Azərbaycanca
Deutsch
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
Yapon riyaziyyatı və ya vasan (和算) – Edo dövründə ortaya çıxmış və Meyci islahatına qədər Yaponiyada istifadə olunmuş ənənəvi riyazi sistem. Meyci islahatından sonra Avropadan Yaponiyaya gətirilmiş riyazi sistem isə yosan (洋算) adlanır. Abak və bir neçə termindən başqa vasan hazırda Yaponiyada sadəcə tarixi mövzu hesab olunur.
Tarixi
XIX əsrə qədər
Formal riyaziyyat Yaponiyaya ilk dəfə VII-VIII əsrlərdə Çindən gəlib. Lakin vurma cədvəli kimi sadəcə riyazi vasitələr istisna olmaqla, bu biliklərin çoxu unudulub. XVI əsrdə yaponlar Çindən gələn və formasında olan yeni riyazi biliklərlə tanış olublar. Bu yeni riyaziyyatın faydalı olacağını düşünən samuray və tacir siniflərinin dəstəyi ilə Yaponiyaya xas olan yeni riyazi sistem inkişaf etmişdir.
Yapon riyaziyyatı haqqında olan və dövrümüzə qədər gəlib çatmış ən köhnə traktat 1620-ci ildə tərəfindən nəşr olunmuş "Bölmə haqqında yazılar" əsəridir. Onun tələbəsi olan tərəfindən 1627-ci ildə nəşr olunmuş "Cindoki" əsəri isə praktiki hesablamalarda geniş istifadə olunmuş, uzun müddət arifmetika dərsliklərinin başlıqları üçün termin olaraq işlədilmişdir. Həmin dövrdə Çindən gələn, çubuqlarla hesablama metodu olan tenqencutsu metodu sayəsində bir məchulu olan cəbri bərabərlikləri hesablamaq mümkün olmasa da, eynivaxtlı bərabərlikləri həll etmək üçün yorucu metod idi. Yaponiyada "Vasan tanrısı" olaraq adlandırılan Seki Takakazunun hazırladığı cəbri notasiya sisteminə qədər bu problem həll olunmamış qalmışdır. Seki determinantlar nəzəriyyəsini inkişaf etdirmiş, dairənin çevrəsini hesablamaq üçün düstur tapmış, beləliklə, vasanın bünövrəsini qoymuşdur.
Sekinin tələbəsi olan "Tetsucutsu sankey" (1722) əsərində genişlənmə və görüşmə sürəti nəzəriyyələrini inkişaf etdirmişdir. Qəribəliyi ilə tanınan riyaziyyatçı XVIII əsrdə Laplas teoremini və avropalı alimlərdən öncə kəşf etmişdir. Həmin dövrdə yaşamış pi ədədini 50-ci mərtəbəyə qədər hesablaya bilmiş, Kuruşima ilə birlikdə çalışaraq Seki və onun tələbələri tərəfindən inkişaf etdirilmiş riyaziyyatı sistemləşdirmişdir. Bu iş tərəfindən davam etdirilmişdir. Yamacinin tələbələrindən biri olan, Kurume daymyosu 1769-cu ildə yazdığı, vasan prinsiplərindən bəhs edən "Cuki sampo" əsəri ilə riyaziyyatı populyarlaşdırmışdır. Yamacinin digər tələbəsi olan qövslər və çevrələr elmini inteqral hesablamalar nəzəriyyəsinə qədər inkişaf etdirmişdir. Acimanın işləri tələbəsi olan tərəfindən davam etdirilmişdir. Vada müəyyən inteqrallar cədvəlini hazırlamış və Qərbdəki sistemə oxşayan sistem hazırlamışdır.
XIX əsrdən sonra
XVII-XVIII əsrdə yaşamış vasan alimlərinin çoxu samuray sinifindən olsa da, XIX əsrin birinci yarısında bir çox tacir sinifindən şəxs vasanla məşğul olmağa başlamışdır. Lakin bu dövrdə yeni nəzəriyyələrindən böyük irəliləyişlər olmamışdır, məktəblər arasında mübahisələr getmişdir. Moqamiryu (və ya Saycoryu) adlı məktəb qurmuş və 20 il boyunca Yamacinin tələbəsi olan ilə mübahisə aparmışdır. Mübahisələr riyaziyyatından özündənsə, məktəblərin nüfuzu ətrafında cərəyan edirdi.
XIX əsrin ortalarında həndəsi fiqurları öyrənmək populyarlaşmışdır. Yapon riyaziyyatçılar dəniz naviqasiyası və digər praktiki məqsədlər üçün astronomiya, triqonometriya, loqaritma və digər riyazi aspektləri Avropadan götürməyə başlamışdırlar.Meyci dövrünün ilk illərində vasan alimləri yeni məktəb sistemi üçün riyaziyyat kurrikulumunun inkişaf etdirilməsində köməklik etmişdirlər. Yaponiyanın ən qədim akademik cəmiyyəti olan və hazırkı sələfi olan Tokio Suqakuşa cəmiyyəti 1877-ci ildə təsis olunanda üzvlərinin yarısından çoxu vasan təhsili almışdı. Lakin əsrin sonuna doğru Qərb riyaziyyatı vasanı geridə qoymağa başlamışdır.
