"Yayı olmayan il" (ing. “Poverty Year”, “The Summer that Never Was”, “Year There Was No Summer”) — 1816-cı ilŞimali Amerikada və Qərbi Avropada çox soyuq keçdiyindən həmin il tarixdə bu adla qalmışdır. Meteoroloji müşahidələrin başlandığı dövrdən bəri ən soyuq il olmuşdur. ABŞ-da 1816-cı ili, həm də “Eighteen hundred and frozen to death” (“Min səkkiz yüz və ölümcül şaxta”) adlandırırlar.
"Yayı olmayan il"in temperatur xəritəsi
Səbəbləri
1920-ci ildə amerikalı iqlim tədqiqatçısı Uilyam Hamfreys “Yayı olmayan ili” izah edə bilmişdir. O iqlimdə baş verən dəyişiklikləri Sumbava adlı İndoneziya adasında yerləşən Tambora vulkanının püskürməsi ilə izah etmişdir. Bu püskürmə tarixən müşahidə edilmiş ən güclü vulkan püskürməsi sayılır. 1815-ci ildə baş vermiş bu püskürmə VEİ şkalası üzrə 7 bal gücünə malik idi və atmosferə atılmış 150 km3 kül növbəti illərdə şimal yarımkürəsində vulkanik qış effekti yaratmışdı.
Başqa bir məlumata görə, 1809-cu ildə tropiklər ərazisində daha bir vulkan püskürməsi baş vermişdi və onun barəsində yazılı qeydlər olmasa da, onun püskürmə gücü Tambora vulkanı ilə müqayisə edilən idi. Bu iki püskürmənin nəticəsində növbəti onillik (1810-1819) son 550 il ərzində ən soyuq onillik kimi tarixdə qalmışdı .
Nəticələri
Vulkan külünün yerin atmosferində yayılması üçün bir neçə ay keçməli idi, ona görə də, 1815-ci ildə bu püskürmənin nəticələri Avropada elə də hiss edilmirdi. 1816-cı ilin martında isə havanın temperaturu qış temperaturu olaraq qalmaqda idi. Aprel və may aylarında çoxlu yağış və dolu yağmışdı. İyun və iyulda Şimali Amerikada hər gecə şaxta düşürdü. Nyu-Yorkda və ABŞ-ın şimal-şərqində 1 metrədək qar yağırdı. Almaniyanı güclü fırtınalar ciddi narahat edirdi, bir çox çaylar, o cümlədən Reyn çayı daşmışdı. İsveçrədə hər ay qar yağırdı. Qeyri-adi soyuq kənd təsərrüfatı üçün böyük zərbə oldu və dəhşətli ərzaq qıtlığına səbəb olmuşdu. 1817-ci ilin yazında buğdanın qiyməti 10 dəfə qalxdı, əhali arasında aclıq baş qaldırdı. On minlərlə avropalı Amerikaya köçdü. Tarixçi Con D.Postun fikrincə, “yayı olmayan il qərb dünyasında insanların mövcudluğunu şübhə altına qoyan sonuncu böyük böhran idi” .
Şimali Amerika
1816-cı ilin yazında ABŞ-ın şərqi qatı “quru duman”a bürünmüşdü. Bu duman gün işığına qırmızı və boz çalarlar verirdi və elə qatı idi ki, günəşdəki ləkələr adi gözlə görünürdü. Nə külək, nə də yağış bu dumanı dağıda bilməmişdi.
1816-cı ilin mayında Yeni İngiltərə və Nyu-Yorkun təpəli yerlərində əkinləri şaxta vurmuşdu. İyunun 4-də Konnektikut və Nyu-Cersi ştatlarında şaxta qeydə alınmışdı.
Nyu-Yorklu fermer Nikolas Benner yazırdı ki, 1816-cı ilin mayında “hər şey donmuşdu”. May ayında hər gün temperatur sıfırdan aşağı düşürdü. İyulda elə soyuq idi ki, bitkilər inkişaf etmirdi. Avqustun 23-də Berkşir Hills yenə donmuşdu .
