Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sanjar Cabbar ulı Asfendiyarov(qaz. Санжар Жапарұлы Аспандияров; 20 oktyabr 1889 və ya 1889, Daşkənd, Rusiya Türkistanı general-qubernatorluğu – 25 fevral 1938 və ya 1938, Almatı) — qazax ictimai xadimi, Türkistan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasında səhiyyə komissarı, torpaq və su təsərrüfatı komissarı.
| Sanjar Asfendiyarov | |
|---|---|
| Qazaxca:Санжар Аспандияров Rusca:Санджар Асфендиаров | |
 | |
Türkistan MSSR Torpaq və Səhiyyə komissarı | |
| 1 avqust 1919 – 15 sentyabr 1924 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 20 oktyabr 1889 və ya 1889 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 25 fevral 1938 və ya 1938 |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Partiya | |
| Təhsili |
|
| Fəaliyyəti | həkim, siyasətçi |
| Hərbi xidmət | |
| Mənsubiyyəti | Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı |
| Döyüşlər | |
Həyatı
Qazaxlarda onun adı və soyadı Sanjar Jafar ulu (Seyitjapar ulu, Jağıpar, Seyitjağıpar), rusdilli qaynaqlar isə Sanjar Djafaroviç Asfandiyarov (Aspandiyarov) kimidir. Onun şəcərəsi Əbilxayır xana bağlıdır. Əbilxayır xandan Sanjara gələn nəsil xətti belə göstərilir: Əbilxayır xan-Ayşşyak xan-Sıqalı (Syuqaliy) soltan-Asfendiar (İsfindiar) sultan-Seytjapar-Seytsanjar. Anası Güləndam da qazax xalqının qəhrəman oğlu, rus işğalcılarına qarşı savaşda şəhid olmuş Kensarı Qasım oğlunun nəvələrindən olduğunu ehtimal edirlər. Rusiyanın işğal etdiyi qazax torpaqlarının hökmdarlarının nəslindən olan Seyitjapar Türkistan Quberniya İdarəsində general-qubernatorun doğu dilləri üzrə tərcüməçisi işləmiş və polkovnik vəzifəsinədək yüksəlmişdir. Buna görə də Sanjar ata-baba mülklərində deyil, 1889-cu ilin oktyabrın 20-də atasının işlədiyi Daşkənd şəhərində anadan olur.
Sanjar Asfandiyarov ilk təhsilini evdə xüsusi müəllimlərdən alaraq ərəb, fars, fransız, ingilis dillərini, Türkistanda yaşayan xalqların ləhcələrini, şəriəti öyrənir. Sonra Daşkənd realnı məktəbinə daxil olur və oranı 1907-ci ildə bitirir.
Sankt-Peterburqdakı Hərbi Tibb Akademiyasını Rusiya Hərbi Dəniz Nazirliyinin təqaüdü ilə oxuyan Sanjar Asfandiyarov 1912-ci ildə ali təhsilini başa vurur. Təhsil illərində Sankt Peterburqda keçirilən bir təntənəli gecədə iki qazax qızı Rabiqa və Rahilə tanış olur. Öyrənir ki, bu qızlar ixtisasca hüquqşünas olan, Dördüncü Dövlət Dumasına üzv seçilmiş Serali Lapun qızlarıdır. Serali Lapin məşhur qazax öndərlərindən idi. Türk xalqlarının, eləcə də ərəb, fars dillərini gözəl bilən Serali Lapin Əbülqasım Firdovsinin “Şahnamə” əsərini qazaxcaya çevirmişdi. Ədəbi-bədii yaradıcılıqla məşğul olan, əctimai-siyasi həyatda fəal olan Serali Lapin millətinin maariflənməsinə də böyük diqqət yetirmiş, qızlarını da Smolndakı Müqəddəs Qızlar İnstitutunda oxutmuşdu.Sanjar Asfandiyarov da həmyerlisi Serali Lapunun ailəsi ilə yaxınlıq etmiş və Rabiqa ilə evlənmişdir.
Sanjar Asfandiyarov Hərbi Tibb Akademiyasını bitirdikdən sonra onu Buxara əmirliyinin Termez şəhərindəki Rusiyanın hərbi hissəsinin 10-cu süvari polkunda hərbi həkim işləməyə göndərirlər. Az sonra isə onu 9-cu süvari polkuna baş həkim, oradan da Səmərqənd və Aşxabad şəhərlərindəki süvari polkunda xidmətə göndərirlər.
