Ukraynada İslam
İslam — xristianlıqdan sonra izləyənlərin sayına görə dünyada ikinci yeri tutan din. İslamın müqəddəs kitabı Qurandır. Şəriət terminologiyasında İslam Allaha itaət edir. İndi Ukrayna tərəfindən işğal edilmiş əraziyə İslamın nüfuz edilməsi Ərəb — Xəzər müharibələri dövründə başladı. VIII əsrdə Qafqaz vasitəsilə Qara dəniz regionuna dinc ərəbcə daxil olan yol açılmışdır. Müasir Ukraynanın cənub-şərqində arxeoloqlar müsəlman qəbri tapıblar. Bu qəbirlər Salto-Mayak mədəniyyətinə aiddir. Ruslar, ərəblər və digər müsəlman xalqları arasında sıx ticarət əlaqələrinin mövcudluğu orta əsr Ərəb-Fars müəllifləri İbn Fədlan, Məsudi, İbrahim İbn-Yaqub və başqaları tərəfindən sübuta yetirilir. Müsəlmanlar İslamın biliyi, qədim Rusiyanın sakinləri ticarət əməliyyatları, səyahət və hərbi kampaniyalarda ilk məlumatlar aldılar. Ruslar İtilə səyahət etdi. Ərəb-müsəlman mədəniyyətinin böyük təsirini yaşayan bir ölkə ilə birbaşa əlaqə yarandı. Kiyev Rusiyası hərbi kampaniyalarda da müsəlman dövlətlərin nümayəndələri ilə təmaslara girdi. Rusiyanın ən yaxın qonşusu — Volqa Bolqarıstan 922-ci ildə İslamı dövlət dini olaraq qəbul etdi. Qədim dövrdə (VIII–XIII əsrlər) Qara dənizdəki İslam əsasən türkdilli qipçaq qrupuna aid müxtəlif türk tayfalarının və xalqlarının tədricən islamlaşması yolu ilə yayılmışdı. "Periferik" fəlsəfi və mədəniyyət mərkəzləri — Dərbənd və Volqa Bolqarıstan İslam doktrinasının yayılmasında əsas rol oynamışdır. İkinci dövr hərbi kolonizasiya kimi təyin olunur.
İslam Xəzər xaqanlığında
İndiki Ukrayna ərazilərində islamın ilk sübutu VII əsrdə yaranmış Xəzər xaqanlığı ilə əlaqələndirilir. Xəzərin yaranması Qərbi Türk xaqanlığının dağılması nəticəsində idi. Başlanğıcda yeni dövlətin ərazisi Şimali Qafqaz, Volqa və Don çaylarının aşağı hissəsi ilə məhdudlaşdı. Ancaq bir neçə onillikdən sonra Xəzərlər ərazilərini siyasət yolu ilə Şərqi Dneprə, şərqdə isə Aral dənizinə qədər genişləndirdi. VII əsrin sonunda Xəzərlər Krımi və Azov dənizini nəzarətə götürdülər. Slavyan tayfalari şimal-şərqdəki tayfalara hörmət qoyurdular. Arxeoloji qazıntılar göstərir ki, Xəzər dövrünün 48 qəsəbəsi müasir Ukraynanın ərazisində yerləşirdi. Arxeoloq E. Kravçenko tərəfindən aparılan qazıntılar Donetskin sahillərində yerləşən qədim yaşayış məntəqələrində çoxsaylı müsəlman məzarlarını aşkar etdi. Onların əksəriyyəti IX əsrin ikinci yarısına aiddir. Bu yaşayış məntəqələrinin əhalisi qarışıq idi. Cənubda Xəzər xaqanlığı, Sasanilər imperiyasının məğlubiyyətindən sonra Cənubi Xəzərin sahillərinə çatan Ərəb xilafətinin ordularına qarşı çıxdı. Xəlifə Ömər ibn əl-Xəttab (585–644) dövründə komandir Abdul Rahman bin ar-Rabiyanin başçılıq etdiyi müsəlman ordusu Xəzər şəhərinin Bələncərşəhərinə basqın etdi. Xəzərlərlə ilk hərbi qarşıdurma 642-ci ildə baş verdi. Beləliklə, Araz-Xəzər müharibələri başladı, bu da təxminən yüz il davam etdi. Qafqaz bölgəsində baş verən mübarizələr, 737-ci ildə Marvan ibn Məhəmməd ordusu Volqaya çatdıqda müxtəlif uğurlar qazanaraq Xəzərlərə ağır bir məğlubiyyət gətirdi. Çətin vəziyyətdə olan xaqan sülh axtarmağa başladı. Marvan, Xəzərlərin İslamı qəbul etməsi şərtini ortaya qoydu. Marvan Xəzər hökmdarını təqib etməyə qaçdı, kiçik bir dəstə ilə şimala doğru hərəkət etdi. Zülmlər təxminən 15–20 gün davam etdi. Təslim şərtlərinə görə xaqan İslamı qəbul etməli idi. Eyni zamanda Ərəb Xilafətinin qoşunları "Slavyan çayına" çatdı. Xaqanın müraciəti əslində baş vermədi. 