Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Trabzon məsələsi — Ağqoyunlu dövləti ilə Osmanlı dövləti arasında yaşanmış gərginlikdir. 1461-ci ildə baş vermiş bu hadisə Osmanlı sultanı II Mehmedin Ağqoyunlu dövlətinin müttəfiqi olan və Qara dənizə çıxış vasitəsi olan Trabzon imperiyasını tutması zamanı yaşanmışdır.
Trabzon Rum İmperatorluğu və Ağqoyunlu münasibətləri
IV səlib qüvvləri 1204-cü ildə İstanbulu ələ keçirdikdən sonra Trabzona sığınan Komninlər sülaləsi mənsublarının qurduğu Trabzon-Rum imperiyası bütün zəifliklərinə və böyük ərazi itkilərinə baxmayaraq Anadolu Səlcuqlarına qarşı varlığını davam etdirə bilmişdi. Fallmerayerin dediyi kimi, Səlcuqlu ölkəsinin sərhədlərində dolaşan hər bir düşmənlə daim birləşən bu kiçik dövlət, Hülakü dövləti Yaxın Şərqdə göründüyü zaman monqolların hökmranlığını tanıyaraq işğaldan xilas ola bilmiş, hətta Cəlaləddin Xarəmşahın hücumlarından da qorunmuşdu. Lakin XIII əsrin sonu, XIV əsrin ilk illərində Səlcuqlu dövlətinin dağılması və qısa müddət sonra Monqol-İlxani hökmranlığının zəifləməsi ilə Anadolunun siyasi mənzərəsi tamamilə dəyişdi. Beləliklə “Tevâif-i Mülük” dövrü başladı. Trabzon İmperiyasının vəziyyətində ciddi dəyişiklik oldu. Həqiqətən də Anadolunun digər yerlərində olduğu kimi Trabzon torpaqlarını əhatə edən bölgələrdə də fərqlənmiş bir çox bəylər ətraflarında olan döyüşkən qüvvələrlə Trabzonlular üçün böyük təhlükə yaratmağa başladılar. Bəziləri Anadolu Səlcuqlu dövlətinin vassalları, digərləri isə sərbəst hərəkət edən və özlərinə ev axtaran türkmən boylarının başçıları olan bu bəylər tez-tez Trabzon torpaqlarına şiddətli basqınlar etməyə cəhd edirdilər. Onların arasında xüsusilə Ağqoyunlu bəyləri seçilirdi. Məlum olduğu kimi, XIII əsrin birinci yarısında Ərzurum bölgəsinə qədər getdiyi anlaşılan və Trabzon-Rum qaynaqlarında “Amid türkləri” və “Amid xalqı” adlandırılan Ağqoyunlular ilk dəfə 1341-ci ilin yanvarında Trabzon ərazisinə böyük bir hücum edərək, eyni ildə paytaxtı yenidən təhdid etmişdilər. Mübarizə gücü olmayan, daxili sıxıntılara qarşı dura bilməyən imperator III Aleksey, Turəli bəyin torpaq, can və mal itkisinə səbəb olan basqınlarına qarşı heç bir tədbir görə bilmədi. Bu səfərin Trabzon-Rum imperatorluğunun hücumlarına cavab məqsədilə təşkil olunduğu da bildirilir. Turəli bəy rəhbərliyindəki türkmənlərin 3-cü səfəri isə 1343-cü ildə baş tutmuşdur. 1348-ci ildə iyun ayının 29-da o, Ərzincan hakimi Əxi Ayna bəy, Bayburt hakimi Məhəmməd Rikabdar ilə birlik qurub Trabzon üzərinə bir daha yürüş etmişdi. Bu səfər barədə Rum qaynaqlarında məlumatlar öz əksini tapmışdır. Yenidən 1348-ci ildə Duharlu oymağından Yusif bəyin Trabzonlular ilə etdiyi döyüşdə şəhid olması Turəli bəylə oğlu Qutlu bəyin Trabzona hücumu ilə nəticələndi. Türk axınları ilə mübarizə apara bilmədiyini anlayan imperator III Aleksey onun dostluğunu qazanmaq üçün 1352-ci ildə bacısı Marianı Turəli bəyin oğlu Fəxrəddin Qutlu bəy ilə evləndirir. Lakin Kitabi-Diyarbəkriyyəyə görə Yusif bəyin intiqamını almaq üçün edilən səfərdə şahzadə Maria qənimət kimi ələ keçirilmişdi. Bu hadisə ilə Ağqoyunlu-Trabzon münasibətlərində yeni bir mərhələ başladı. Bu evlilikdən sonra Maria Kommenos Dəspinə Xatun adı ilə tanınır. İzdivaçdan sonra tərəflər arasındakı işğalçı yürüşlər dayanır və səfərlər daha dostyana xarakter daşıyır. 1365-ci ildə Qutlu bəyin Trabzona səfəri də bunun açıq sübutudur.