1914-cü ilin avqustunda Birinci Dünya Savaşı başlayanda Sanjarın xidmət etdiyi 5-ci Türkistan süvari polkunu Polşanın Prussiya ilə sərhəddəki Lodz qalasının müdafiəsinə göndərirlər. Lakin müdafiə düzgün təşkil edilmədiyindən elə ilk həmlədəcə alman orduları Lodz qalasını alır. Əsirləri Almaniyanın içərilərindəki hərbi əsir düşərgəsinə göndərirlər. Bir neçə dil bilməsi, qazax ailəsində doğulması, həkim olması Sanjarın köməyinə çatır. Əsir düşərgəsində tərcüməçi, həkim kimi işləyir və qısa bir vaxtda alman dilini də öyrənir.
Bir ilə yaxın , , Aleksandrovkadakı əsir düşərgələrində həkim işlədikdən sonra, yəni 1915-ci ilin axırlarında Qırmızı Xaç Cəmiyyəti Alman əsirliyində olanların bir qrupunun azad edilməsi haqında hökumətin razılığını alır. Rusiya ordusundan əsir düşənlər İsveçrəyə gətirilir. Onların arasında Sanjar Asfandiyarov da olur. İsveçrədən də keçmiş əsirləri Sankt-Peterburqa yola salırlar.
Rusiyaya qayıdan Sanjar Asfandiyarovu alman hərbi əsirlərinin düşərgəsində həkim işləməyə göndərirlər. 1917-ci ildə Romanovlar sülaləsinin 300 illik hakimiyyətinə son qoyulur, II Nikolay çar taxtından salınır. Əsarət altında olan xalqlar arasında milli azadlıq ideyası genişlənir. Geridə qalmış, aqrar bölgə sayılan Türkistan da siyasi mübarizələr meydanına çevrilir. Sanjar Asfandiyarov da siyasi fəaliyyətə başlayır.
1917-ci ildə Buxara Müsəlman Şurasına üzv seçilən Sanjar Asfandiyarov, sonra Daşkənd Sovetinin deputatı, Türkistan Quberniyası Müsəlman Şurasının üzvü kimi ictimai-siyasi fəaliyyət göstərir. Həmin illərdə o, Türkistanın Rusiyadan ayrılaraq müstəqil yaşaya biləcəyinə inanmır. Buna görə də vətəninin xoşbəxt gələcəyini Rusiyanın tərkibində görür.
Hərbi həkim və Çerniyayevski polku Müsəlman bürosunun üzvü olan və Daşkənd Sovetinə Köhnəşəhər seçki dairəsindən müsəlman deputatı seçilən Sanjar Asfandiyarov boşeviklərin səkkiz saatlıq iş günü, əsarətdə olan xalqlara azadlıq, sosial bərabərlik, torpaqların kəndilərə verilməsi, söz və vicdan azadlığı kimi şüarlarına aldanır. Onlarla birgə çalışır, xalqının xoşbəxtliyini bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsində görür. Bolşeviklərin də yerli xalqlardan olan Sanjar kimi savadlı və işgüzar kadrlara böyük ehtiyacı vardı.
Odur ki, Sanjar Asfandiyarovu Türkistan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasında səhiyyə komissarı, sonra da torpaq və su təsərrüfatı komissarı vəzifəsinə təyin edirlər. 1919-1920-ci illərdə nazir işləyən Sanjar Asfandiyarov Turar Rıskulovla dostlaşır. Partiya, sovet işin-də rəhbər vəzifələr tutan qazax xalqının bu iki mübariz oğlunun dostluğu və məsləkdaşlığı ömürlərinin sonuna kimi davam edir.
1923-1925-ci illərdə Türkistan MSSR Xalq Komissarlığında Torpaq və Su Təsərrüfatı şöbəsinin müdiri, Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Türkistan Vilayət Komitəsinin məsul katibi, RK(b)P Mərkəzi Komitəsinin Orta Asiya bürosunun üzvü olan Sanjar Asfandiyarov xalqına divan tutulduğunun şahidi olur. Özü rəhbər vəzifədə işləsə də, rusların çarizm dövründəki kimi xalqına yuxarıdan aşağı baxılmasının, hüquqlarını tapdamasının qarşısını ala bilmir. Odur ki, hakimiyyətdən narazı olan rəhbər işçilər və ziyalıların qurduqları gizli təşkilata daxil olur.