737-ci ildən 750-ci ilə qədər müsəlman-xəzər münasibətlərində dünya hökmranlıq etdi. 744-cü ildə Xəzər Marvan ibn Məhəmməd son xəlifə idi. 750-ci ildə Şiə üsyanının nəticəsi olaraq,öldürüldü. Hakimiyyət Abbasilərin əlinə keçdi. Bu hadisə, müharibələrin yenidən başlamasına kifayət qədər səbəb oldu. Bir neçə on ildən sonra Xəzərin hakim elitası yəhudiliyi qəbul edir. Xəzər dövləti mövcudluğunun başlanğıcından etibarən çox etnikli idi. Bu da bir çox erkən orta əsr dövlətlərinin fərqli bir xüsusiyyəti idi. Bütün üç din əhali arasında yayıldı: xristianlıq, islam və yəhudilik. İslam xəzərləri haqqında biliklər, Ərəb tacirlərinin Volqa, Don və Donetsk limanlarına gətirdikləri mallarla birlikdə qəbul edildi. İtildə geniş bir müsəlman cəmiyyəti yaranıb, müxtəlif xilafət ölkələrindən olan insanlar tərəfindən təzələnib. X əsrdə Xəzər dövləti tədricən zəiflədi. Slavyan tayfaları Xəzərlərin təsirindən qurtulur və öz dövlətlərini yaradırlar — Kiyev Rus dövləti. 965-ci ildə Kiyevin şahzadəsi Svyatoslav Xəzər ordusunu məğlub etdi və strateji cəhətdən əhəmiyyətli Sarkel qəsrini Don kənarında ələ keçirdi. Çox çətin vəziyyətdə olan Xəzər kralı Xarəzmdən kömək istədi. Bu yardımı aldıqdan sonra, Xəzər hökmdarı və qalan əhalinin əksəriyyəti İslamı qəbul edir. Lakin bu Xəzəri fəlakətdən xilas etmədi. Xəzər dövlətini sonda yıxırlar.
İslam Kiyev Rus dövlətində
Xəzər xaqanlığının azalması regiondakı geosiyasi vəziyyətin tədricən dəyişməsinə gətirib çıxarır. 10-cu əsrin əvvəlində Rusiya paytaxtı Kiyev ilə Şərqi Avropanın ən güclü dövləti olmuşdur. Rusiyanın qərb qonşuları — macarlar və polyaklar xristianlığı qəbul edir. Şərqi Bolqarıstan İslamı qəbul etdi. Kiyevin şahzadələri təkcə din seçməyi deyil, eləcə də qabaqcadan öncə böyük dövlətin inkişafını müəyyən edəcək bir vektorla üzləşirlər. Şahzadə Vladimir Svyatoslaviç tərəfindən xristianlığın qəbulunun tarixi keçmiş illər hekayəsində təsvir edilmişdir. Kiyevin şahzadəsinin seçimi, ilk növbədə, siyasi səbəblərdəndir. 986-cı ildə Rusiya-Volqa Bolqarıstanın ən yaxın qonşusu ruslari "bütpərəstlik zülmətindən" çəkməyə cəhd etdi. Bu sadəlövh əhvalatdan yazarın İslamla çox səthi bir tanışlığı var. XIII–XIII əsrlərdəki bir sıra müsəlman yazıçıları (Şeraf əl-Zaman Tahir əl- Marvazi və Məhəmməd Aufi) ilk növbədə Rusiyanın İslamı qəbul etdiyi məlumatları əks etdirir. Bu baxış məşhur Ukraynalı tarixçi Omelyan Pritsak tərəfindən də keçirilib. Göründüyü kimi, xristianlıq Rusiya tərəfindən qəbul edildikdən sonra ilk bir neçə əsr ərzində İslam və müsəlmanlara olan münasibəti çox sadiq idi. XII əsrin əvvəllərində Kiyevdə böyük bir müsəlman icması vardı. Peçeneklər Rusiyayla təxminən bir əsr mübarizə apardı. 