüvvələrinin zamandan asılılıq qrafiklərini qurmaq,və ya D.Kartraydın qabarma qüvvələrinin toplananlarını cəmləməklə hər bir ocağa təsir edəcək yekun qabarma qüvvəsinin zamandan asılılıq qrafiklərini qurmaq.
  • Seysmoqrafların illik müntəzəm yazılarını proqnoz qrafiki ilə tutuşdurmaqla hər bir amilin təkana təsirini müəyyənləşdirmək.
  • Zəlzələ ocaqlarının biri ətrafında poliqon yaratmaqla zəlzələnin bütün təkanqabağı əlamətlərini aşkara çıxarmaq.

O cümlədən; a-zəlzələ ocağı ətrafinda fay xəttinə və ümumiyyətlə yer qabığındakı sürüşmələrə nəzarət etmək. b- ekstenzometr və geodimetr vasitəsiylə vertikal və horizontal istiqamətdəki deformasiyaları nəzarətdə saxlamaq. c-qravitasiya sahəsi intensivliyinin dəyişməsini nəzarətdə saxlamaq. d-geoelektrik və geomaqnit sahələrinin zamandan asılılığını nəzarətdə saxlamaq. e-alçaq tezlikli və yüksək tezlikli elektromaqnit şüalanması intensivliyinin zamandan asılılığını nəzarətdə saxlamaq. f-süxur sularında həll olmuş duzların kation və anion nisbətlərinin koordinatdan asılılığını nəzarətdə saxlamaq. j-ətrafdakı su quyularının su debitini,suyun temperaturunu və lillənməsini nəzarətdə saxlamaq. Bu siyahını daha da artərmaq olar.lakin işin gedişində hansı əlamətlərin mühüm rol oynaması müəyyənləşəcək.Alınmış nəticələr ümumi mərkəzdə işlənməklə əlamətlərin hansı ocağa aid olması və hər bir ocağın ceviricilik qabiliyyəti, məxsusi rəqs tezliyi vs. haqqında məlumat əldə edilər.

1944-cü ildə Tonankay zəlzələsi ərəfəsində Kosiyama apardığı müşahidələr zamanı yer səthinin anormal qalxıb-enməsini müşahidə etmişdir.Görkəmli yapon zəlzələ mütəxəssisi Kiyoo Moqi öz şərhində bu dəyişmənin həqiqi olduğunu və cihazın xatası olmadığını təsdiqləmişdir.Bu faktın özü söylədiyimiz zəlzələ modelini təsdiqləyir.

Söylədiklərimizi müqəddəs Qurani Kərimdə Zilzal surəsinin təəssüratı ilə yekunlaşdırmaq istərdim; zəlzələnin Yer kürəsində olacağı anları astronomik qanunlara əsasən hesablamaq,hansı məntəqədə olacağını isə qravitasiya dəyişməsinə həssas geobloklara görə dəqiqləşdirməliyik. Bütün bu deyilənlərə əsasən güman etmək olar ki,yaxın gələcəkdə salınacaq şəhərlər zəlzələ təhlükəsindən uzaq olan yerlərdə məskunlaşacaqlar.Həm də zəlzələnin proqnozlaşması məsələsi heç olmazsa havanın poqnozlaşması səviyyəsində həll ediləcəkdir ki,bu da insan ölümlərini dəfələrlə azaldacaqdır.AMİN !

Ədəbiyyat

  • Гусейнов Рамиз Али о. и др.Avtorskoe svidetelstvo N968978 Piroelektriçeskiy keramiçeskiy material.