İdarəetmədən narazılığını hiss edən hakim dairələr onu vətənindən, çevrəsindəki yaxın adamlarından və məsləkdaşlarından uzaqlaşdıraraq Moskvaya rəhbər işə aparırlar.
Sandjar Asfandiyarov Moskva Dövlət Universitetinin professoru, N.Nərimanov adına Şərqşünasılq İnstitutunun rektoru olduğu müddətdə Sovetlərin yeritdiyi siyasətdən narazı qalan rəhbər partiya-sovet işçilərilə yaxından tanış olur. RSFSR Xalq Komissarlar Şurası sədrinin müavini işləmiş Turar Rıskulovla, Özbəkistan K(b)P Mərkəzi Komitəsinin katibi işləmiş Rahimbayovla, Kırım MSSR Xalq Kommisarlar Şurasının sədri işləmiş Şuqu Əmirəsənlə, RSFSR Xalq Maarif Komisarlığının əməkdaşı olmuş Xaris Jumanqulovla, Dağıstan MSSR Xalq Maarif Komissarı işləmiş Toxo Qodi, Qaraçay-Çərkəz İcraiyyə Komitəsinin sədri işləmiş Ömər Əliyevlə, Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının xalq torpaq komissarı işləmiş Dadaş Bünyadzadə, Azərbaycandan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri işləmiş Sultanməcid Əfəndiyevlə, xalq maarif komissarı Mustafa Quliyev, ali müktəblərdə dərs deyən, elmi idarələrdə çalışan, məşhur professor Bəkir Çobanzadə və b. ilə birlikdə Vahid Türk-Tatar Respublikası qurmağı planlayırlar. Bu adamların hər birinin rəhbərlik etdiyi gizli quruplarda da onlarla ziyalı, tələbə, rəhbər partiya-sovet işçisi, hərbçi olur.
Sandjar Asfandiyarovu Moskvadan uzaqlaşdıraraq Qazaxıstana göndərirlər. 1928-1931-ci illərdə Qazaxıstan Pedaqoji İnstitutunun rektoru və tarix kafedrasının müdiri işləyən Sandjar Asfandiyarov 1931-1933-cü illərdə Qazaxıstan MSSR səhiyyə komissarı və Qazaxıstan Tibb İnstitunun rektoru vəzifələrində çalışır.
1933-1934-cü illərdə Qazaxıstan MSSR Xalq Maarif Komissarının müavini işləyən Sandjar Asfandiyarovu rəhbər partiya-sovet işindən uzaqlaşdırıb elmi-tədqiqat sahəsinə göndərirlər. Bu o demək idi ki, sovetlərin ona inamı və eti-barı azalmışdı.
1934-1937-ci illərdə SSRİ EA Qazaxıstan filialında tarix-arxeologiya komissiyasında şöbə müdiri, Filial direktorunun müavini işləyən, ali məktəblərdə dərs deyən, professor Sandjar Asfandiyarov gizli fəaliyyətini də davam etdirir, ətrafina daha çox elmi kadrlar toplayır.
Qazaxıstanın yaxın tarixinə dair bir neçə sanballı əsər yazan Sandjar Asfandiyarov əleyhinə 1937-ci ildə kampaniya başlayır. Həmin ilin avqustun 22-də onu həbs edərək istintaqa başlayırlar. Sentyabrın 27-də isə Almatı şəhər Partiya Komitəsinin bürosu onu kommunist partiyası sıralarından azad edir. İki gün sonra çap olunan “Kaza-xıstanskoye pravda” qəzet onun əleyhinə kəskin məqalə yazır.
KQB tərəfindən həbs edilən Sandjar Asfandiyarovu uzun və işgəncəli istintaqdan sonra 1938-ci il fevralın 25-də güllələyirlər. Alimin ölümünü ailəsindən və qohumlarından gizli saxlayırlar.