Massaçusetsli tarixçi isə yazırdı ki, iyunun 7-si və 8-i qar yağmışdı və elə soyuq idi ki, əkinləri don vurmuşdu. Bu iqlim anomaliyasından zərər çəkənlərdən biri də ABŞ-ın o zaman pensiyaya çıxaraq fermerliklə məşğul olan keçmiş prezidenti Tomas Cefferson idi. Soyuqlar onun Montiçellodakı (Virciniya ştatı) fermasındakı əkinləri məhv edərək Ceffersonu ciddi borca salmışdı .
Avropa
Soyuq temperatur və durmadan yağan yağışlar Britaniya və İrlandiyada əkinlərin məhv olmasına səbəb oldu. Uelsdən olan ailələlər qaçqınlartək uzun məsafə qət edib ərzaq dilənməyə məcbur olurdular. Almaniyada ərzağın qiyməti dəfələrlə qalxmışdı. Avropanın bir çox şəhərlərini iğtişaşlar bürümüşdü.
Asiya
Çində soyuq hava ağacları və düyü əkinlərini məhv etmişdi. Şimalda hətta camışlar da qırılmışdı. Tambora vulkanının püskürməsi musson mövsümünün dövriliyini pozdu və bu Yantszı çayının dərəsində daşqınlara səbəb oldu. Hindistanda yay mussonlarının gecikməsi daşqınlara və vəba epidemiyasına səbəb oldu..
Yayı olmayan il mədəniyyətdə
Rəssam U.Törnerin "Çiçester kanalı" tablosu, 1828
Atmosferə çökmüş vulkanik kül (tefra) qeyri-adi rəngli günəş qürublarına səbəb oldu. BBC tərəfindən çəkilmiş filmdə qeyd edilir ki, məşhur ingilis rəssamı Uilyam Törnerin akvarel və rəsmlərində, xüsusilə də 1828-ci ilə aid “Çiçester kanalı” rəsmində sarı çalarların üstünlük təşkil etməsinin əsas səbəbi də bu effekt olmuşdur.
1816-cı ilin yayını ingilis yazıçısı Meri Şelli Cenevrə gölü ətrafındakı villasında keçirirdi. Hava elə pis idi ki, istirahət edənlər evdən bayıra çıxa bilmirdilər. Buna görə də, onlar qərara gəldilər ki, hərəsi bir dəhşətli hekayə yazacaq və sonra bir-birlərinə oxuyacaqlar. Meri Şelli özünün məşhur əsərini - “Frankenşteyn və ya müasir Prometey” povestini, lord Bayronun həkimi Polidori isə vampirlər haqqında ilk əsər sayılan “Vampir” povestini yazmışdı.
Ellis Hoffmanın ABŞ-ın Massaçusets ştatında yerləşən Blekuell şəhərindən bəhs edən “Qırmızı bağ” romanının fəsillərindən biri “Yayı olmayan il 1816” adlanır.
Filmoqrafiya
“Zaman şkalası. Yayı olmayan il.” (ing.Time watch. The Year Without Summer) — BBC tərəfindən 2005-ci ildə çəkilmiş sənədli film.
İstinadlar
. 2010-01-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-05-12.
Evans, Robert Blast from the Past Arxivləşdirilib 2012-09-14 at Archive.today, Smithsonian Magazine. July 2002
Oppenheimer, Clive (2003). "Climatic, environmental and human consequences of the largest known historic eruption: Tambora volcano (Indonesia) 1815". Progress in Physical Geography. 27 (2): 230–259. doi:10.1191/0309133303pp379ra.
Nicholas Bennet, Domestic Journal, May–September 1816, Western Reserve Historical Society ms. V:B-68, quoted in Wergland, One Shaker Life: Isaac Newton Youngs, 1793-1865, chapter 2.
William G. Atkins, History of Hawley (West Cummington, Mass. (1887), 86.
↑ . 2014-04-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-05-12.