  • Okodzaki.Texnoloqiya seqneto-keramiçeskix materialov
  • Hüseynov Ramiz Əli oğiu.Bir daha zəlzələnin proqnazlaşması haqqında.Elm və həyat jurnalı 1993-cü il №3-4

Avqust 06, 2021
zəlzələnin, proqnozlaşdırılması, məqaləni, vikiləşdirmək, lazımdır, lütfən, məqaləni, ümumvikipediya, redaktə, qaydalarına, uyğun, şəkildə, tərtib, edin, zəlzələnin, nəvaxt, harada, hansı, maqnitüda, ilə, baş, verəcəyini, hava, haqqında, məlumat, kimi, qabaqca. Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Zelzelenin proqnozlasdirilmasi zelzelenin nevaxt harada hansi maqnituda ile bas vereceyini hava haqqinda melumat kimi qabaqcadan xeber vermekdir Zelzele olacagini evvelceden soylemek qedim zamanlardan insanlari maraqlandirsa da bu mesele hele de ozunun elmi hellini tapmamisdir Zelzele ocagi etrafinda kifayet qeder fiziki kimyevi bioloji metroloji ve s deyisiklikler haqqinda kifayet qeder melumatlar olmasina baxmayaraq bu elmi neticeler sintez olunaraq mukemmel zelzele ocagi modeli yaradilmamisdir Bu sebebden de zelzelenin ne zaman harada hansi gucle bas vereceyini helelik deqiqlikle soylemek mumkun deyil Dunyanin taninmis zelzele mutexessislerinin xususile yapon zelzele alimi Kiyoo Mogi ve onun emekdaslarinin elmi tedqiqatlarindan faydalanmaqla qurdugum zelzelenin bas verme mexanizmini zelzele alimlerinin muzakiresine verirem Elme melum olan zelzele modelleri zelzele erefesinde ocaq etrafinda yaranan fiziki kimyevi ve bioloji deyisiklikleri izah ede bilmediyi halda teklif etdiyim model zelzele oczgi etrafinda hansi deyisikliklerin olacagini qabaqcadan soylemeye imkan verir Modelin mahiyyeti beledir ferz olunur ki yer qabiginda ve hetta yuxari mantiya qatinda pyezoelektrik ve piroelektrik xasseye malik geobloklar eraziler vardir Yer qabigi o cumleden bele geobloklar muxtelif sebebleden deformasiya olunduqda bele geobloklarin qarsi uzlerinde eks isareli elektrik yukleri yaranir Deformasiya quvvelerinin reqsi xarakterli deyismesi yuk miqdarinin da reqsi xarakterli deyismesine sebeb olur ve yanasi duran feal geobloklar arasinda yaranan Kulon elektrostatik qarsiliqli tesir quvvesi reqsi xarakterde deyisir Bu zaman yaranan xarakterik titreyis seysmik titreyisi sertlendirir Indi de mahiyyete daxil olan her bir amilin aciqlanmasina baxaq Elementar feza qefesleri polyar simmetriya oxlarina malik olan bir qrup kristallar deformasiya olunduqda polyar oxa perpendikulyar uzlerde eks isareli elektrik yukleri yaranir Deformasiya ile elektriklenme pyezoelektrik effekti bu xasseye malik olan kristallar ise pyezokristallar adlanir Xususi polyar oxa malik olan kristallar ise hem de temperatur deyismesi ile elektriklenirler Temperaturun deyismesi ile elektriklenme piroelektrik effekti adlanir Hele qedim zamanlardan turmalin kristalinda bu effekt musahide olunmusdur Monokristallara aid olan pyezoelektrik ve piroelektrik effektlerinin yer suxurlarina da aid olmasinin mumkunluyunu aydinlasdiraq Pyezoelektrik ve piroelektrik xasseli keramika polikristallara oxsar hazirlarken Pb oksid Ti oksid Zr oksid ve s toz halinda uygun nisbetde cekilerek qarisdirilir Sonra heb sekline salinmaqla 800 derece Selside 3 saat bisirdikden sonra yeniden qarisdirilib heb sekline salinmaqla 1200 derece Selside 2 saat bisirilir Bu numuneler cilalandiqdan sonra uzlerine elektrodlar cekilerek 2000 v sm