Məşhur riyaziyyatçıları
- (XVII əsr)
- (1598–1672)
- Seki Takakazu (1642–1708)
- (1664–1739)
- (1690–1744)
- (1704–1772)
- (1714–1783)
- (1734–1807)
- (1739–1783)
- (1747–1817)
- (d. 1757)
- (1787–1840)
İstinadlar
Ədəbiyyat
- Kodansha Encyclopedia of Japan. VIII cild. Tokio: Kodansha. 1983. səh. 231. ISBN . İstifadə tarixi: 12 mart 2022.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Yapon riyaziyyati ve ya vasan 和算 Edo dovrunde ortaya cixmis ve Meyci islahatina qeder Yaponiyada istifade olunmus enenevi riyazi sistem Meyci islahatindan sonra Avropadan Yaponiyaya getirilmis riyazi sistem ise yosan 洋算 adlanir Abak ve bir nece terminden basqa vasan hazirda Yaponiyada sadece tarixi movzu hesab olunur Yaponiyada Vasanin tanrisi adlandirilan Seki Takakazu TarixiXIX esre qeder Formal riyaziyyat Yaponiyaya ilk defe VII VIII esrlerde Cinden gelib Lakin vurma cedveli kimi sadece riyazi vasiteler istisna olmaqla bu biliklerin coxu unudulub XVI esrde yaponlar Cinden gelen ve formasinda olan yeni riyazi biliklerle tanis olublar Bu yeni riyaziyyatin faydali olacagini dusunen samuray ve tacir siniflerinin desteyi ile Yaponiyaya xas olan yeni riyazi sistem inkisaf etmisdir Yapon riyaziyyati haqqinda olan ve dovrumuze qeder gelib catmis en kohne traktat 1620 ci ilde terefinden nesr olunmus Bolme haqqinda yazilar eseridir Onun telebesi olan terefinden 1627 ci ilde nesr olunmus Cindoki eseri ise praktiki hesablamalarda genis istifade olunmus uzun muddet arifmetika dersliklerinin basliqlari ucun termin olaraq isledilmisdir Hemin dovrde Cinden gelen cubuqlarla hesablama metodu olan tenqencutsu metodu sayesinde bir mechulu olan cebri beraberlikleri hesablamaq mumkun olmasa da eynivaxtli beraberlikleri hell etmek ucun yorucu metod idi Yaponiyada Vasan tanrisi olaraq adlandirilan Seki Takakazunun hazirladigi cebri notasiya sistemine qeder bu problem hell olunmamis qalmisdir Seki determinantlar nezeriyyesini inkisaf etdirmis dairenin cevresini hesablamaq ucun dustur tapmis belelikle vasanin bunovresini qoymusdur Sekinin Katsuya Sampo 1712 eserinin replikasi Sehifede Bernulli ededlerinden behs olunur Sekinin telebesi olan Tetsucutsu sankey 1722 eserinde genislenme ve gorusme sureti nezeriyyelerini inkisaf etdirmisdir Qeribeliyi ile taninan riyaziyyatci XVIII esrde Laplas teoremini ve avropali alimlerden once kesf etmisdir Hemin dovrde yasamis pi ededini 50 ci mertebeye qeder hesablaya bilmis Kurusima ile birlikde calisaraq Seki ve onun telebeleri terefinden inkisaf etdirilmis riyaziyyati sistemlesdirmisdir Bu is terefinden davam etdirilmisdir Yamacinin telebelerinden biri olan Kurume daymyosu 1769 cu ilde yazdigi vasan prinsiplerinden behs eden Cuki sampo eseri ile riyaziyyati populyarlasdirmisdir Yamacinin diger telebesi olan qovsler ve cevreler elmini inteqral hesablamalar nezeriyyesine qeder inkisaf etdirmisdir Acimanin isleri telebesi olan terefinden davam etdirilmisdir Vada mueyyen inteqrallar cedvelini hazirlamis ve Qerbdeki sisteme oxsayan sistem hazirlamisdir XIX esrden sonra XVII XVIII esrde yasamis vasan alimlerinin coxu samuray sinifinden olsa da XIX esrin birinci yarisinda bir cox tacir sinifinden sexs vasanla mesgul olmaga baslamisdir Lakin bu dovrde yeni nezeriyyelerinden boyuk irelileyisler olmamisdir mektebler arasinda mubahiseler getmisdir Moqamiryu ve ya Saycoryu adli mekteb qurmus ve 20 il boyunca Yamacinin telebesi olan ile mubahise aparmisdir Mubahiseler riyaziyyatindan ozundense mekteblerin nufuzu etrafinda cereyan edirdi XIX esrin ortalarinda hendesi fiqurlari oyrenmek populyarlasmisdir Yapon riyaziyyatcilar deniz naviqasiyasi ve diger praktiki meqsedler ucun astronomiya triqonometriya loqaritma ve diger riyazi aspektleri Avropadan goturmeye baslamisdirlar Meyci dovrunun ilk illerinde vasan alimleri yeni mekteb sistemi ucun riyaziyyat kurrikulumunun inkisaf etdirilmesinde komeklik etmisdirler Yaponiyanin en qedim akademik cemiyyeti olan ve hazirki selefi olan Tokio Suqakusa cemiyyeti 1877 ci ilde tesis olunanda uzvlerinin yarisindan coxu vasan tehsili almisdi Lakin esrin sonuna dogru Qerb riyaziyyati vasani geride qoymaga baslamisdir Meshur riyaziyyatcilari XVII esr 1598 1672 Seki Takakazu 1642 1708 1664 1739 1690 1744 1704 1772 1714 1783 1734 1807 1739 1783 1747 1817 d 1757 1787 1840 IstinadlarKodansha Encyclopedia of JapanEdebiyyatKodansha Encyclopedia of Japan VIII cild Tokio Kodansha 1983 seh 231 ISBN 0 87011 628 2 Istifade tarixi 12 mart 2022