Qutlu bəyin oğlu Qara-Yuluq Osman bəyin dövründə də bu münasibətlərin davam etdiyini görürü. Osman bəy 1420-ci ildən sonra Mütahhartənin nəvəsi Yar Əli bəyin əlində olan Ərzincanı mühasirəyə alarkən, IV Aleksey də Ağqoyunlu qüvvələrinə qoşularaq, onlara silahlar gətirmişdir. Bizans tarixçisi Dukas Osman bəyin IV Alekseyin qızı ilə evlənməsi barədə məlumat vermişdir. Cəlaləddin Əli bəyin həyat yoldaşı Sara Xatunun da Komnin şahzadəsi olduğu deyilsə də, bu məlumat doğru deyil. Onun atasının adının Pir Əli olduğu bizə məlumdur. Uzun Həsənin padşahlığına qədər belə bir mehriban inkişaf nümayiş etdirən Trabzon-Rum İmperiyası ilə Ağqoyunlu münasibətləri Uzun Həsən dövründə daha da gücləndi. Belə ki, Uzun Həsən hətta Komnenin sülaləsinin himayədarına çevrildi. Şübhəsiz ki, bu münasibətlərin inkişafında Osmanlı imperiyası təhlükəsi və Fatehin Rum imperiyasına qarşı siyasəti də rol oynamışdır.
Trabzon Rum İmperatorluğu və Osmanlı münasibətləri
II Sultan Muradın Rumelidə məşğul olması, bütün zəifliklərinə baxmayaraq, Trabzon imperiyasına öz varlığını qoruyub saxlamaq imkanı verirdi. Bununla belə, IV Alekseyin oğlu imperator Kalo İoann (1429-1458), II Murad ölənə qədər həmişə qorxu içində yaşamış, II Sultan Mehmed taxta çıxanda sevinmişdi. İmperator bu vaxt Trabzonda olan məşhur Bizans tarixçisi Franses bu barədə xəbər verərək yeni hökmdarın ona dostluq zəmanəti verməsindən məmnunluğunu ifadə etdi. Franses isə Mehmedin Xristianlığın böyük düşməni olduğunu, Rum dövlətinə və onların Şərqdəki hökmranlığına son qoymaq istədiyini, Bizansın zəifliyi səbəbindən öz ambisiyalarını tezliklə reallaşdıracağını söyləmişdi. Baş verən hadisələr çox keçmədən onun haqlılığını sübut etdi.
II Sultan Mehmed İstanbulu fəth etdikdən az sonra Trabzonla bağlı siyasətini dəyişdi. II Mehmed Trabzonu tutmağa və beləliklə özünün başlıca rəqibi olan Ağqoyunlu dövlətini Qara dənizə çıxış yolundan məhrum etməyə, onun Qərblə əlaqələrini kəsməyə can atırdı. Səlahəddin Tanselin fikrincə, Fateh Trabzonu almaqla Şərq ilə Qərbi birləşdirən böyük dəniz ticarəti yolunun nəzarətini öz əlinə keçirmiş olardı. Belə ki, Palailoqos sülaləsinin hökmranlığı sona çatdıqdan sonra komnenlilər Bizansın nümayəndələrinə və rumların qanuni himayədarlarına çevrildilər. Əslində İstanbulun fəthindən sonra bir çox Bizans rütbəli adamları Trabzona sığınmağı uyğun görmüşdülər. Beləki bu hadisənin Fatehi hərəkətə gətirmək üçün kifayət edəcəyi və dövlətini möhkəm təməllər üzərində bərqərar etmək üçün Anadol u hegemonluğunu ələ keçirməyi düşünən hökmdarın sonda Komnenilərin hökmranlığına son qoyacağı qəti idi.
