Qala hər tərəfdən sıldırım qayalarla əhatə olunmuşdur. Onun şərqdən və qərbdən olan girişləri daşlardan hörülmüş qala divarları ilə möhkəmləndirilmişdir. Divarın eni 1.8-2.3 m arasında dəyişir. Bəzi yerlərdə divar qalıqları 1.8 m hündürlüyündə qalmışdır. Qala divarı relyefə uyğun olaraq inşa edilmişdir. Qalanın içərisində təsərrüfat məqsədi ilə istifadə olunan irihəcimli binaların qalıqları da vardır. Keramika məmulatı başlıca olaraq çəhrayı rəngdə bişirilmiş şirsiz saxsı məmulatlarından ibarətdir. Onlar qapaq, bardaq və küpə tipli qabların parçaları ilə təmsil olunmuşdur.
Tarixi
Naxçıvan MR-in ərazisindən keçən qədim ticarət-karvan yollarının, eləcə də strateji cəhətdən çox mühüm və əlverişli olan keçidlər üzərində e.ə. II-I minilliklərdə müdafiə istehkamları-qalalar tikilmişdir. Naxçıvan arxeoloji ekspedisiyası tərəfindən 2002-ci ilin iyul ayında Arazboyu İranla sərhəd dağlıq ərazidə uzun illərdən bəri strateji cəhətdən diqqətimizi cəlb edən və haqqında maraqlı rəvayətlər söylənilən Nehrəm dağlarında tədqiqat işləri aparıldı.
Culfa (Cula) və Nehrəm arasındakı sıldırım qayalıq zirvəli dağ silsiləsi təbii strateji sədd təşkil edərək Naxçıvan ərazisini cənubdan qoruyur. Buradan Araz çayı boyunca Nehrəmin dağlıq ərazisindən Yaxın Şərqlə Naxçıvanı birləşdirən qədim karvan yolu keçmişdir. Elə buna görə də Naxçıvan ərazisindəki çox mühüm qədim ticarət mədəniyyət ocaqlarından bir qrupu Culfa və Nehrəm ərazisində Naxçıvan çayı vadisində yaranmış və yüksək səviyyədə təkamül tapmışdır. Qədim Gülüstan (Cuğa), Nəhəcir, I-II Kültəpə və digər mədəniyyət mərkəzləri buna sübutdur. Naxçıvanda ilkin şəhər mədəniyyətinin, qala şəhərlərinin və möhtəşəm müdafiə istehkamlarının inkişaf tapması məhz bu dövrə təsadüf edir. Naxçıvanın Araz sahili geniş və münbit torpaq sahələri olan Nehrəm ərazisində e.ə. II-I minilliklərdə yaşamış qədim tayfaların birliyi yaranmış və Qızılburun sənətkarlıq-ticarət mərkəzi inkişaf tapmışdır.
Bu ərazidə yaşayan qədim əhalinin özlərini və təsərrüfat həyatlarını mühafizə etmək üçün müdafiə istehkamlarına ehtiyacı olmuşdur. Qızılburun qədim yaşayış yerində XX əsrin 60-cı illərində apardığımız arxeoloji tədqiqatlar zamanı qala tikmək memarlığının izləri müşahidə olunmuşdur. Nehrəm ərazisindəki Arazboyu yüksəkliklərdən də, o cümlədən xalq arasında “Dağ Yunus” adı ilə tanınan yüksəklikdə arxeoloji axtarışlar aparılmışdır. Hələ 1970- 1980-ci illərdə bu dağın ətəklərində Dərə Şam, Gözəl Dərə ərazilərində arxeoloji qazıntılar aparılmış, tunc, ilk dəmir və orta əsrlər dövrünə aid yaşayış yerləri qeydə alınmışdır. Nehrəm kəndindən 10 km cənubda Araz çayının sol sahilində yerləşən konqlomerat dağlıq ərazinin ən hündür silsiləsi “Dağ Yunus” dağı adlandırılır. Dağın zirvəsinə əsas çıxış yolu geniş və dərin çökəkliklərdən ibarət “Gözəl Dərə” adlanan ərazidən keçir.