Albert Gore, Earth in the Balance: ecology and the human spirit, 2000:79
Facts – Year Without Summer Extreme Earth, Discovery Channel
Красный сад[ölü keçid]
September 16, 2021
yayı, olmayan, poverty, year, summer, that, never, year, there, summer, 1816, şimali, amerikada, qərbi, avropada, çox, soyuq, keçdiyindən, həmin, tarixdə, adla, qalmışdır, meteoroloji, müşahidələrin, başlandığı, dövrdən, bəri, soyuq, olmuşdur, abş, 1816, həm, . Yayi olmayan il ing Poverty Year The Summer that Never Was Year There Was No Summer 1816 ci il Simali Amerikada ve Qerbi Avropada cox soyuq kecdiyinden hemin il tarixde bu adla qalmisdir Meteoroloji musahidelerin baslandigi dovrden beri en soyuq il olmusdur ABS da 1816 ci ili hem de Eighteen hundred and frozen to death Min sekkiz yuz ve olumcul saxta adlandirirlar Yayi olmayan il in temperatur xeritesi Mundericat 1 Sebebleri 2 Neticeleri 2 1 Simali Amerika 2 2 Avropa 2 3 Asiya 3 Yayi olmayan il medeniyyetde 4 Filmoqrafiya 5 IstinadlarSebebleri Redakte1920 ci ilde amerikali iqlim tedqiqatcisi Uilyam Hamfreys Yayi olmayan ili izah ede bilmisdir O iqlimde bas veren deyisiklikleri Sumbava adli Indoneziya adasinda yerlesen Tambora vulkaninin puskurmesi ile izah etmisdir Bu puskurme tarixen musahide edilmis en guclu vulkan puskurmesi sayilir 1815 ci ilde bas vermis bu puskurme VEI skalasi uzre 7 bal gucune malik idi ve atmosfere atilmis 150 km3 kul novbeti illerde simal yarimkuresinde vulkanik qis effekti yaratmisdi Basqa bir melumata gore 1809 cu ilde tropikler erazisinde daha bir vulkan puskurmesi bas vermisdi ve onun baresinde yazili qeydler olmasa da onun puskurme gucu Tambora vulkani ile muqayise edilen idi Bu iki puskurmenin neticesinde novbeti onillik 1810 1819 son 550 il erzinde en soyuq onillik kimi tarixde qalmisdi 1 Neticeleri RedakteVulkan kulunun yerin atmosferinde yayilmasi ucun bir nece ay kecmeli idi ona gore de 1815 ci ilde bu puskurmenin neticeleri Avropada ele de hiss edilmirdi 1816 ci ilin martinda ise havanin temperaturu qis temperaturu olaraq qalmaqda idi Aprel ve may aylarinda coxlu yagis ve dolu yagmisdi Iyun ve iyulda Simali Amerikada her gece saxta dusurdu Nyu Yorkda ve ABS in simal serqinde 1 metredek qar yagirdi Almaniyani guclu firtinalar ciddi narahat edirdi bir cox caylar o cumleden Reyn cayi dasmisdi Isvecrede her ay qar yagirdi Qeyri adi soyuq kend teserrufati ucun boyuk zerbe oldu ve dehsetli erzaq qitligina sebeb olmusdu 1817 ci ilin yazinda bugdanin qiymeti 10 defe qalxdi ehali arasinda acliq bas qaldirdi On minlerle avropali Amerikaya kocdu Tarixci Con D Postun fikrince yayi olmayan il qerb dunyasinda insanlarin movcudlugunu subhe altina qoyan sonuncu boyuk bohran idi 2 Simali Amerika Redakte 1816 ci ilin yazinda ABS in serqi qati quru duman a burunmusdu Bu duman gun isigina qirmizi ve boz calarlar verirdi ve ele qati idi ki gunesdeki lekeler adi gozle gorunurdu Ne kulek ne de yagis bu dumani dagida bilmemisdi 3 1816 ci ilin mayinda Yeni Ingiltere ve Nyu Yorkun tepeli yerlerinde ekinleri saxta vurmusdu Iyunun 4 de Konnektikut ve Nyu Cersi statlarinda saxta qeyde alinmisdi Nyu Yorklu fermer Nikolas Benner yazirdi ki 1816 ci ilin mayinda her sey donmusdu May ayinda her gun temperatur sifirdan asagi dusurdu Iyulda ele soyuq idi ki bitkiler inkisaf etmirdi Avqustun 23 de Berksir Hills yene donmusdu 4 Massacusetsli tarixci ise yazirdi ki iyunun 7 si ve 8 i