Lakin gözlənilməyən bir hadisə Trabzonun vəziyyətini tamamilə çətinləşdirdi. Rafizi türkmənlərini ətrafına toplayan Şeyx Cüneyd 1456-cı ilin yazında Trabzon imperiyasının ərazisinə daxil oldu, Ağca-qalanı ələ keçirdi. Ona qarşı gələn qüvvələri məğlub etdikdən sonra Trabzon divarlarına tərəf irəlilədi. Lakin onun hücumları bir nəticə vermədi və tezliklə geri çəkilməli oldu. Bu ərəfədə Rum valisi Xızır Bəyin Osmanlı qüvvələri ilə Trabzona basqın etməsi təsadüf deyildi. Çünki Osmanlı qaynaqları bu axının Cüneydi Trabzondan çıxarmaq üçün olduğunu yazır. Bu basqın nəticəsində Kalo İoann ildə 2000 qızıl sikkə xərac ödəməyə razılaşaraq Osmanlı hökmranlığını tanıdı. Həmin il Serbiyada məşğul olan Fateh Sultan Mehmed paytaxta qayıtdıqdan sonra imperatorun qardaşı Davud İstanbula getdi, bu dəfə xəracın miqdarı 3000 qızıla yüksəlmişdi.
Trabzon məsələsi
XV əsrin II yansında Şərq istiqamətində Osmanlı işğallarının güclənməsi şəraitində Ağqoyunlu Trabzon munasibətləri daha da möhkəmləndi. 1459-cu ildə Murad bəyin başçılığı ilə Ağqoyunlu elçiləri İstanbula gəldilər və Trabzonun osmanlılara verdiyi bacın ləğv olunmasını, Dəspinə xatunun cehizi Sivas-Kayseri bölgəsinin ağqoyunlulara təslim edilməsini tələb etdilər. II Mehmed bu tələbi rədd etdi. İstanbuldan mənfi cavab alan Uzun Həsən Trabzon yaxınlığında mühüm strateji məntəqə olan Qoyluhisarı 1460-cı ilin baharında ələ keçirdi. Yaşar Yücel və B.S.Baykal Əbu Bəkr Tehraninin verdiyi məlumatlara əsaslanaraq yazırlar ki, bu zaman Fateh sultan Mehmed sülh arzusu ilə «Muş Əli» adlı bir elçi göndərmişdi. Uzun Həsən bu elçini böyük əmirlərindən olan Xurşid bəylə birlikdə Fateh Mehmedin yanına göndərmiş, «Trabzon və ətrafındakı qalalarla bağlı tələblərini» Osmanlı hökmdarına bildirmişdi. Fateh Mehmed bu tələbləri qəbul etmiş və əmirlərinə xəbər göndərərək Trabzon torpaqlarına hücum etməməyi, bu bölgəni Uzun Həsənin təbəələrinə həvalə etməyi tapşırmışdı. Beləliklə, iki dövlət arasında baş verə biləcək böyük bir münaqişənin qarşısı alınmışdı. Bəkir Sidqi Baykal Sultan Mehmedin Uzun Həsənin tələblərini qəbul etməsinin səbəbini, Fatehin daha vacib olan Mora səfərinə hazırlaşmağında görür. Lakin II Mehmed Trabzonu işğal etmək fıkrindən əl çəkməmişdi. Səlahəddin Tansel Ağqoyunlularla münasibətdə II Mehmedin tərəddüd etməsinin səbəbini, «Uzun Həsənın təcavüzlərinin artması Fatehə qəti olaraq bunu anlatmışdı ki, özünə arxadan zərbə vura biləcək bir dövləti bitərəf etməsə, Trabzona yürüş təhlükəli ola bilər». Buna görə də « II Mehmed Trabzon probleminin həllini tə'xirə salmış, Uzun Həsənlə vuruşmaq üçün ordusunu Ərzincana yeritmiş və Yassıçəmən adlanan yerdə ordugah qurmuşdu».