Dağ Yunus dağının şərq tərəfində sıldırım qayalarla sərhədlənən dərə selov ilə, zirvədə yerləşən Sum qalasına yeganə cığır yol gedir.
Memarlıq xüsusiyyətləri
Qalanın yerləşdiyi zirvə dəniz səviyyəsindən 1600-1800 m. yüksəklikdədir. Dərənin dağ zirvəsinə yerləşən hissəsindəki keçiddə möhtəşəm müdafiə səddi tikilmişdir. Hər iki yandan sıldırım qayalarla bağlanan qala divarları orada geniş bucaq əmələ gətirir. Burada mərkəzi hissədən qala divarının ortasında zirvədə keçid yolu olmuşdur. Bu qala divarının daxildə 3,5 ha-dan artıq sahə müdafiə divarı ilə sərhədlənmişdir. Sahənin 2,5 ha hissəsi maili yamaclıdır. Dağın zirvə hissəsindən qərbə sıldırım qayalıqların sinəsində 1 ha-ya qədər nisbətən düz-yastan vardır.
Sun qalasının daxilində 100-ə qədər dördkünc planlı daş binanın qalıqları vardır. Binalar terraslarda yerləşib bir-birinə bitişikdir. Görünür ki, Sum qalası adi müdafiə istehkamı olmayıb. Lazım gəldikdə burada uzun müddət əhalinin əmlakın mühafizəsi mümkün olmuşdur.
Qalanın su ilə təchizatı maraq doğurur. Çox ehtimal ki, burada monolit qayalıq üzərindəki tikintilərin bəzisi təbii su ehtiyatını toplamaq üçün hovuzlar olmuşdur. Bununla belə qalada cənubda Araz çayına birbaşa bağlanan və sıldırım qayalarla mühafizə olunan cığır vardır. Görünür Qalanın su ilə təchiz olunması üçün bu cığırla lazım gəldikdə Arazdan su götürülürmüş.
“Dağ Yunus” dağı haqqında söylənilən bir rəvayət bu mülahizəni söyləməyə əsas verir. Həmin rəvayətə görə Dağ Yunus lazım gəldikdə, ehtiyac olduqda Arazdan su götürüb bu yerləri sulayırmış.
Sum qalasının müdafiə divarı şərq tərəfdən 150 m-ə qədərdir. Bu istehkam Naxçıvanın qədim qalaları silsiləsinə daxil olub öz tikinti üslubuna və memarlıq xüsusiyyətinə görə e.ə. III-II minilliklərin siklopik qalaları ilə eyniyyət təşkil edir.
Qala divarları müxtəlifhəcmli qaya daşlarından inşa edilmişdir. Divarın alt cərgə daşları hər iki yandan irihəcmli qaya daşlarından qurulmuşdur. Bu daşların ağırlığı 100 kq-dan 1-1,5 tona qədərdir. Dağın relyefi sərt yamaclı olmasına baxmayaraq alt hörgü daşları çox məharətlə və uçquna davamlı bir planda qurulmuşdur. Yan hörgü daşları cərgəsi arasındakı 2,1 metr enindəki divar boşluğu, orta və kiçik həcmli daşlarla xüsusi memarlıq texnikası tətbiq olunmaqla qurulmuşdur.
Giriş yolunda soldakı müdafiə divarının qurtaracaq hissəsi 20 metrə qədər uzunluqda nisbətən yaxşı qalmışdır. Divarın qurtaracağına yaxın 3 metr uzunluqda relyefə uyğun olaraq da plana çıxıntı əmələ gətirir və 7 m uzunluqda davam edən sıldırım qaya ilə birləşir.
Beləliklə, Sum müdafiə səddi öz möhkəmliyi etibarilə Naxçıvanın digər qalalarından seçilir. Sum qalasının və onun daxilindəki tikintilərdən bərkidici məhluldan (palçıqdan) istifadə olunmamışdır. Qala divarının eni 2,5-3 metrdir. Salamat qalmış divarın hündürlüyü 1,7-2 metrdir. Hörgü daşları üst-üstə 5 cərgə qalmaqdadır. Sum qalasının böyük bir hissəsi min illər boyu buraya toplanmış qar yığıntıları, təbii aşınmalar və tektonik proseslər nəticəsində dağıntıya məruz qalmışdır.