Sandjar Asfandiyarov güllələndikdən sonra Smolndakı Müqəddəs Qızlar İnstitutu bitirmiş, xanımı Rabiqanı da xalq düşmən arvadı kimi 8 il həbs cəzasına məhkum edərək Karelya SSR-dəki həbs düşərgələrindən birinə göndərirlər. Sandjar Asfandiyarovun qızlar Aliya və Dilya (Adolat) başsız qalır. Xalq düşməni adı ilə həbs edilən və güllələnən insanların yaxınları, qohumları da təqib edildiyindən, həbsxanalara gön-də rildiyindən uzun müddət bir birindən xəbər belə tuta bilmirdilər. Sandjar Asfandiyarov güllələn-dikdə 17 yaşında olan kiçik qızı Dilyanı (Adolat) nənəsi təqibdən qorumaq üçün Moskvaya göndərir. O, Moskvada bir müddət Xarici Dillər İnstitutunu bitirmiş böyük bacısı Aliyanın yanında qalır. Müharibə başladıqda isə Moskvada yaşamaq çətinləşdiyinə, dinc əhalinin bir qismini Türkistana və Sibirə köcürdüklərinə görə Dilyan (Adolat) Sanjarın Daşkənddə yaşayan bacıları Gülüsüm və Anelin yanında köçməli olur. O dövrdə həkim işləyən Gülüsüm xanımın xalq arasında hörməti böyük olur. O, nəinki qardaşı qızına yardımçı olur, hətta 1943-cü ildə Rabiqa həbsdən döndükdən sonra kiçik qızı Dilyanı (Adolat) yanına köçməsinə və Daşkəndə yaşamasına köməklik göstərir.
1958-ci ilin maya ayının 27-də isə SSRİ Ali Məhkəməsi ona bəraət verir.
Sovetlər Birliyi dağıldıqdan sonra Qazaxıstanda Əbülxair xan fondu yaradılır. Fond xanın nəslindən olanları axtaraıb haqqlarında məlumat toplayır. Fondun çağrışı ilə Dilyanın (Adolat) Daşkənddə yaşayan qızı, 1944-cü ildə anadan olmuş Sofiya Temurbay qızı Sultanova Almatıya gəlir və ailə üzvləri, qohumları haqqında bildiklərini fondun əməkdaşlarına söyləyir. O bildirir ki, anası 1976-cı ildə 55 yaşında korbağarsağından əməliyyat edilərkən dünyasını dəyişib. Sofiya Temurbay qızı Sultanova 1966-cı ildə Daşkənd Dövlət Universitetının Biologiya Fakültəsini bitirir və orada Muxambet Sultanovla ailə qurur. Bu evlilikdən bir oğulları və bir qızları olur. Oğlanları hazırda Rusiyada, qızları isə onunla bilikdə Daşkənddə yaşayır.
Qohumlarının verdiyi bilgiyə görə Aliyə Moskvada bir yəhudiyə ərə gedir, ondan Maşa adlı bir qızı da olur. Bu ailə sonralar İsrailə köçür. “Kazaxstanskaya pravda” qəzeti 2013-cü il iyulin 13-də, 232-ci (27506) sayında dərc olunmuş bir məqalədə Sandjar Asfandiyarovun nəvəsinin vətənə dönmək istəyindən söz açılır.
Xatirəsi
Sovetlər dağıldıqdan və Qazaxıstan azadlığına qovuş-duqdan sonra Sandjar Asfandiyarov adının əbədiləşdirilməsi üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirilir.Qazaxıstan SSR nazirlər Sovetinin 11 fevral 1989-cu il qərarıyla Sandjar Asfandiyarovun vaxtilə dərs dediyi və rektor işlədiyi Tibbi İnstitutuna onun adı verilir, 1928-1937-ci illərdə yaşadığı binanın qarşısına xatirə lövhəsi vurulur, Almatada bir küçə onun adı ilə adlandırılır.
İstinadlar
- Люди и судьбы. Биобиблиографический словарь востоковедов - жертв политического террора в советский период (1917-1991) (rus.). СПб: Петербургское Востоковедение, 2013. 496 с. — (Социальная история отечественной науки о Востоке)
- "АСФЕНДИАРОВ (Асфендияров) Санджар (Санжар) Джафарович (Жафарович) (1889-1938)". 2021-09-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-11-19.
- Джунисбаев А.А. Формирование С.Д. Асфендиарова как общественного и государственного деятеля (1889-1917 гг.) // - Көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, Абай атындағы ҚазҰПУ-дың тұңғыш ректоры Санжар Жафарұлы Асфендиаровтың 120 жыл толуына арналған ғылыми конференцияның материалдары, 17 қараша, 2009 жыл. – Алматы: Абай ат. ҚазҰПУ, 2010. – 62-72 бб.