Əbu Bəkr Tehraninin verdiyi məlumata görə, Fateh II Mehmed Uzun Həsənin yanına elçi göndərərək sülh bağlamağı təklif etmişdi. O, yazır: «Rum padşahı Uzun Həsənə elçi göndərdi və bildirdi ki, əgər o, anası Saray Xatunu sülh üçün onun yanına göndərərsə, sülh bağlamağa, Trabzona olan iddialarından imtina etməyə hazırdır». Ağqoyunlu elçilərinə Saray Xatun başçılıq edirdi. Bəkir Sidqi Baykal Əbu Bəkr Tehraninin verdiyi məlumatların doğru olduğunu qəbul edir və Uzun Həsənin anasını Fatehin yanına yollamağa razı olmasının səbəbinin cavabsız qaldığını yazır. Bütün Yaxın və Orta Şərqdə böyük nüfuzu olan Saray Xatun Osmanlı sultanının hərbi düşərgəsində yaxşı qarşılandı. Qaynaqların verdiyi məlumata görə, danışıqlar zamanı Saray Xatun II Mehmed bır-birinə «ana» və «oğul» deyə müraciət etmişlər. Saray Xatun bu danışıqlar zamanı özünün bütün diplomatik bacarığından istıfadə etdi və Uzun Həsənin birinci tapşınğını yerinə yetirə bildi: II Mehmedi Ağqoyunlu dövlətinə qarşı müharibə etmək fıkrindən daşındırdı. Rəşad Əkrəmə görə, iki ölkə arasında, ağqoyunluların Osmanlı dövlətinə, habelə onun himayəsindəki ərazilərə hücum etməməsi, Osmanlı qoşunlarının Trabzona hücumu zamanı Ağqoyunlu dövlətinin bitərəf qalması şərtilə sülh müqaviləsi bağlandı. Bu sülh müqaviləsinin Ağqoyunlu dövləti üçün böyük əhəmiyyəti oldu. Məhz Saray Xatunun bağladığı bu müqavilə nəticəsində o zaman Osmanlı imperiyası ilə toqquşmağa qadir olmayan kiçik Ağqoyunlu dövləti öz müstəqilliyini saxlaya bildi. Lakin Saray Xatunun bütün sə'ylərinə baxmayaraq, II Mehmedi Trabzon fəthindən çəkindirmək mümkün olmadı. Yaşar Yücel II Mehmedin Trabzon fəthi ərəfəsində Uzun Həsənlə olan münasibətlərini təhlil edərək belə bir nəticəyə gəlir ki, nə Uzun Həsən Fatehi Trabzon fəthindən çəkindirmək üçün qəti bir təşəbbüsdə olmuş, nə də Fateh onu tamamilə bitərəf etməyə çalışmışdı. Üstünlüyün Fateh tərəfində qaldığı və Uzun Həsənin «şəfaət» diləməsi haqqında Osmanlı rəvayəti qəbul oluna bilməz. Çünki, Fateh bütün Trabzon səfəri boyunca Uzun Həsəndən çəkinmişdi və onun arxadan edəcəyi hücumdan ehtiyat etmişdi. İbn Kamalın çox gözəl bildirdiyi kimi Sultanın Saray Xarunu özü ilə götürməsi də bunu sübut edir. 1461-ci ilin 26 oktyabrında Trabzon zəbt edildi. Uzun Həsənin qaynı, son Trabzon hakimi David Komnen İstanbula göndərilərək edam edildi. Şəhərin əldən getdiyini görən Saray Xatun öz gəlininin (Dəspinə xatunun) Trabzon taxtına olan varislik hüququnu irəli sürdü. O, bundan istifadə edib Trabzon xəzinəsini sultanla bölüşdürdü. Yaşar Yücel bunu, sultanın danışıqlar zamanı Saray Xatuna bəzi şeylər vəd etməsi ilə əlaqələndirir. Yaşar Yücel və Əli Sevim yazırlar ki, Sultan Fateh Uzun Həsənin ölkəsi sərhədlərinə gələn zaman orduda girov olaraq götürülmüş Saray Xatunu bir elçi heyəti və Trabzon xəzinəsindən əldə olunmuş hədiyyələrlə oğlunun yanına göndərdi. Osmanlı heyəti Uzun Həsənlə mövcud olan müqaviləni «Şərq sərhədlərinin təhlükəsiz olması şərtilə təzələdi». Osmanlı sultanı bu tədbir vasitəsilə qərbdəki istilalarını həyata keçirərkən öz arxasını təhlükəsizləşdirmək istəyirdi. Trabzonun fəth olunması nəticəsində Ağqoyunlu dövləti nəinki öz müttəfiqini, habelə Qara dənizə olan yeganə çıxış yolunu da itirdi. Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətləri xeyli kəskinləşdi.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Əliyarlı, Süleyman. Azərbaycan tarixi. Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı. 1996.
- Woods, 1976. səh. 76
- Bryer, "Greeks and Turkmens: The Pontic Exception",Dumbarton Oaks Papers 29 (1975), səh. 144
- "Ağqoyunlu - Encyclopedia Iranica". 2019-07-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-12-06.
- Yinanç. səh. 255
- Yücel, 1985. səh. 291
- Yücel, 1985. səh. 292
- Yücel, 1985. səh. 294
- Abbaslı, 1976. səh. 288
- Nəcəfli, 2000. səh. 50
- Nəcəfli, 2000. səh. 51
Mənbə
- Əbubəkr Tehrani (Rahilə Şükürova). Kitabi-Diyarbəkriyyə. İstanbul: Bayrak nəşriyyatı. 2006.