11-ci əsrdə onların bir hissəsi kiyev şahzadələrinin xidmətinə keçən türk tayfalarının birləşməsindəki qara başlıqlara çevrildi. Əl-Qarnatinin mesajından çıxış edərək, XII əsrdə Kiyevin Xristianlıq və İslamın bir yerdə yaşadığı bir şəhər olduğunu düşünə bilərik. Yəqin ki, o dövrdə Rusiyanın paytaxtında müsəlmanlar məscidlərində olublar. Kiyev ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar şəhərin İslam dövlətləri ilə sıx ticarət əlaqələrinde olduğunu göstərir. Kiyevdə təxminən 11 minə yaxın ərəb dirhəmləri tapılmışdır ki, bu da Qərbi Avropa və Bizans sikkələrinin tapıntılarından daha çoxdur. Rusiyanın ən yaxın İslam qonşusu Volqa Bolqarı idi. Bir neçə əsr idi ki, iki ölkə arasındakı münasibətlər çox yaxşı idi daha sonra sülh dövrünü davamlı müharibələr izlədi. Ancaq vaxt keçəmdən sonra bu hörmət ile əvəzləndi. Bu illiklərin nümunəsində aydın görünür. Ancaq onlar monqol-tatarları və Kiyev Ruslarını qoruya bilməmişlər. İşğal zamanı demək olar ki, bütün böyük şəhərlər, o cümlədən Kiyev, məğlub oldu.
İslam tarixinin Qızıl Orda dövrü
1236–1241 illəri arasında Monqolustan xanı Batının orduları bütün Şərqi Avropa dövlətlərini fəth etmişdir. Asiyalı işğalçıların hücum miqyasının tarixdə əvvəlcədən yox idi. Təşkilat baxımından, XIII əsrin ortalarından etibarən Monqolların orduları dünya ordularının hamısından üstün idi. Qərbə gedən zaman monqol ordusu türk xalqlarının köçəri imperiyasını — Cənub Sibirdən Dunaya qədər uzanan Dəşt-i Qıpçaq fəth etdi. Ukraynanın şərq və cənubundakı torpaqlarda yaşayan qara başlıqlar da monqollar tərəfindən öz hərbi quruluşlarına daxil edilmişdir. Mərkəzi Asiya və Yaxın Şərq ölkələrinə qarşı kampaniyalarda monqollar İslamla tanış oldu. Monqolların qərb ordusunun qoşun komandiri xan Batı, bu dinə təvəssül etdi, düşərgələrdə məscid yaradılmasına icazə verdi. İslamı qəbul edən ilk monqol xanı Çingiz xanın nəvəsi Bərkə xan idi. Bununla birlikdə Ulus, Böyük Monqol xanlarından müstəqil bir türk dövləti olan Qızıl Ordaya çevrilməyə başladı. Xan Bərkə öz siyasətində Xarəzm və Volqa Bolqarıstan şəhərlərinin ticarət dairələrinə güvənirdi və o, 1236 və 1239-cu illərdə baş verən proqramlardan tezliklə qurtarıb, Ulusu ən vacib iqtisadi mərkəzlərindən birinə çevirdi. Xan Bərkənin dövründə (1257–1266), Ulusun hökmdarı tərəfindən aktiv şəkildə irəliləyən sürətli şəhər inkişafı başladı. Xan səyləri sayəsində ticarət yolları təhlükəsiz və yaxşı təchiz olunmuşdur.Bərkə xan İslam hökmdarına, müsəlmanlara hər cür dəstəyi göstərsə də, İslam dövlət dini olmadı. Bərkənin ölümündən sonra Qızıl Orda türklər və moğollar üçün ənənəvi inanclara sadiq olan xanlar tərəfindən idarə olundu. Yalnız 1320-ci ildə Xan Özbək İslami əsas din elan etdi. Xan Özbəkin hökumətinin dövrü Qızıl Ordanın zirvəsi idi. Xan Ulusun içərisində olan fitnəni dayandırdı, inzibati islahatlar etdi. Ticarətin himayəsi sayəsində kiçik Qara dəniz şəhərləri böyük sənətkarlıq mərkəzlərinə çevrilmiş, sənətkarlar inkişaf etmis, saraylar və karvansaraylar tikilmişdir. Böyük İpək Yolunda gedən malların hərəkəti Krım və Qafqaz şəhərlərinə yönləndirildi. 14-cü əsrin ortalarında, müasir Ukraynanın əksəriyyəti İslamın hakim olduğu bir ərazi idi. Dunay, Dnestr, Dneper və Don kəndlərində məscid, mədrəsə və türbələr yüksəldi. Qızıl Ordunun zirvəsi 1357-ci ildə xan Özbəkin oğlunun ölüm ilə bitdi. Bundan sonra, 20 il ərzində, "böyük murdarlıq" döyüşündə müharibə baş verdi. Bu, qonşu ölkələr tərəfindən istifadə olundu. Bir əsr sonra, İslamın əsas xanlığı, Ukraynanın cənub və şərqindəki torpaqlarda Qızıl Orda xarabalıqları üzərində yaranan Krım xanlığı idi.