sahede bir nece deqiqe saxlanilmaqla polyarizasiya edilir bununla da alinmis keramika pyezoelektrik ve piroelektrik xasseli olur Indi Yerde geden tekamul zamani pyezoelektrik ve piroelektrik xasseli suxurlarin yaranmasinin mumkunluyune baxaq Bir nece milyard ile qaz toz dumanligindan formalasan Yer kuresinde defelerle erime ve kristallasma prosesleri getmisdir Bu prosesler temperatur ve tezyiqin deyismesi ile musayiet olundugundan kicik olculu monokristallari ozunde saxlayan geobloklar da pyezoelektrik ve piroelektrik xasseler kesb etmis olurlar Indi ise zelzelenin yaranmasina sebeb olan quvvelerden behs edek Melumdur ki Yer kuresi Gunes etrafinda hereketi zamani ozunu mutleq berk cisim kimi aparmir Yerin formasi onun diger goy cisimleri ile qarsiliqli cazibe quvvelerinin tesiri ile deyisir Bele ki planetin muxtelif hisseleri cezb edilen merkezden muxtelif mesafelerde yerlesdiyinden onu deformasiya etdiren quvveler meydana cixir Neticede qabarma ve cekilme yaranir Yerde en cox qabarma yaradan sema cismi Ay oldugundan Yer Ay misalinda qabarma quvvesinin ne oldugunu ve nece deyisdiyini aydinlasdiraq Ay terefinden Yerin merkezindeki eyni kutle vahidi Yerin Aya teref olan uzundeki kutle vahidine nisbeten zeif eks terefdekine nisbeten ise guclu cezb olunur Neticede Yer yerle Ayi birlesdiren duz xett boyunca azca dartilir yeni Yerle Ayi birlesdiren duz xett boyunca qabarma bu xette perpendikulyar istiqametde cekilme yaranir Yerin gunluk firlanmasi ile muxtelif menteqeler zaman kecdikce qabarma ve cekilme zolagina dusur Qabarma ve cekilmenin bir birini evez etmesi ise qabarma quvvesinin deyismesini ve demeli deformasiya quvvesinin de deyismesini yaradir Gunes ve Gunes sisteminin butun cisimleri o cumleden asteroidler de Yerde qabarma ve cekilmeler yardir Lakin onlarin Yerden olan mesafesi Aya nisbeten boyuk oldugundan onlarin tesiri az olur Bizim modelde qabarma quvvesinin ozu ile yanasi onlarin deyisme sureti de muhum rol oynadigindan biz Gunes sistemi cisimlerinin her birinin tesirini nezere almaliyiq Bir sozle Gunes sisteminin dinamik rejimini aydinlasdiran nezeriyye islemekle Yere tesir edecek yekun qabarma guvvesinin ve onun deyisme suretinin dF dt zamandan asililiq qrafiklerini qurmaliyiq dF dt nin zamandan asililiq qrafikini verilmis zelzele ocagi ucun prognoz grafiki adlandiraq Eger bele bir qrafik qursaq yerde zelzelenin ehtimal olunan anlarini mueyyen ede bilerik Bele bir teqribi qrafiki ingilis alimi D Kartraydin qabarma quvvelerinin toplananlari ucun verdiyi dusturlari umumilesdirmekle de qura bilerik Bele bir qrafikin cixarilmasi Yerde zelzele anini mueyyenlesdirse de bas verecek zelzelenin hansi menteqede ve hansi gucle olacagini soylemeye zemanet vermir Zelzelenin hansi meteqede ve hansi gucle bas vereceyini zelzeleni musayiet eden elametleri izlemekle onlari umumilesdirb prognoz grafiki ile tutusdurmaqla soylemek olar Dediklerimizden aydin olur ki yer qabiginda bas veren qirilma ucqun ve cokmeler zelzele ile elaqedar olsalar da onlari zelzele adlandirmaq olmaz Zelzele elmi edebiyyatda yazildigi kimi deformasiyanin mueyyen bir hedde catmasiyla yer qabiginda bas veren qirilma deyil qabarma quvvesinin deyismesiyle yanasi duran feal geobloklarin reqsidir Cox zaman qirilma cokme ve ucqunlari da zelzeleye aid edirler Bundan sonraki yazilarimizda