- Woods, John E. The Aqquyunlu: Clan, Confederation, Empire. The University of Utah Press. 1999.
- Mükrimin Halil Yinanç. Akkoyunlular. İslam Ansiklopedisi. 251–270.
- Yunus Özger. AKKOYUNLU KUTLU BEY VAKFININ XIX. YÜZYILDAKİ DURUMU. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 2007. 227–241.
- Yücel, Yaşar. FATIH'IN TRABZON'U FETHI ÖNCESINDE OSMANLI-TRABZON-AKKOYUNLU ILIŞKILERI (türk). Belleten. 1985. 287–312.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Trabzon meselesi Agqoyunlu dovleti ile Osmanli dovleti arasinda yasanmis gerginlikdir 1461 ci ilde bas vermis bu hadise Osmanli sultani II Mehmedin Agqoyunlu dovletinin muttefiqi olan ve Qara denize cixis vasitesi olan Trabzon imperiyasini tutmasi zamani yasanmisdir Trabzon Rum Imperatorlugu ve Agqoyunlu munasibetleriIV selib quvvleri 1204 cu ilde Istanbulu ele kecirdikden sonra Trabzona siginan Komninler sulalesi mensublarinin qurdugu Trabzon Rum imperiyasi butun zeifliklerine ve boyuk erazi itkilerine baxmayaraq Anadolu Selcuqlarina qarsi varligini davam etdire bilmisdi Fallmerayerin dediyi kimi Selcuqlu olkesinin serhedlerinde dolasan her bir dusmenle daim birlesen bu kicik dovlet Hulaku dovleti Yaxin Serqde gorunduyu zaman monqollarin hokmranligini taniyaraq isgaldan xilas ola bilmis hetta Celaleddin Xaremsahin hucumlarindan da qorunmusdu Lakin XIII esrin sonu XIV esrin ilk illerinde Selcuqlu dovletinin dagilmasi ve qisa muddet sonra Monqol Ilxani hokmranliginin zeiflemesi ile Anadolunun siyasi menzeresi tamamile deyisdi Belelikle Tevaif i Muluk dovru basladi Trabzon Imperiyasinin veziyyetinde ciddi deyisiklik oldu Heqiqeten de Anadolunun diger yerlerinde oldugu kimi Trabzon torpaqlarini ehate eden bolgelerde de ferqlenmis bir cox beyler etraflarinda olan doyusken quvvelerle Trabzonlular ucun boyuk tehluke yaratmaga basladilar Bezileri Anadolu Selcuqlu dovletinin vassallari digerleri ise serbest hereket eden ve ozlerine ev axtaran turkmen boylarinin bascilari olan bu beyler tez tez Trabzon torpaqlarina siddetli basqinlar etmeye cehd edirdiler Onlarin arasinda xususile Agqoyunlu beyleri secilirdi Melum oldugu kimi XIII esrin birinci yarisinda Erzurum bolgesine qeder getdiyi anlasilan ve Trabzon Rum qaynaqlarinda Amid turkleri ve Amid xalqi adlandirilan Agqoyunlular ilk defe 1341 ci ilin yanvarinda Trabzon erazisine boyuk bir hucum ederek eyni ilde paytaxti yeniden tehdid etmisdiler Mubarize gucu olmayan daxili sixintilara qarsi dura bilmeyen imperator III Aleksey Tureli beyin torpaq can ve mal itkisine sebeb olan basqinlarina qarsi hec bir tedbir gore bilmedi Bu seferin Trabzon Rum imperatorlugunun hucumlarina cavab meqsedile teskil olundugu da bildirilir Tureli bey rehberliyindeki turkmenlerin 3 cu seferi ise 1343 cu ilde bas tutmusdur 1348 ci ilde iyun ayinin 29 da o Erzincan hakimi Exi Ayna bey Bayburt hakimi Mehemmed Rikabdar ile birlik qurub Trabzon uzerine bir daha yurus etmisdi Bu sefer barede Rum qaynaqlarinda melumatlar oz eksini tapmisdir Yeniden 1348 ci ilde Duharlu oymagindan Yusif beyin Trabzonlular ile etdiyi doyusde sehid olmasi Tureli beyle oglu Qutlu beyin Trabzona hucumu ile neticelendi Turk axinlari ile mubarize apara bilmediyini anlayan imperator III Aleksey onun dostlugunu qazanmaq ucun 1352 ci ilde