Krım xanlığının dövrü
İslam tarixinin ən parlaq səhifələri Ukrayna ərazilərində Krımla əlaqələndirilir. Müasir Ukraynanın bir hissəsi olan torpaqlarda İslamı yaymaq üçün əsas yer Krım yarımadasıdır. Rusiya 1552-ci ildə Kazan xanlığını fəth etdikdən sonra Krım Qızıl Ordanın son parçası olaraq qaldı. İslam 300 ildən artıq Krım xanlığının dövlət dini olub. Krım yarımadası mövcud olan illərdən etibarən İslam, Krım — tatar xalqının formalaşmasına çox böyük təsir göstərmişdir. XIII–XVI əsrlər dövründə Krım torpaqlarında olduğu üçün krım — tatarlarının din ilə ayrı bir etnik qrup olaraq formalaşdı. Eyni zamanda, uzun müddət Krım yarımadası Dneper rayonunun İslam və müsəlmanlar haqqında soruşduğu əsas yerdir. Tarixi olaraq türk — köçərilərinin yarımadasında görünüşü iki yolla başladı: ilk növbədə torpaqda — köçəri sonra dənizdə — Səlcuq türkləri. Ancaq müsəlman dünyası ilə qarşılaşan tatar-monqol xanlar, İslamı cazibədar bir din, xalqı birləşdirmək və şəriət əsasında bir siyasi güc sistemini qurmaq üçün güclü bir mənəvi vasitə olaraq gördü. İslamın ilk müdafiəçilərindən biri, xan Bərkədir (1209–66). O İslamı şəxsən qəbul edərək, onu yarımadanın əhalisinin yeni bir imana çevrilməsini təşviq etdi və millətində fəal şəkildə tanıtmağa başladı. Ancaq İslamın Krımda son qələbəsi İslamı yarımadada dövlət dini edən xan Özbəyin (1313–42) adıyla əlaqələndirilir. Qızıl Orda Krım xalqının inzibati mərkəzi Solxat şəhəri idi. Özbək bir müddət Krımda yaşamış, İslam uyğun bir nümunə göstərmişdir. Krımda türkdilli əhalinin islamlaşması Tamerlan (1336–1405) tərəfindən tamamlanıb. Xan Toxtamışın aradan qaldırılmasından sonra, o Krımı böyük imperatorluğa daxil etmişdir. Tamerlan siyasətində, ruhani şəxsiyyətlərə güvəndi və İslamın mövqeyini gücləndirməyə hər cür kömək etdi. Müsəlman dünyası ilə təmasda, xanlar İslamda gəncləri möhkəmləndirmək və dövlətdə Şəriətə (İslamın hüquqi sistemi) əsaslanan güclü güclü bir sistem yaratmaq üçün güclü bir mənəvi vasitə gördü.