Bütün bunlara baxmayaraq öz möhkəmliyini saxlayır. Qalanın daxilində (şimaliqərb hissəsində),nisbətən yastı səthli sahədə (1 ha-dan artıq) çoxlu yaşayış binalarının 100-ə qədər daşları qismən salamat qalır. Binalar müxtəlif həcmli qaya parçalarından, dördkünc planda inşa olunmuşdur. Burada qədim və orta əsrlər dövrünə aid gil qab qırıqlarına təsadüf olunur. Sum qalasında geniş arxeoloji tədqiqatlar aparılacaq və Naxçıvanın şəhər mədəniyyəti tarixinə yeni səhifələr yazılacaqdır.
İstinadlar
↑ AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI NAXÇIVAN BÖLMƏSİ,XƏBƏRLƏR İctimai və humanitar elmlər seriyası №1,RƏSUL BAĞIROV (2017). "Sum qalası". Sum qalası(PDF). 13. Naxçıvan: “Tusi”. səh. 93-94. ISBN2218-4783. (#invisible_char)
Əliyev V.H. Azərbaycanda tunc dövrü boyalı qablar mədəniyyəti. Bakı, Elm, 1977, s. 165.
Əliyev V.H. Qədim Naxçıvan. Bakı, 1979, s. 76.
Əliyev V.H., Bağırov R.B. Naxçıvanın qədim qala şəhərləri. Bakı: Elm, 2012, s. 192.
Керимов В. И. Оборонительные сооружения Нахичеванской АССР. Тбилиси, 1981, 25 с.
Керимов В. И. Оборонительные сооружения Азербайджана. Баку: Oğuz Eli,1998, 132 c.
Avqust 12, 2021
qalası, culfa, rayonunda, nehrəm, dəmiryolu, stansiyasından, şərqdə, hündür, dağın, üzərində, yerləşən, arxeoloji, abidə, ölkə, azərbaycan, azərbaycanşəhər, culfayerləşir, culfa, rayonuaidiyyatı, tunc, erkən, dəmir, dövrütikilmə, tarixi, minillik, minilliyin, . Sum qalasi Culfa rayonunda Nehrem demiryolu stansiyasindan serqde hundur dagin uzerinde yerlesen arxeoloji abide Sum qalasiSum qalasiOlke Azerbaycan AzerbaycanSeher CulfaYerlesir Culfa rayonuAidiyyati Son tunc erken demir dovruTikilme tarixi e e II minillik e e I minilliyin I yarisiUslubu siklopik qalalarSahesi 3 5 ha 1 Material qaya daslariAzerbaycandaki tarixi abidelerin milli qeydiyyatiKateqoriyaQalaEhemiyyetiOlke ehemiyyetliSum qalasiQala her terefden sildirim qayalarla ehate olunmusdur Onun serqden ve qerbden olan girisleri daslardan horulmus qala divarlari ile mohkemlendirilmisdir Divarin eni 1 8 2 3 m arasinda deyisir Bezi yerlerde divar qaliqlari 1 8 m hundurluyunde qalmisdir Qala divari relyefe uygun olaraq insa edilmisdir Qalanin icerisinde teserrufat meqsedi ile istifade olunan irihecimli binalarin qaliqlari da vardir Keramika memulati baslica olaraq cehrayi rengde bisirilmis sirsiz saxsi memulatlarindan ibaretdir Onlar qapaq bardaq ve kupe tipli qablarin parcalari ile temsil olunmusdur 2 Mundericat 1 Tarixi 2 Tedqiqi 3 Memarliq xususiyyetleri 4 Istinadlar 5 Hemcinin bax 6 EdebiyyatTarixi RedakteNaxcivan MR in erazisinden kecen qedim ticaret karvan yollarinin elece de strateji cehetden cox muhum ve elverisli olan kecidler uzerinde e e II I minilliklerde mudafie istehkamlari qalalar tikilmisdir Naxcivan arxeoloji ekspedisiyasi terefinden 2002 ci ilin iyul ayinda Arazboyu Iranla serhed dagliq erazide uzun illerden beri strateji cehetden diqqetimizi celb eden ve haqqinda maraqli revayetler soylenilen Nehrem daglarinda tedqiqat isleri aparildi 1 Culfa Cula ve Nehrem arasindaki sildirim qayaliq zirveli dag silsilesi