feal geobloklar dedikde pyezoelektrik ve piroelektrik xasseli geobloklari basa duseceyik Feal geobloklarin olculeri cox muxtelifdir Her bir feal erazi ozunden cox boyuk berk suxurlar ile birlesmis oldugundan kicik olculu hisselerin feal olmasi hiss edilmez ve ya yalniz fealliq dovrunde yaranan elektromaqnit sualanmasi intensivliyinin yukselmesine sebeb olar Seysmik titreyis yaradan geobloklarin olculeri ve onlarin birlesmis oldugu tektonik tavalarin olculeri muxtelif ildugundan zelzelenin tesir derecesi muxtelif olacaq Zelzelenin gucunun hesablanmasinda feal geobloklarin ceviricilik qabiliyyeti vahid deformasiya deyismesinde vahid hecmde yaranan yuk miqdari da nezere alinmalidir Feal hisselerin yer sethinden 750 km derinliye qeder boyuk bir intervalda paylanmasini nezere alsaq zelzelenin prognozlasmasinin ne qeder cetin bir problem olmasi aydin olar Ancaq problemin helli ucun ipucu gorunur Soylediyimiz modele gore zelzele zamani gozlenilecek elametleri arasdiraq Yeri deformasiya etdiren sebebler cox oldugundan onlarin coxu mueyyen periodla tekrarlandigindan onlarin yekun tesirini mueyyen etmek cetindir Bu quvvelerin deyisme periodlari muxtelif olub bir nece saniyeden bir nece yuz ile kimi boyuk bir intervali ehate edir Biz serti olaraq deyisme periodu bir aydan cox olan sebebleri uzun periodlu bir aydan az olan sebebleri ise qisa periodlu sebebler adlandiraq Uzun periodlu sebebler yerin butovlukde deformasiyasini yaradir bu da tektonik tavalarin ve onlarin hisselerinin bir birine nezeren surusmesini yaradir Bunlar qirilma surusme cokme ve ucqunlarin proqnozlasmasi ucun ehemiyyetlidir Uzun periodlu sebebler ucun dF dt cox kicik oldugundan yaranan elektrik yuku miqdari da kicik olur ve suxurlarin elektrik keciriciliyi hesabina bir birini neytrallasdiraraq hiss olunmur Kicik periodlu sebebler ucun dF dt boyuk qiymet alir ve feal geobloklarda yaranan yukler bir birini neytrallasdira bilmir Yeni feal goebloklar bir muddet ozlerini yuklenmis cisim kimi daha dogrusu dipol kimi aparirlar Bele yuklenmis geobloklar oz etraflarinda elektrostatik sahe yaradir ki bu da yer sethinde atmosferde ve hetta ionosferde yaranan elektrik sahesini sertlendirir Feal geobloklarin qarsi uzleri arasinda ve qonsu geobloklar arasinda yaranan potensiallar ferqi hesabina suxurlardan axan elektrik cereyani maqnit sahesi yaradir Aparilan tedqiqatlar gosterir ki dogrudan da yerin maqnit sahesinin deyisen ve sabit komponentleri vardir Gece gunduz deyismeleri maqnit tufanlari kicik periodla bas veren diger komponentler sahenin deyisen hissesine aiddir Aparilan tedqiqatlar gosterir ki yerin maqnit sahesinin menbeyi esasen yerin daxilindedir Deyisen sahenin ekser hissesini xarici menbeler yaradir Uzun periodlu deformasiya sebebleri de yerin maqnit sahesine oz payini verir Geoelektrik ve geomaqnit sahelerinin anormal deyismesi geobloklarin feallasmasindan xeber verir Bu elametler qisa xeberverici kimi qiymetlidir Elektrik sahesinin qiymeti menbeden olan mesafenin artmasi ile azaldigindan yaxin mesafelerdeki feal geobloklarin yaratdigi elektrik sahesini askar etmek ve olcmek asan olsa da derin qatlardaki ocaqlarin yaratdiqlari elektrik sahesinin intensivliyini olcmek asan deyil Yaranan elektrik sahesinin menbeyinin deqiq yerini bilmesek elektrik sahesinin olculen qiymetine gore bas