Sistemli icmal

Sistemli icmal — müəyyən bir mövzu üzrə mövcud elmi tədqiqatların sistematik və obyektiv şəkildə toplanması, qiymətləndirilməsi və ümumiləşdirilməsi prosesi. Bu metodoloji yanaşma, əsasən, sübutlara əsaslanan tədqiqatlarda — xüsusilə tibb, psixologiya, ictimai elmlər və təhsil sahələrində geniş tətbiq olunur. Sistemli icmallar bir çox tədqiqatın nəticələrini bir araya gətirərək ümumi və etibarlı nəticə çıxarmağa çalışır. Sistemli icmalın əsas məqsədi müəyyən tədqiqat sualına cavab tapmaq üçün bütün mövcud sübutları aydın və təkrarolunan metodlarla bir yerə toplamaqdır. Bu yanaşma tədqiqatçılara və qərarvericilərə daha yaxşı məlumatlı qərarlar qəbul etməyə imkan verir. Sistemli icmallar təkcə məlumatları birləşdirmir, həm də metodoloji keyfiyyəti qiymətləndirməklə nəticələrin etibarlılığını artırır.

Sistemli icmal sübutun ən etibarlı forması hesab olunur

Sistemli icmal meta-analizlərlə sıx bağlıdır və çox vaxt eyni nümunə hər ikisini birləşdirəcək (“sistemli icmal və meta-analiz” alt başlığı ilə dərc olunur). İkisi arasındakı fərq ondan ibarətdir ki, meta-analiz birləşdirilmiş məlumat dəstindən (məsələn, effekt ölçüsü kimi) tək bir rəqəm çıxarmaq üçün statistik metodlardan istifadə edir, halbuki sistematik baxışın ciddi tərifi bu addımı istisna edir. Bununla belə, praktikada birinin qeyd edildiyi zaman digəri tez-tez cəlb oluna bilər, çünki meta-analizin təhlil etdiyi məlumatı toplamaq üçün sistematik bir araşdırma tələb olunur və insanlar bəzən meta-analitik komponenti ehtiva etsə də, bir nümunəni sistematik nəzərdən keçirmə kimi adlandırırlar.

Sistematik təhlillərin və onların praktikada necə həyata keçirilməsinin başa düşülməsi səhiyyə, ictimai səhiyyə və dövlət siyasəti üzrə mütəxəssislər üçün ümumidir.

Sistemli icmal tez-tez hekayə icmalı adlanan bir araşdırma növü ilə ziddiyyət təşkil edir. Sistemli icmallar və povest icmalları həm ədəbiyyatı (elmi ədəbiyyat) nəzərdən keçirir, lakin əlavə dəqiqləşdirmələr olmadan ədəbi icmalı termini povest icmalına aiddir.

Xüsusiyyətləri

Sistemli icmal müəyyən bir tədqiqat sualına dair mövcud ədəbiyyatın hərtərəfli xülasəsini təqdim etmək məqsədilə hazırlanır. Belə icmallar tədqiqat sintezi üçün ciddi və şəffaf yanaşmadan istifadə edir və məqsəd nəticələrdəki qərəzi qiymətləndirmək və mümkün olduğu halda minimuma endirməkdir. Bir çox sistemli icmallar mövcud məlumatların açıq şəkildə aparılan kəmiyyət meta-analizinə əsaslansa da, standartlara uyğun şəkildə sübutların toplanması, təhlili və təqdim edilməsi ilə həyata keçirilən keyfiyyət yönümlü icmallar və qarışıq metodlu icmal növləri də mövcuddur.

Kəmiyyət məlumatlarına və ya qarışıq metodlara əsaslanan sistemli icmallarda uyğun tədqiqatların nəticələrini birləşdirmək üçün bəzən statistik üsullar (meta-analiz) tətbiq olunur. Bəzi hallarda sübutların keyfiyyəti istifadə olunan metodologiyaya əsasən bal səviyyələri ilə qiymətləndirilir, lakin bu yanaşma Cochrane Kitabxanası tərəfindən tövsiyə olunmur. Belə qiymətləndirmələrin subyektiv ola biləcəyini nəzərə alaraq, sübutların qiymətləndirilməsində fikir ayrılıqlarını aradan qaldırmaq üçün bir neçə nəfərin razılığı tələb oluna bilər.