tebii strateji sedd teskil ederek Naxcivan erazisini cenubdan qoruyur Buradan Araz cayi boyunca Nehremin dagliq erazisinden Yaxin Serqle Naxcivani birlesdiren qedim karvan yolu kecmisdir Ele buna gore de Naxcivan erazisindeki cox muhum qedim ticaret medeniyyet ocaqlarindan bir qrupu Culfa ve Nehrem erazisinde Naxcivan cayi vadisinde yaranmis ve yuksek seviyyede tekamul tapmisdir Qedim Gulustan Cuga Nehecir I II Kultepe ve diger medeniyyet merkezleri buna subutdur Naxcivanda ilkin seher medeniyyetinin qala seherlerinin ve mohtesem mudafie istehkamlarinin inkisaf tapmasi mehz bu dovre tesaduf edir Naxcivanin Araz sahili genis ve munbit torpaq saheleri olan Nehrem erazisinde e e II I minilliklerde yasamis qedim tayfalarin birliyi yaranmis ve Qizilburun senetkarliq ticaret merkezi inkisaf tapmisdir Cuga Albantepe Astabad Oglanqala Beyehmed Saridere Sahtaxti Qizilburun Boyukduz Ebrequnis Qazanci qalasi NehecirTedqiqi RedakteBu erazide yasayan qedim ehalinin ozlerini ve teserrufat heyatlarini muhafize etmek ucun mudafie istehkamlarina ehtiyaci olmusdur Qizilburun qedim yasayis yerinde XX esrin 60 ci illerinde apardigimiz arxeoloji tedqiqatlar zamani qala tikmek memarliginin izleri musahide olunmusdur Nehrem erazisindeki Arazboyu yuksekliklerden de o cumleden xalq arasinda Dag Yunus adi ile taninan yukseklikde arxeoloji axtarislar aparilmisdir Hele 1970 1980 ci illerde bu dagin eteklerinde Dere Sam Gozel Dere erazilerinde arxeoloji qazintilar aparilmis tunc ilk demir ve orta esrler dovrune aid yasayis yerleri qeyde alinmisdir Nehrem kendinden 10 km cenubda Araz cayinin sol sahilinde yerlesen konqlomerat dagliq erazinin en hundur silsilesi Dag Yunus dagi adlandirilir Dagin zirvesine esas cixis yolu genis ve derin cokekliklerden ibaret Gozel Dere adlanan eraziden kecir Dag Yunus daginin serq terefinde sildirim qayalarla serhedlenen dere selov ile zirvede yerlesen Sum qalasina yegane cigir yol gedir Memarliq xususiyyetleri RedakteQalanin yerlesdiyi zirve deniz seviyyesinden 1600 1800 m yukseklikdedir Derenin dag zirvesine yerlesen hissesindeki kecidde mohtesem mudafie seddi tikilmisdir Her iki yandan sildirim qayalarla baglanan qala divarlari orada genis bucaq emele getirir Burada merkezi hisseden qala divarinin ortasinda zirvede kecid yolu olmusdur Bu qala divarinin daxilde 3 5 ha dan artiq sahe mudafie divari ile serhedlenmisdir Sahenin 2 5 ha hissesi maili yamaclidir Dagin zirve hissesinden qerbe sildirim qayaliqlarin sinesinde 1 ha ya qeder nisbeten duz yastan vardir 1 Sun qalasinin daxilinde 100 e qeder dordkunc planli das binanin qaliqlari vardir Binalar terraslarda yerlesib bir birine bitisikdir Gorunur ki Sum qalasi adi mudafie istehkami olmayib Lazim geldikde burada uzun muddet ehalinin emlakin muhafizesi mumkun olmusdur Qalanin su ile techizati maraq dogurur Cox ehtimal ki burada monolit qayaliq uzerindeki tikintilerin bezisi tebii su ehtiyatini toplamaq ucun hovuzlar olmusdur Bununla bele qalada cenubda Araz cayina birbasa baglanan ve sildirim qayalarla muhafize olunan cigir vardir Gorunur