- Жүнісбаев А.Ә. Санжар Асфендиаров – Түркістан Республикасының Денсаулық сақтау халық комиссары (Санжар Асфендиаров - Народный комиссар здравоохранения Туркестанской Республики) // «Садықов оқулары» халықаралық ғылыми-теориялық конференциясының материалдары. – Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2010. – 185-188 бб.
- Əli Şamilov, Türkçülüyün qurbanları.(Qazaxıstan). “Elm və təhsil” nəşriyyatı, Bakı, 2013, 164 səhifə.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sanjar Cabbar uli Asfendiyarov qaz Sanzhar Zhaparuly Aspandiyarov 20 oktyabr 1889 ve ya 1889 Daskend Rusiya Turkistani general qubernatorlugu 25 fevral 1938 ve ya 1938 Almati qazax ictimai xadimi Turkistan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasinda sehiyye komissari torpaq ve su teserrufati komissari Sanjar AsfendiyarovQazaxca Sanzhar Aspandiyarov Rusca Sandzhar AsfendiarovTurkistan MSSR Torpaq ve Sehiyye komissari1 avqust 1919 15 sentyabr 1924Sexsi melumatlarDogum tarixi 20 oktyabr 1889 1889 10 20 ve ya 1889Dogum yeri Daskend Sirderya vilayeti Rusiya Turkistani general qubernatorlugu Rusiya imperiyasiVefat tarixi 25 fevral 1938 1938 02 25 ve ya 1938Vefat yeri Almati Almati vilayeti Qazaxistan SSR SSRIDefn yeri AlmatiPartiya Sovet Ittifaqi Kommunist PartiyasiTehsili S M Kirov adina Herbi Tibb Akademiyasi d 1912 Imperator Tibbi Cerrahiyye Akademiyasi d Fealiyyeti hekim siyasetciHerbi xidmetMensubiyyeti Sovet Sosialist Respublikalari IttifaqiDoyusler Birinci Dunya muharibesi Rusiyada vetendas muharibesiHeyatiQazaxlarda onun adi ve soyadi Sanjar Jafar ulu Seyitjapar ulu Jagipar Seyitjagipar rusdilli qaynaqlar ise Sanjar Djafarovic Asfandiyarov Aspandiyarov kimidir Onun seceresi Ebilxayir xana baglidir Ebilxayir xandan Sanjara gelen nesil xetti bele gosterilir Ebilxayir xan Ayssyak xan Siqali Syuqaliy soltan Asfendiar Isfindiar sultan Seytjapar Seytsanjar Anasi Gulendam da qazax xalqinin qehreman oglu rus isgalcilarina qarsi savasda sehid olmus Kensari Qasim oglunun nevelerinden oldugunu ehtimal edirler Rusiyanin isgal etdiyi qazax torpaqlarinin hokmdarlarinin neslinden olan Seyitjapar Turkistan Quberniya Idaresinde general qubernatorun dogu dilleri uzre tercumecisi islemis ve polkovnik vezifesinedek yukselmisdir Buna gore de Sanjar ata baba mulklerinde deyil 1889 cu ilin oktyabrin 20 de atasinin islediyi Daskend seherinde anadan olur Sanjar Asfandiyarov ilk tehsilini evde xususi muellimlerden alaraq ereb fars fransiz ingilis dillerini Turkistanda yasayan xalqlarin lehcelerini serieti oyrenir Sonra Daskend realni mektebine daxil olur ve orani 1907 ci ilde bitirir Sankt Peterburqdaki Herbi Tibb Akademiyasini Rusiya Herbi Deniz Nazirliyinin teqaudu ile oxuyan Sanjar Asfandiyarov 1912 ci ilde ali tehsilini basa vurur Tehsil illerinde Sankt Peterburqda kecirilen bir tenteneli gecede iki qazax qizi Rabiqa ve Rahile tanis olur Oyrenir ki bu qizlar ixtisasca huquqsunas olan Dorduncu Dovlet Dumasina uzv secilmis Serali Lapun qizlaridir Serali Lapin meshur qazax onderlerinden idi Turk xalqlarinin elece de ereb fars dillerini gozel bilen Serali Lapin Ebulqasim Firdovsinin Sahname eserini qazaxcaya cevirmisdi Edebi bedii yaradiciliqla mesgul olan ectimai siyasi heyatda feal olan Serali Lapin milletinin maariflenmesine de boyuk diqqet yetirmis qizlarini da Smolndaki Muqeddes Qizlar