EPPI-Centre, Cochrane və Joanna Briggs İnstitutu sistemli icmallarda həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət tədqiqatlarının birləşdirilməsi metodlarının inkişafında mühüm rol oynamışdır. Sistemli icmalların necə aparıldığına dair hesabatların standartlaşdırılması üçün bir sıra hesabat təlimatları mövcuddur. Bu təlimatlar tədqiqatın keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün deyil, daha çox prosesin şəffaf və tam təqdim olunmasını təmin etmək məqsədi daşıyır.

Sistemli İcmallar və Meta-Analiz üçün Üstünlük Verilən Hesabat Maddələri (PRISMA) təlimatı sistemli icmalların şəffaf və tam şəkildə təqdim olunması üçün standart yanaşma təklif edir və bu təlimat hazırda dünya üzrə 170-dən çox tibb jurnalında tələb olunur. Bu sənədin ən son versiyası PRISMA 2020 adlanır və 2021-ci ildə nəşr olunmuşdur. PRISMA protokolları üçün PRISMA-P, ilkin araşdırmalar üçün PRISMA-ScR kimi xüsusi növlərə uyğun əlavələri də mövcuddur. Bu əlavələrin siyahısı EQUATOR (Enhancing the QUAlity and Transparency Of health Research) Network tərəfindən yayımlanır.

Bununla belə, PRISMA təlimatlarının müdaxilə araşdırmaları ilə məhdudlaşdığı müəyyən olunmuşdur. Müdaxiləsiz tədqiqatlara uyğun gəlmədiyi üçün Müdaxiləsiz, Təkrarlana bilən və Açıq (NIRO) sistemli icmalları bu boşluğu doldurmaq üçün hazırlanmışdır.

Keyfiyyət yönümlü icmallar üçün də xüsusi hesabat standartları mövcuddur:

• ENTREQ (Keyfiyyətli tədqiqatların sintezinin hesabatında şəffaflığın artırılması)
• RAMESES (Realist və Meta-narrativ Sübut Sintezləri üçün İnkişaf Etməkdə Olan Standartlar)
• eMERGe (Meta-etnoqrafiyanın hesabatının yaxşılaşdırılması)

XXI əsrdə sistemli icmallarda baş verən mühüm inkişaflara realist icmallar və meta-narrativ yanaşmalar daxildir. Bu yanaşmalar mövcud sahələrdə metod və müxtəliflik problemlərinə cavab vermək üçün hazırlanmışdır.