Zamanla, tarixinin Qızılordu dövründən sonra, Krım xalqı müstəqil bir dövlət quruluşuna sahib oldu və müstəqil Krım tatar dövləti ortaya çıxdı. 1441-ci ildən Gerayev ailəsinin sülaləsi hakim idi. Ukraynadakı müsəlmanlar haqqında əhəmiyyətli xəbərlər, Xan Toxtamışın Qızıl Orda ərazisindəki məhkəməsi ilə bağlıdır. Tamerlandan müstəqillik qazanmaq ücün uğursuz cəhdindən sonra 1396–1399-cu illərdə Kiyevdə və ətrafında yaşayırdı. XV əsrin 20-ci illərində. təxminən 40 ildir ki, Kiyevdə Ordunun sırasında hər zaman bir qrup müsəlman var idi. Bundan Novqorod xronikası xəbər verir. Tatar dəstəsi 1362-ci ildə Litva şahzadəsi Olgerdin qoşunları tərəfindən şəhər tutulmasından sonra Kiyevdən ayrıldı. 1475-ci ildə Krım xanlığının tarixində yeni bir dövr başlandı. Bu il, Krımın hökmdarı, bütün müsəlmanların hökmdarı olan xalif, Osmanlı dövlətinin sultanı idi. Osmanlı imperatorluğunun qanunlarına əsasən, Girey sülaləsi Osmanlı sülaləsindən daha zəngin sayılmışdı. Xanlığın təsirli bir qüvvəsi yüksək ruhanilər idi. Bunların arasında baş müfti olmuşdur. O sultanın qubernatorundan sonra Dövlət Şurasının üzvü — divanın ikinci üzvü hesab edildi. Din adamlarının bu nümayəndəsi Şəriət qanununun ən yüksək tərcüməçisi olmuşdur. Hakimlərin təyin edilməsi və vəzifədən azad edilməsi onun əlində idi. Krıma xarici hökmdarlar qiymətli hədiyyələr göndərdikdə, müfti onları xanla bir araya gətirirdi. O, həmçinin müstəqil xarici ölkələrlə ünsiyyət qura bildi. Dünyəvi dövlət və dini orqanların birləşməsi burda var idi. Müfti müsəlmanları xanı düşünməyə başladı. Ruhani şəxslər dövlətdə nüfuzlu bir siyasi qüvvəyə çevrilmişdi. Krım müftisi imperiyanın Dövlət Şurasının üzvü idi. Onlar İslam ruhunda Krımların formalaşmasına, sadiq müsəlmanları və vicdanlı subyektləri yetişdirməyə xidmət etmişlər.
İslam Krım — tatar xalqının mənəvi həyatının əsası oldu. Demək olar ki, bütün əhəmiyyətli yaşayış məntəqələri 1783-cü ildə 1660 nəfər olan məscidlərdən istifadə etmişdir. Demək olar ki, 1783-cü ildə 1660 nəfər məscidlərdən istifadə etmişdir. İslam hüququ məsələləri üzrə aparıcı hakimiyyət, 1424-cü ildə Osmanlı imperatorluğunda təsis edilmiş Şeyxülislam idi.
Uzun müddət dini dözümlülük mühiti Krımda üstünlük təşkil etdi. Pravoslav, katolik, yunan, erməni kilsələri və monastırları, yəhudi və karait sinaqoqları dövlət ərazisində sərbəst şəkildə fəaliyyət göstərmişdir. İslam ideyalarının və normalarının təsiriylə, Krım tatar xalqının milli mədəniyyəti, gündəlik ənənələri, dili, həyat tərzi, uşaqların təhsil sistemi və tərbiyəsi quruldu; kitablar, musiqi, daş və ağac oymalar, bəzək sənəti və xüsusilə memarlıq inkişaf etdi. Müsəlman arxitekturasının qiymətli abidələri qədim Krımda Özbək və Beybars, Kurşun-Cami və Taxtəli-Cami məscidləri ilə, zəngin mədrəsələr, karvansaralar və fəvvarələrlə zəngindir. Baxcasarayda müsəlman mədəniyyətinin bir çox xatirəsi var.
Müasir Ukraynada İslam
2014-cü il yanvarın 1-nə Ukrayna ərazisində qeydiyyatdan keçmiş 624 müsəlman icması və ən azı bir neçə yüz nəfər qeydiyyatdan keçməmişi var idi. Ukraynada müsəlman sayı 500 mindən 1 milyona qədərdir. Bu sayı Krım müsəlmanları (təxminən 300 min nəfər) əhatə edir. Ötən əsrin 80-ci illərinin sonuna qədər, Ukraynada İslam əslində yeraltı idi. 1930-cu illərin repressiyasından və Krım tatarlarının deportasiyasından sonra, müsəlman icmaları formal olaraq yox idi. 1991-ci ildə müstəqillik elan edildikdən sonra, ukraynalılar yenidən dini fəaliyyət üçün azadlıq verdilər. Eyni ildə Krım Müsəlmanları Ruhani Müdirliyi quruldu. 1997-ci Ukraynada "Alraid" İctimai Birlikləri Assosiasiyası yaradılıb. Bu gün Ukraynada ondan artıq ictimai qurum var. "Alraid" müxtəlif dini ədəbiyyatı tərcümə etmək, "Alraid" adlı bir qəzetin dərc edilməsi və fəal dini və təhsil ilə məşğul olur.