Institutunda oxutmusdu Sanjar Asfandiyarov da hemyerlisi Serali Lapunun ailesi ile yaxinliq etmis ve Rabiqa ile evlenmisdir Sanjar Asfandiyarov Herbi Tibb Akademiyasini bitirdikden sonra onu Buxara emirliyinin Termez seherindeki Rusiyanin herbi hissesinin 10 cu suvari polkunda herbi hekim islemeye gonderirler Az sonra ise onu 9 cu suvari polkuna bas hekim oradan da Semerqend ve Asxabad seherlerindeki suvari polkunda xidmete gonderirler 1914 cu ilin avqustunda Birinci Dunya Savasi baslayanda Sanjarin xidmet etdiyi 5 ci Turkistan suvari polkunu Polsanin Prussiya ile serheddeki Lodz qalasinin mudafiesine gonderirler Lakin mudafie duzgun teskil edilmediyinden ele ilk hemledece alman ordulari Lodz qalasini alir Esirleri Almaniyanin icerilerindeki herbi esir dusergesine gonderirler Bir nece dil bilmesi qazax ailesinde dogulmasi hekim olmasi Sanjarin komeyine catir Esir dusergesinde tercumeci hekim kimi isleyir ve qisa bir vaxtda alman dilini de oyrenir Bir ile yaxin Aleksandrovkadaki esir dusergelerinde hekim isledikden sonra yeni 1915 ci ilin axirlarinda Qirmizi Xac Cemiyyeti Alman esirliyinde olanlarin bir qrupunun azad edilmesi haqinda hokumetin raziligini alir Rusiya ordusundan esir dusenler Isvecreye getirilir Onlarin arasinda Sanjar Asfandiyarov da olur Isvecreden de kecmis esirleri Sankt Peterburqa yola salirlar Rusiyaya qayidan Sanjar Asfandiyarovu alman herbi esirlerinin dusergesinde hekim islemeye gonderirler 1917 ci ilde Romanovlar sulalesinin 300 illik hakimiyyetine son qoyulur II Nikolay car taxtindan salinir Esaret altinda olan xalqlar arasinda milli azadliq ideyasi genislenir Geride qalmis aqrar bolge sayilan Turkistan da siyasi mubarizeler meydanina cevrilir Sanjar Asfandiyarov da siyasi fealiyyete baslayir 1917 ci ilde Buxara Muselman Surasina uzv secilen Sanjar Asfandiyarov sonra Daskend Sovetinin deputati Turkistan Quberniyasi Muselman Surasinin uzvu kimi ictimai siyasi fealiyyet gosterir Hemin illerde o Turkistanin Rusiyadan ayrilaraq musteqil yasaya bileceyine inanmir Buna gore de veteninin xosbext geleceyini Rusiyanin terkibinde gorur Herbi hekim ve Cerniyayevski polku Muselman burosunun uzvu olan ve Daskend Sovetine Kohneseher secki dairesinden muselman deputati secilen Sanjar Asfandiyarov boseviklerin sekkiz saatliq is gunu esaretde olan xalqlara azadliq sosial beraberlik torpaqlarin kendilere verilmesi soz ve vicdan azadligi kimi suarlarina aldanir Onlarla birge calisir xalqinin xosbextliyini bolseviklerin hakimiyyete gelmesinde gorur Bolseviklerin de yerli xalqlardan olan Sanjar kimi savadli ve isguzar kadrlara boyuk ehtiyaci vardi Odur ki Sanjar Asfandiyarovu Turkistan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasinda sehiyye komissari sonra da torpaq ve su teserrufati komissari vezifesine teyin edirler 1919 1920 ci illerde nazir isleyen Sanjar Asfandiyarov Turar Riskulovla dostlasir Partiya sovet isin de rehber vezifeler tutan qazax xalqinin bu iki mubariz oglunun dostlugu ve meslekdasligi omurlerinin sonuna kimi davam edir 1923 1925 ci illerde Turkistan MSSR Xalq Komissarliginda Torpaq ve Su Teserrufati sobesinin mudiri Rusiya Kommunist bolsevikler Partiyasi Turkistan Vilayet Komitesinin mesul katibi RK b P Merkezi Komitesinin Orta Asiya burosunun uzvu olan Sanjar Asfandiyarov xalqina divan tutuldugunun sahidi olur Ozu rehber vezifede islese