verecek zelzelenin gucu haqqinda deqiq melumat vere bilmerik Ona gore de seysmik titreyis yaradan zelzele ocaqlarinin koordinatlari deqiqlesdirilmelidir Zelzele ocaqlarinin koordinatlarinin deqiqlesmesi yeni seysmik xeritelerin tertib edilmesi zelzele prognozlasdirilmasinin esas merhelelerindendir Feallasma tedricen bas verdiyinden esas tekandan qabaq zelzele ocaqlari seysmik fealliqlarini roy ve forsok adlanan zeif tekanlarla ozlerini biruze verirler Roy ve forsok hec ne ile bir birinden ferqlenmir Yalniz onlardan sonra zelzele olduqda bu zeif tekan forsok olmadiqda ise roy adlanir Bizim modele gore ise kicik pikden sonra boyuk pikin olmasi gorunduyunden bu elamet de qisa xeberverici kimi ehemiyyetlidir Roy forsok zelzele ve aftersoklari qeyde almaqla seysmik xeritelerin tertib edilmesi elametlerin hansi zelzele ocagina aid oldugunu deqiqlesdirmek ucun yararlidir Bas verecek zelzelenin gucu haqqinda melumat elde etmek prognozlasmanin esas merhelelerinden biridir Zelzelenin dagidiciliq gucu proqnoz qrafikindeki pikin yuksekliyi ile yanasi bir sira zelzele ocagina aid kemiyyeylerden de asili olur Bele ki zelzele ocagini teskil eden pyezoelektrik xaseli geobloklarin ceviricilik qabiliyyeti olculeri ve onlarin mexaniki xasseleri burada muhum rol oynayir Hetta zelzele ocaginin mexsusi reqs tezliyi ve geobloklarin bir birine nezeren veziyyeti de burada rol oynayir Yuklenmis bloklar arsindaki qarsiliqli tesir muxtelif nov deformasiyalarin yaranmasina sebeb olur Adeten geobloklarin arasindaki erazide sixilma geobloklarin diger terefinde yaranan deformasiya ise dartilma deformasiyasi olur Bu zaman yeni fay xetleri de yaranir Zelzele zamani bu yerdeyismeler reqsi xarakterde olmaqla surekli tekrarlanir Tebii ki yer sethine yaxin zelzele ocaqlari ucun bu deformasiya ve surusmeler derin qatlardaki zelzele ocaqlarinin yaratdiqlari deformasiyalardan boyuk qiymet alacaqdir Derin qatlardaki zelzeleler daha genis saheni ehate etse de yer qabiginda bas veren zelzeleler qeder dagidici tesire malik olmurlar Eyni geoblokda yerlesen feal hisselerin qarsiliqli tesirinden yer sethinin qabarmasi yaransa da fay xetti yarada bilecek surusmeler yaranmir Bele feal erazilerde yaranan zelzeleler qisamuddetli partlayis xarakterli olur Bu ise geoblok daxilindeki feal hisseler arasinda yaranan elektrik bosalmasinin neticesidir Olculeri kicik olan hisseler arasinda yaranan qarsiliqli tesir seysmik titreyis kimi qeyde alinir ve mikrozelzele adlanir Olculeri kifayet qeder boyuk 10 100 km lakin ceviricilik qabiliyyeti kicik olan geobloklarda yaranan zelzeleler olumcul zelzeleler adlanir Feal geobloklar korfez deniz ve okeanlarin etrafinda olduqda qabarma quvvelerinin reqsi deyismesi geobloklarin reqsini geobloklarin reqsi su kutlesinin reqsini qarsiliqli guclendirdiklerinden korfezlerde olan zelzeleler daha boyuk dagidici guce malik olurlar Bu hadiseni tsunami goy dalgasi adlandirmaq da tesadufi deyil Hem zelzeleden qabaq hem de zelzele erefesinde bas veren elektrik bosalmalari radio tezlikli elektromaqnit dalgalari intensivliyinin yukselmesine sebeb olur Bu fakt da qisa muddetli xeberverici kimi ehemiyyetlidir Vulkanik fealligin yukselmesi ile bas veren zelzeleler eesasen yuksek temperaturlu magma axinlarinin piroelektrik xasseli bloklari feallasdirmaq hesabina yaranir Yeni bu cur