Qalanin su ile techiz olunmasi ucun bu cigirla lazim geldikde Arazdan su goturulurmus Dag Yunus dagi haqqinda soylenilen bir revayet bu mulahizeni soylemeye esas verir Hemin revayete gore Dag Yunus lazim geldikde ehtiyac olduqda Arazdan su goturub bu yerleri sulayirmis 1 Sum qalasinin mudafie divari serq terefden 150 m e qederdir Bu istehkam Naxcivanin qedim qalalari silsilesine daxil olub oz tikinti uslubuna ve memarliq xususiyyetine gore e e III II minilliklerin siklopik qalalari ile eyniyyet teskil edir Qala divarlari muxtelifhecmli qaya daslarindan insa edilmisdir Divarin alt cerge daslari her iki yandan irihecmli qaya daslarindan qurulmusdur Bu daslarin agirligi 100 kq dan 1 1 5 tona qederdir Dagin relyefi sert yamacli olmasina baxmayaraq alt horgu daslari cox meharetle ve ucquna davamli bir planda qurulmusdur Yan horgu daslari cergesi arasindaki 2 1 metr enindeki divar boslugu orta ve kicik hecmli daslarla xususi memarliq texnikasi tetbiq olunmaqla qurulmusdur 1 Giris yolunda soldaki mudafie divarinin qurtaracaq hissesi 20 metre qeder uzunluqda nisbeten yaxsi qalmisdir Divarin qurtaracagina yaxin 3 metr uzunluqda relyefe uygun olaraq da plana cixinti emele getirir ve 7 m uzunluqda davam eden sildirim qaya ile birlesir Belelikle Sum mudafie seddi oz mohkemliyi etibarile Naxcivanin diger qalalarindan secilir Sum qalasinin ve onun daxilindeki tikintilerden berkidici mehluldan palciqdan istifade olunmamisdir Qala divarinin eni 2 5 3 metrdir Salamat qalmis divarin hundurluyu 1 7 2 metrdir Horgu daslari ust uste 5 cerge qalmaqdadir Sum qalasinin boyuk bir hissesi min iller boyu buraya toplanmis qar yigintilari tebii asinmalar ve tektonik prosesler neticesinde dagintiya meruz qalmisdir Butun bunlara baxmayaraq oz mohkemliyini saxlayir Qalanin daxilinde simaliqerb hissesinde nisbeten yasti sethli sahede 1 ha dan artiq coxlu yasayis binalarinin 100 e qeder daslari qismen salamat qalir Binalar muxtelif hecmli qaya parcalarindan dordkunc planda insa olunmusdur Burada qedim ve orta esrler dovrune aid gil qab qiriqlarina tesaduf olunur Sum qalasinda genis arxeoloji tedqiqatlar aparilacaq ve Naxcivanin seher medeniyyeti tarixine yeni sehifeler yazilacaqdir 1 Istinadlar Redakte 1 2 3 4 5 6 AZERBAYCAN MILLI ELMLER AKADEMIYASI NAXCIVAN BOLMESI XEBERLER Ictimai ve humanitar elmler seriyasi 1 RESUL BAGIROV 2017 Sum qalasi Sum qalasi PDF 13 Naxcivan Tusi seh 93 94 ISBN 2218 4783 invisible char Naxcivan abideleri ensklopediyasi Naxcivan 2008Hemcinin bax RedakteAzerbaycan qalalarinin siyahisiEdebiyyat RedakteEliyev V H Azerbaycanda tunc dovru boyali qablar medeniyyeti Baki Elm 1977 s 165 Eliyev V H Qedim Naxcivan Baki 1979 s 76 Eliyev V H Bagirov R B Naxcivanin qedim qala seherleri Baki Elm 2012 s 192 Kerimov V I Oboronitelnye sooruzheniya Nahichevanskoj ASSR Tbilisi 1981 25 s Kerimov V I Oboronitelnye sooruzheniya Azerbajdzhana Baku Oguz Eli 1998 132 c Menbe https az wikipedia org w index php title Sum qalasi amp oldid 5647101, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
.svg.html){kind=link}