de ruslarin carizm dovrundeki kimi xalqina yuxaridan asagi baxilmasinin huquqlarini tapdamasinin qarsisini ala bilmir Odur ki hakimiyyetden narazi olan rehber isciler ve ziyalilarin qurduqlari gizli teskilata daxil olur Idareetmeden naraziligini hiss eden hakim daireler onu veteninden cevresindeki yaxin adamlarindan ve meslekdaslarindan uzaqlasdiraraq Moskvaya rehber ise aparirlar Sandjar Asfandiyarov Moskva Dovlet Universitetinin professoru N Nerimanov adina Serqsunasilq Institutunun rektoru oldugu muddetde Sovetlerin yeritdiyi siyasetden narazi qalan rehber partiya sovet iscilerile yaxindan tanis olur RSFSR Xalq Komissarlar Surasi sedrinin muavini islemis Turar Riskulovla Ozbekistan K b P Merkezi Komitesinin katibi islemis Rahimbayovla Kirim MSSR Xalq Kommisarlar Surasinin sedri islemis Suqu Emiresenle RSFSR Xalq Maarif Komisarliginin emekdasi olmus Xaris Jumanqulovla Dagistan MSSR Xalq Maarif Komissari islemis Toxo Qodi Qaracay Cerkez Icraiyye Komitesinin sedri islemis Omer Eliyevle Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikasinin xalq torpaq komissari islemis Dadas Bunyadzade Azerbaycandan Merkezi Icraiyye Komitesinin sedri islemis Sultanmecid Efendiyevle xalq maarif komissari Mustafa Quliyev ali mukteblerde ders deyen elmi idarelerde calisan meshur professor Bekir Cobanzade ve b ile birlikde Vahid Turk Tatar Respublikasi qurmagi planlayirlar Bu adamlarin her birinin rehberlik etdiyi gizli quruplarda da onlarla ziyali telebe rehber partiya sovet iscisi herbci olur Sandjar Asfandiyarovu Moskvadan uzaqlasdiraraq Qazaxistana gonderirler 1928 1931 ci illerde Qazaxistan Pedaqoji Institutunun rektoru ve tarix kafedrasinin mudiri isleyen Sandjar Asfandiyarov 1931 1933 cu illerde Qazaxistan MSSR sehiyye komissari ve Qazaxistan Tibb Institunun rektoru vezifelerinde calisir 1933 1934 cu illerde Qazaxistan MSSR Xalq Maarif Komissarinin muavini isleyen Sandjar Asfandiyarovu rehber partiya sovet isinden uzaqlasdirib elmi tedqiqat sahesine gonderirler Bu o demek idi ki sovetlerin ona inami ve eti bari azalmisdi 1934 1937 ci illerde SSRI EA Qazaxistan filialinda tarix arxeologiya komissiyasinda sobe mudiri Filial direktorunun muavini isleyen ali mekteblerde ders deyen professor Sandjar Asfandiyarov gizli fealiyyetini de davam etdirir etrafina daha cox elmi kadrlar toplayir Qazaxistanin yaxin tarixine dair bir nece sanballi eser yazan Sandjar Asfandiyarov eleyhine 1937 ci ilde kampaniya baslayir Hemin ilin avqustun 22 de onu hebs ederek istintaqa baslayirlar Sentyabrin 27 de ise Almati seher Partiya Komitesinin burosu onu kommunist partiyasi siralarindan azad edir Iki gun sonra cap olunan Kaza xistanskoye pravda qezet onun eleyhine keskin meqale yazir KQB terefinden hebs edilen Sandjar Asfandiyarovu uzun ve isgenceli istintaqdan sonra 1938 ci il fevralin 25 de gulleleyirler Alimin olumunu ailesinden ve qohumlarindan gizli saxlayirlar Sandjar Asfandiyarov gullelendikden sonra Smolndaki Muqeddes Qizlar Institutu bitirmis xanimi Rabiqani da xalq dusmen arvadi kimi 8 il hebs cezasina mehkum ederek Karelya SSR deki hebs dusergelerinden birine gonderirler Sandjar Asfandiyarovun qizlar Aliya ve Dilya Adolat bassiz qalir Xalq dusmeni adi ile hebs edilen ve gullelenen insanlarin yaxinlari qohumlari da teqib edildiyinden hebsxanalara gon de rildiyinden uzun muddet bir birinden