geobloklarin feallasmasinda temperatur deyismesinin rolu daha boyukdur Zelzele ocagi olan erazilerin elave yuklenmesi su anbarlarinin yaradilmasi sinaq partlayislarinin kecirilmesi onlari feallasdira biler Zelzelenin teqribi tesnifatindan sonra onlarin prognozlasdirilmasi ucun asagidaki metodu teklif edirem Seysmoqraflar sebekesi yaratmaqla forsok aftersok zelzele roy ve hetta seysmik emisiyani muntezem yazmaq ve deqiq seysmik xeriteler tertib etmek Gunes sisteminin dinamik rejimini aydinlasdiran nezeriyye yaratmaqla Yer kuresinde o cumleden her bir ocaq etrafinda qabarma quvvelerinin zamandan asililiq qrafiklerini qurmaq ve ya D Kartraydin qabarma quvvelerinin toplananlarini cemlemekle her bir ocaga tesir edecek yekun qabarma quvvesinin zamandan asililiq qrafiklerini qurmaq Seysmoqraflarin illik muntezem yazilarini proqnoz qrafiki ile tutusdurmaqla her bir amilin tekana tesirini mueyyenlesdirmek Zelzele ocaqlarinin biri etrafinda poliqon yaratmaqla zelzelenin butun tekanqabagi elametlerini askara cixarmaq O cumleden a zelzele ocagi etrafinda fay xettine ve umumiyyetle yer qabigindaki surusmelere nezaret etmek b ekstenzometr ve geodimetr vasitesiyle vertikal ve horizontal istiqametdeki deformasiyalari nezaretde saxlamaq c qravitasiya sahesi intensivliyinin deyismesini nezaretde saxlamaq d geoelektrik ve geomaqnit sahelerinin zamandan asililigini nezaretde saxlamaq e alcaq tezlikli ve yuksek tezlikli elektromaqnit sualanmasi intensivliyinin zamandan asililigini nezaretde saxlamaq f suxur sularinda hell olmus duzlarin kation ve anion nisbetlerinin koordinatdan asililigini nezaretde saxlamaq j etrafdaki su quyularinin su debitini suyun temperaturunu ve lillenmesini nezaretde saxlamaq Bu siyahini daha da artermaq olar lakin isin gedisinde hansi elametlerin muhum rol oynamasi mueyyenlesecek Alinmis neticeler umumi merkezde islenmekle elametlerin hansi ocaga aid olmasi ve her bir ocagin ceviricilik qabiliyyeti mexsusi reqs tezliyi vs haqqinda melumat elde ediler 1944 cu ilde Tonankay zelzelesi erefesinde Kosiyama apardigi musahideler zamani yer sethinin anormal qalxib enmesini musahide etmisdir Gorkemli yapon zelzele mutexessisi Kiyoo Moqi oz serhinde bu deyismenin heqiqi oldugunu ve cihazin xatasi olmadigini tesdiqlemisdir Bu faktin ozu soylediyimiz zelzele modelini tesdiqleyir Soylediklerimizi muqeddes Qurani Kerimde Zilzal suresinin teessurati ile yekunlasdirmaq isterdim zelzelenin Yer kuresinde olacagi anlari astronomik qanunlara esasen hesablamaq hansi menteqede olacagini ise qravitasiya deyismesine hessas geobloklara gore deqiqlesdirmeliyik Butun bu deyilenlere esasen guman etmek olar ki yaxin gelecekde salinacaq seherler zelzele tehlukesinden uzaq olan yerlerde meskunlasacaqlar Hem de zelzelenin proqnozlasmasi meselesi hec olmazsa havanin poqnozlasmasi seviyyesinde hell edilecekdir ki bu da insan olumlerini defelerle azaldacaqdir AMIN Edebiyyat RedakteGusejnov Ramiz Ali o i dr Avtorskoe svidetelstvo N968978 Piroelektriceskiy keramiceskiy material Okodzaki Texnoloqiya seqneto keramiceskix materialov Huseynov Ramiz Eli ogiu Bir daha zelzelenin proqnazlasmasi haqqinda Elm ve heyat jurnali 1993 cu il 3 4Menbe https az wikipedia org w index php title Zelzelenin proqnozlasdirilmasi amp oldid 3758109, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.