bacisi Mariani Tureli beyin oglu Fexreddin Qutlu bey ile evlendirir Lakin Kitabi Diyarbekriyyeye gore Yusif beyin intiqamini almaq ucun edilen seferde sahzade Maria qenimet kimi ele kecirilmisdi Bu hadise ile Agqoyunlu Trabzon munasibetlerinde yeni bir merhele basladi Bu evlilikden sonra Maria Kommenos Despine Xatun adi ile taninir Izdivacdan sonra terefler arasindaki isgalci yurusler dayanir ve seferler daha dostyana xarakter dasiyir 1365 ci ilde Qutlu beyin Trabzona seferi de bunun aciq subutudur Qutlu beyin oglu Qara Yuluq Osman beyin dovrunde de bu munasibetlerin davam etdiyini goruru Osman bey 1420 ci ilden sonra Mutahhartenin nevesi Yar Eli beyin elinde olan Erzincani muhasireye alarken IV Aleksey de Agqoyunlu quvvelerine qosularaq onlara silahlar getirmisdir Bizans tarixcisi Dukas Osman beyin IV Alekseyin qizi ile evlenmesi barede melumat vermisdir Celaleddin Eli beyin heyat yoldasi Sara Xatunun da Komnin sahzadesi oldugu deyilse de bu melumat dogru deyil Onun atasinin adinin Pir Eli oldugu bize melumdur Uzun Hesenin padsahligina qeder bele bir mehriban inkisaf numayis etdiren Trabzon Rum Imperiyasi ile Agqoyunlu munasibetleri Uzun Hesen dovrunde daha da guclendi Bele ki Uzun Hesen hetta Komnenin sulalesinin himayedarina cevrildi Subhesiz ki bu munasibetlerin inkisafinda Osmanli imperiyasi tehlukesi ve Fatehin Rum imperiyasina qarsi siyaseti de rol oynamisdir Trabzon Rum Imperatorlugu ve Osmanli munasibetleriII Sultan Muradin Rumelide mesgul olmasi butun zeifliklerine baxmayaraq Trabzon imperiyasina oz varligini qoruyub saxlamaq imkani verirdi Bununla bele IV Alekseyin oglu imperator Kalo Ioann 1429 1458 II Murad olene qeder hemise qorxu icinde yasamis II Sultan Mehmed taxta cixanda sevinmisdi Imperator bu vaxt Trabzonda olan meshur Bizans tarixcisi Franses bu barede xeber vererek yeni hokmdarin ona dostluq zemaneti vermesinden memnunlugunu ifade etdi Franses ise Mehmedin Xristianligin boyuk dusmeni oldugunu Rum dovletine ve onlarin Serqdeki hokmranligina son qoymaq istediyini Bizansin zeifliyi sebebinden oz ambisiyalarini tezlikle reallasdiracagini soylemisdi Bas veren hadiseler cox kecmeden onun haqliligini subut etdi II Sultan Mehmed Istanbulu feth etdikden az sonra Trabzonla bagli siyasetini deyisdi II Mehmed Trabzonu tutmaga ve belelikle ozunun baslica reqibi olan Agqoyunlu dovletini Qara denize cixis yolundan mehrum etmeye onun Qerble elaqelerini kesmeye can atirdi Selaheddin Tanselin fikrince Fateh Trabzonu almaqla Serq ile Qerbi birlesdiren boyuk deniz ticareti yolunun nezaretini oz eline kecirmis olardi Bele ki Palailoqos sulalesinin hokmranligi sona catdiqdan sonra komnenliler Bizansin numayendelerine ve rumlarin qanuni himayedarlarina cevrildiler Eslinde Istanbulun fethinden sonra bir cox Bizans rutbeli adamlari Trabzona siginmagi uygun gormusduler Beleki bu hadisenin Fatehi herekete getirmek ucun kifayet edeceyi ve dovletini mohkem temeller uzerinde berqerar etmek ucun Anadol u hegemonlugunu ele kecirmeyi dusunen hokmdarin sonda Komnenilerin hokmranligina son qoyacagi qeti idi Lakin gozlenilmeyen bir hadise Trabzonun veziyyetini tamamile cetinlesdirdi Rafizi turkmenlerini etrafina toplayan Seyx Cuneyd 1456 ci ilin yazinda Trabzon imperiyasinin erazisine daxil oldu Agca