xeber bele tuta bilmirdiler Sandjar Asfandiyarov gullelen dikde 17 yasinda olan kicik qizi Dilyani Adolat nenesi teqibden qorumaq ucun Moskvaya gonderir O Moskvada bir muddet Xarici Diller Institutunu bitirmis boyuk bacisi Aliyanin yaninda qalir Muharibe basladiqda ise Moskvada yasamaq cetinlesdiyine dinc ehalinin bir qismini Turkistana ve Sibire kocurduklerine gore Dilyan Adolat Sanjarin Daskendde yasayan bacilari Gulusum ve Anelin yaninda kocmeli olur O dovrde hekim isleyen Gulusum xanimin xalq arasinda hormeti boyuk olur O neinki qardasi qizina yardimci olur hetta 1943 cu ilde Rabiqa hebsden dondukden sonra kicik qizi Dilyani Adolat yanina kocmesine ve Daskende yasamasina komeklik gosterir 1958 ci ilin maya ayinin 27 de ise SSRI Ali Mehkemesi ona beraet verir Sovetler Birliyi dagildiqdan sonra Qazaxistanda Ebulxair xan fondu yaradilir Fond xanin neslinden olanlari axtaraib haqqlarinda melumat toplayir Fondun cagrisi ile Dilyanin Adolat Daskendde yasayan qizi 1944 cu ilde anadan olmus Sofiya Temurbay qizi Sultanova Almatiya gelir ve aile uzvleri qohumlari haqqinda bildiklerini fondun emekdaslarina soyleyir O bildirir ki anasi 1976 ci ilde 55 yasinda korbagarsagindan emeliyyat edilerken dunyasini deyisib Sofiya Temurbay qizi Sultanova 1966 ci ilde Daskend Dovlet Universitetinin Biologiya Fakultesini bitirir ve orada Muxambet Sultanovla aile qurur Bu evlilikden bir ogullari ve bir qizlari olur Oglanlari hazirda Rusiyada qizlari ise onunla bilikde Daskendde yasayir Qohumlarinin verdiyi bilgiye gore Aliye Moskvada bir yehudiye ere gedir ondan Masa adli bir qizi da olur Bu aile sonralar Israile kocur Kazaxstanskaya pravda qezeti 2013 cu il iyulin 13 de 232 ci 27506 sayinda derc olunmus bir meqalede Sandjar Asfandiyarovun nevesinin vetene donmek isteyinden soz acilir XatiresiSovetler dagildiqdan ve Qazaxistan azadligina qovus duqdan sonra Sandjar Asfandiyarov adinin ebedilesdirilmesi ucun bir sira tedbirler heyata kecirilir Qazaxistan SSR nazirler Sovetinin 11 fevral 1989 cu il qerariyla Sandjar Asfandiyarovun vaxtile ders dediyi ve rektor islediyi Tibbi Institutuna onun adi verilir 1928 1937 ci illerde yasadigi binanin qarsisina xatire lovhesi vurulur Almatada bir kuce onun adi ile adlandirilir IstinadlarLyudi i sudby Biobibliograficheskij slovar vostokovedov zhertv politicheskogo terrora v sovetskij period 1917 1991 rus SPb Peterburgskoe Vostokovedenie 2013 496 s Socialnaya istoriya otechestvennoj nauki o Vostoke ISBN 978 5 85803 225 0 ASFENDIAROV Asfendiyarov Sandzhar Sanzhar Dzhafarovich Zhafarovich 1889 1938 2021 09 23 tarixinde Istifade tarixi 2015 11 19 Dzhunisbaev A A Formirovanie S D Asfendiarova kak obshestvennogo i gosudarstvennogo deyatelya 1889 1917 gg Kornekti memleket zhәne kogam kajratkeri Abaj atyndagy ҚazҰPU dyn tungysh rektory Sanzhar Zhafaruly Asfendiarovtyn 120 zhyl toluyna arnalgan gylymi konferenciyanyn materialdary 17 karasha 2009 zhyl Almaty Abaj at ҚazҰPU 2010 62 72 bb Zhүnisbaev A Ә Sanzhar Asfendiarov Tүrkistan Respublikasynyn Densaulyk saktau halyk komissary Sanzhar Asfendiarov Narodnyj komissar zdravoohraneniya Turkestanskoj Respubliki Sadykov okulary halykaralyk gylymi teoriyalyk konferenciyasynyn materialdary Almaty Abaj atyndagy ҚazҰPU 2010 185 188 bb Eli Samilov Turkculuyun qurbanlari Qazaxistan Elm ve tehsil nesriyyati Baki 2013 164 sehife