qar yagmisdi ve ele soyuq idi ki ekinleri don vurmusdu 5 Bu iqlim anomaliyasindan zerer cekenlerden biri de ABS in o zaman pensiyaya cixaraq fermerlikle mesgul olan kecmis prezidenti Tomas Cefferson idi Soyuqlar onun Monticellodaki Virciniya stati fermasindaki ekinleri mehv ederek Ceffersonu ciddi borca salmisdi 6 Avropa Redakte Soyuq temperatur ve durmadan yagan yagislar Britaniya ve Irlandiyada ekinlerin mehv olmasina sebeb oldu Uelsden olan aileleler qacqinlartek uzun mesafe qet edib erzaq dilenmeye mecbur olurdular Almaniyada erzagin qiymeti defelerle qalxmisdi Avropanin bir cox seherlerini igtisaslar burumusdu 7 Asiya Redakte Cinde soyuq hava agaclari ve duyu ekinlerini mehv etmisdi Simalda hetta camislar da qirilmisdi Tambora vulkaninin puskurmesi musson movsumunun dovriliyini pozdu ve bu Yantszi cayinin deresinde dasqinlara sebeb oldu Hindistanda yay mussonlarinin gecikmesi dasqinlara ve veba epidemiyasina sebeb oldu 8 Yayi olmayan il medeniyyetde Redakte Ressam U Tornerin Cicester kanali tablosu 1828 Atmosfere cokmus vulkanik kul tefra qeyri adi rengli gunes qurublarina sebeb oldu BBC terefinden cekilmis filmde qeyd edilir ki meshur ingilis ressami Uilyam Tornerin akvarel ve resmlerinde xususile de 1828 ci ile aid Cicester kanali resminde sari calarlarin ustunluk teskil etmesinin esas sebebi de bu effekt olmusdur 1816 ci ilin yayini ingilis yazicisi Meri Selli Cenevre golu etrafindaki villasinda kecirirdi Hava ele pis idi ki istirahet edenler evden bayira cixa bilmirdiler Buna gore de onlar qerara geldiler ki heresi bir dehsetli hekaye yazacaq ve sonra bir birlerine oxuyacaqlar Meri Selli ozunun meshur eserini Frankensteyn ve ya muasir Prometey povestini 6 lord Bayronun hekimi Polidori ise vampirler haqqinda ilk eser sayilan Vampir povestini yazmisdi Ellis Hoffmanin ABS in Massacusets statinda yerlesen Blekuell seherinden behs eden Qirmizi bag romaninin fesillerinden biri Yayi olmayan il 1816 adlanir 9 Filmoqrafiya Redakte Zaman skalasi Yayi olmayan il ing Time watch The Year Without Summer BBC terefinden 2005 ci ilde cekilmis senedli film Istinadlar Redakte Cole Dai J D Ferris A Lanciki J Savarino M Baroni and M H Thiemens 2009 Cold decade AD 1810 1819 caused by Tambora 1815 and another 1809 stratospheric volcanic eruption Geophys Res Lett 36 L22703 doi 10 1029 2009GL040882 2010 01 10 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 05 12 Evans Robert Blast from the Past Arxivlesdirilib 2012 09 14 at Archive today Smithsonian Magazine July 2002 Oppenheimer Clive 2003 Climatic environmental and human consequences of the largest known historic eruption Tambora volcano Indonesia 1815 Progress in Physical Geography 27 2 230 259 doi 10 1191 0309133303pp379ra Nicholas Bennet Domestic Journal May September 1816 Western Reserve Historical Society ms V B 68 quoted in Wergland One Shaker Life Isaac Newton Youngs 1793 1865 chapter 2 William G Atkins History of Hawley West Cummington Mass 1887 86 1 2 The Year Without a Summer Was a Bizarre Weather Disaster in 1816 2014 04 03 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 05 12 Albert Gore Earth in the Balance ecology and the human spirit 2000 79 Facts Year Without Summer Extreme Earth Discovery Channel Krasnyj sad olu kecid Menbe https az wikipedia org w index php title Yayi olmayan il amp oldid 6131646, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