qalani ele kecirdi Ona qarsi gelen quvveleri meglub etdikden sonra Trabzon divarlarina teref ireliledi Lakin onun hucumlari bir netice vermedi ve tezlikle geri cekilmeli oldu Bu erefede Rum valisi Xizir Beyin Osmanli quvveleri ile Trabzona basqin etmesi tesaduf deyildi Cunki Osmanli qaynaqlari bu axinin Cuneydi Trabzondan cixarmaq ucun oldugunu yazir Bu basqin neticesinde Kalo Ioann ilde 2000 qizil sikke xerac odemeye razilasaraq Osmanli hokmranligini tanidi Hemin il Serbiyada mesgul olan Fateh Sultan Mehmed paytaxta qayitdiqdan sonra imperatorun qardasi Davud Istanbula getdi bu defe xeracin miqdari 3000 qizila yukselmisdi Trabzon meselesiXV esrin II yansinda Serq istiqametinde Osmanli isgallarinin guclenmesi seraitinde Agqoyunlu Trabzon munasibetleri daha da mohkemlendi 1459 cu ilde Murad beyin basciligi ile Agqoyunlu elcileri Istanbula geldiler ve Trabzonun osmanlilara verdiyi bacin legv olunmasini Despine xatunun cehizi Sivas Kayseri bolgesinin agqoyunlulara teslim edilmesini teleb etdiler II Mehmed bu telebi redd etdi Istanbuldan menfi cavab alan Uzun Hesen Trabzon yaxinliginda muhum strateji menteqe olan Qoyluhisari 1460 ci ilin baharinda ele kecirdi Yasar Yucel ve B S Baykal Ebu Bekr Tehraninin verdiyi melumatlara esaslanaraq yazirlar ki bu zaman Fateh sultan Mehmed sulh arzusu ile Mus Eli adli bir elci gondermisdi Uzun Hesen bu elcini boyuk emirlerinden olan Xursid beyle birlikde Fateh Mehmedin yanina gondermis Trabzon ve etrafindaki qalalarla bagli teleblerini Osmanli hokmdarina bildirmisdi Fateh Mehmed bu telebleri qebul etmis ve emirlerine xeber gondererek Trabzon torpaqlarina hucum etmemeyi bu bolgeni Uzun Hesenin tebeelerine hevale etmeyi tapsirmisdi Belelikle iki dovlet arasinda bas vere bilecek boyuk bir munaqisenin qarsisi alinmisdi Bekir Sidqi Baykal Sultan Mehmedin Uzun Hesenin teleblerini qebul etmesinin sebebini Fatehin daha vacib olan Mora seferine hazirlasmaginda gorur Lakin II Mehmed Trabzonu isgal etmek fikrinden el cekmemisdi Selaheddin Tansel Agqoyunlularla munasibetde II Mehmedin tereddud etmesinin sebebini Uzun Hesenin tecavuzlerinin artmasi Fatehe qeti olaraq bunu anlatmisdi ki ozune arxadan zerbe vura bilecek bir dovleti biteref etmese Trabzona yurus tehlukeli ola biler Buna gore de II Mehmed Trabzon probleminin hellini te xire salmis Uzun Hesenle vurusmaq ucun ordusunu Erzincana yeritmis ve Yassicemen adlanan yerde ordugah qurmusdu Ebu Bekr Tehraninin verdiyi melumata gore Fateh II Mehmed Uzun Hesenin yanina elci gondererek sulh baglamagi teklif etmisdi O yazir Rum padsahi Uzun Hesene elci gonderdi ve bildirdi ki eger o anasi Saray Xatunu sulh ucun onun yanina gondererse sulh baglamaga Trabzona olan iddialarindan imtina etmeye hazirdir Agqoyunlu elcilerine Saray Xatun basciliq edirdi Bekir Sidqi Baykal Ebu Bekr Tehraninin verdiyi melumatlarin dogru oldugunu qebul edir ve Uzun Hesenin anasini Fatehin yanina yollamaga razi olmasinin sebebinin cavabsiz qaldigini yazir Butun Yaxin ve Orta Serqde boyuk nufuzu olan Saray Xatun Osmanli sultaninin herbi dusergesinde yaxsi qarsilandi Qaynaqlarin verdiyi melumata gore danisiqlar zamani Saray Xatun II Mehmed bir birine ana ve ogul deye muraciet etmisler Saray Xatun bu danisiqlar zamani ozunun butun diplomatik bacarigindan