İstinadlar

1. "What is a systematic review?". Temple University Libraries. 6 June 2022. İstifadə tarixi: 15 June 2022.
2. Armstrong R, Hall BJ, Doyle J, Waters E. "Cochrane Update. 'Scoping the scope' of a cochrane review". Journal of Public Health. 33 (1). March 2011: 147–150. doi:10.1093/pubmed/fdr015. PMID 21345890.
3. "What is EBM?". Centre for Evidence Based Medicine. 2009-11-20. 2011-04-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-06-17.
4. Wallace, Sowdhamini S.; Barak, Gal; Truong, Grace; Parker, Michelle W. "Hierarchy of Evidence Within the Medical Literature". Hospital Pediatrics (ingilis). 12 (8). 1 August 2022: 745. doi:10.1542/hpeds.2022-006690. PMID 35909178 (#bad_pmid). The quality of evidence from medical research is partially deemed by the hierarchy of study designs. On the lowest level, the hierarchy of study designs begins with animal and translational studies and expert opinion, and then ascends to descriptive case reports or case series, followed by analytic observational designs such as cohort studies, then randomized controlled trials, and finally systematic reviews and meta-analyses as the highest quality evidence.
5. Murad, M Hassan; Asi, Noor; Alsawas, Mouaz; Alahdab, Fares. "New evidence pyramid". Evidence Based Medicine (ingilis). 21 (4). August 2016: 125–127. doi:10.1136/ebmed-2016-110401. PMC 4975798. PMID 27339128. A pyramid has expressed the idea of hierarchy of medical evidence for so long, that not all evidence is the same. Systematic reviews and meta-analyses have been placed at the top of this pyramid for several good reasons.
6. Ader HJ, Mellenbergh GJ, Hand DJ. Methodological quality // Advising on Research Methods: A consultant's companion. Johannes van Kessel Publishing. 2008. ISBN .
7. Systematic reviews: CRD's guidance for undertaking reviews in health care (PDF). York: University of York, Centre for Reviews and Dissemination. 2008. ISBN . İstifadə tarixi: 17 June 2011.
8. Petticrew M, Roberts H. Systematic reviews in the social sciences (PDF). Wiley Blackwell. 2006. ISBN . 2015-06-16 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
9. Bearman M, Dawson P. "Qualitative synthesis and systematic review in health professions education". Medical Education. 47 (3). March 2013: 252–260. doi:10.1111/medu.12092. PMID 23398011.
10. Higgins JP, Thomas J, Chandler J, Cumpston M, Li T, Page MJ, Welch VA, redaktorlar Cochrane Handbook for Systematic Reviews of Interventions. version 6.1 (ingilis). 2019-09-20. section 4.6. 2024-05-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-14.
11. Siemieniuk R, Guyatt G. "What is GRADE?". BMJ Best Practice (ingilis). İstifadə tarixi: 2020-08-26.
12. Adèr HJ. Advising on Research Methods: A Consultant's Companion (ingilis). Johannes van Kessel Publishing. 2008. ISBN .
13. Schünemann H, Brożek J, Guyatt G, Oxman A, redaktorlar GRADE Handbook (ingilis). 2013. 2020-08-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-08-26.
14. Flemming K, Booth A, Hannes K, Cargo M, Noyes J. "Cochrane Qualitative and Implementation Methods Group guidance series-paper 6: reporting guidelines for qualitative, implementation, and process evaluation evidence syntheses" (PDF). Journal of Clinical Epidemiology. 97. May 2018: 79–85. doi:10.1016/j.jclinepi.2017.10.022. PMID 29222060. 2024-04-18 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-07-22.
15. Harden A, Thomas J, Cargo M, Harris J, Pantoja T, Flemming K, və b. "Cochrane Qualitative and Implementation Methods Group guidance series-paper 5: methods for integrating qualitative and implementation evidence within intervention effectiveness reviews" (PDF). Journal of Clinical Epidemiology. 97. May 2018: 70–78. doi:10.1016/j.jclinepi.2017.11.029. PMID 29242095. 2023-04-17 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-07-22.
16. "EPPI-Centre Home". eppi.ioe.ac.uk. 2020-07-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-29.
17. Page, Matthew J.; McKenzie, Joanne E.; Bossuyt, Patrick M.; Boutron, Isabelle; Hoffmann, Tammy C.; Mulrow, Cynthia D.; Shamseer, Larissa; Tetzlaff, Jennifer M.; Akl, Elie A.; Brennan, Sue E.; Chou, Roger; Glanville, Julie; Grimshaw, Jeremy M.; Hróbjartsson, Asbjørn; Lalu, Manoj M. "The PRISMA 2020 statement: an updated guideline for reporting systematic reviews". BMJ (Clinical Research Ed.). 372. 2021-03-29: n71. doi:10.1136/bmj.n71. ISSN 1756-1833. PMC 8005924 (#bad_pmc). PMID 33782057 (#bad_pmid).
18. "Preferred Reporting Items for Systematic Reviews and Meta-Analyses: The PRISMA Statement". www.equator-network.org. İstifadə tarixi: 2020-06-29.
19. Topor, Marta; Pickering, Jade S.; Mendes, Ana Barbosa; Bishop, Dorothy V. M.; Büttner, Fionn; Elsherif, Mahmoud M.; Evans, Thomas R.; Henderson, Emma L.; Kalandadze, Tamara; Nitschke, Faye T.; Staaks, Janneke P. C.; Akker, Olmo R. van den; Yeung, Siu Kit; Zaneva, Mirela; Lam, Alison. "An integrative framework for planning and conducting Non-Intervention, Reproducible, and Open Systematic Reviews (NIRO-SR)". Meta-Psychology (ingilis). 7. 2023-07-10. doi:10.15626/MP.2021.2840. hdl:11250/3106491. ISSN 2003-2714.
20. Wong G, Greenhalgh T, Westhorp G, Buckingham J, Pawson R. "RAMESES publication standards: meta-narrative reviews". Journal of Advanced Nursing. 69 (5). May 2013: 987–1004. doi:10.1111/jan.12092. PMC 3558334. PMID 23356699.
21. Wong G, Greenhalgh T, Westhorp G, Buckingham J, Pawson R. "RAMESES publication standards: realist syntheses". Journal of Advanced Nursing. 69 (5). May 2013: 1005–1022. doi:10.1111/jan.12095. PMC 3558331. PMID 23356726.