istifade etdi ve Uzun Hesenin birinci tapsingini yerine yetire bildi II Mehmedi Agqoyunlu dovletine qarsi muharibe etmek fikrinden dasindirdi Resad Ekreme gore iki olke arasinda agqoyunlularin Osmanli dovletine habele onun himayesindeki erazilere hucum etmemesi Osmanli qosunlarinin Trabzona hucumu zamani Agqoyunlu dovletinin biteref qalmasi sertile sulh muqavilesi baglandi Bu sulh muqavilesinin Agqoyunlu dovleti ucun boyuk ehemiyyeti oldu Mehz Saray Xatunun bagladigi bu muqavile neticesinde o zaman Osmanli imperiyasi ile toqqusmaga qadir olmayan kicik Agqoyunlu dovleti oz musteqilliyini saxlaya bildi Lakin Saray Xatunun butun se ylerine baxmayaraq II Mehmedi Trabzon fethinden cekindirmek mumkun olmadi Yasar Yucel II Mehmedin Trabzon fethi erefesinde Uzun Hesenle olan munasibetlerini tehlil ederek bele bir neticeye gelir ki ne Uzun Hesen Fatehi Trabzon fethinden cekindirmek ucun qeti bir tesebbusde olmus ne de Fateh onu tamamile biteref etmeye calismisdi Ustunluyun Fateh terefinde qaldigi ve Uzun Hesenin sefaet dilemesi haqqinda Osmanli revayeti qebul oluna bilmez Cunki Fateh butun Trabzon seferi boyunca Uzun Hesenden cekinmisdi ve onun arxadan edeceyi hucumdan ehtiyat etmisdi Ibn Kamalin cox gozel bildirdiyi kimi Sultanin Saray Xarunu ozu ile goturmesi de bunu subut edir 1461 ci ilin 26 oktyabrinda Trabzon zebt edildi Uzun Hesenin qayni son Trabzon hakimi David Komnen Istanbula gonderilerek edam edildi Seherin elden getdiyini goren Saray Xatun oz gelininin Despine xatunun Trabzon taxtina olan varislik huququnu ireli surdu O bundan istifade edib Trabzon xezinesini sultanla bolusdurdu Yasar Yucel bunu sultanin danisiqlar zamani Saray Xatuna bezi seyler ved etmesi ile elaqelendirir Yasar Yucel ve Eli Sevim yazirlar ki Sultan Fateh Uzun Hesenin olkesi serhedlerine gelen zaman orduda girov olaraq goturulmus Saray Xatunu bir elci heyeti ve Trabzon xezinesinden elde olunmus hediyyelerle oglunun yanina gonderdi Osmanli heyeti Uzun Hesenle movcud olan muqavileni Serq serhedlerinin tehlukesiz olmasi sertile tezeledi Osmanli sultani bu tedbir vasitesile qerbdeki istilalarini heyata kecirerken oz arxasini tehlukesizlesdirmek isteyirdi Trabzonun feth olunmasi neticesinde Agqoyunlu dovleti neinki oz muttefiqini habele Qara denize olan yegane cixis yolunu da itirdi Agqoyunlu Osmanli munasibetleri xeyli keskinlesdi Hemcinin baxAgqoyunlu dovleti Uzun HesenIstinadlarEliyarli Suleyman Azerbaycan tarixi Baki Azerbaycan nesriyyati 1996 Woods 1976 seh 76 Bryer Greeks and Turkmens The Pontic Exception Dumbarton Oaks Papers 29 1975 seh 144 Agqoyunlu Encyclopedia Iranica 2019 07 16 tarixinde Istifade tarixi 2015 12 06 Yinanc seh 255 Yucel 1985 seh 291 Yucel 1985 seh 292 Yucel 1985 seh 294 Abbasli 1976 seh 288 Necefli 2000 seh 50 Necefli 2000 seh 51MenbeEbubekr Tehrani Rahile Sukurova Kitabi Diyarbekriyye Istanbul Bayrak nesriyyati 2006 Woods John E The Aqquyunlu Clan Confederation Empire The University of Utah Press 1999 Mukrimin Halil Yinanc Akkoyunlular Islam Ansiklopedisi 251 270 Yunus Ozger AKKOYUNLU KUTLU BEY VAKFININ XIX YUZYILDAKI DURUMU A U Turkiyat Arastirmalari Enstitusu Dergisi 2007 227 241 Yucel Yasar FATIH IN TRABZON U FETHI ONCESINDE OSMANLI TRABZON AKKOYUNLU ILISKILERI turk Belleten 1985 287 312