fbpx
Wikipedia

Qafan rayonu

Avqust 04, 2021

Bu məqalə Qafan rayonu haqqındadır. Qafan şəhəri üçün Qafan səhifəsinə baxın.

Qafan rayonu — Ermənistan SSR və Ermənistan Respublikası ərazisində 1930-1995-ci illər aralığında mövcud olmuş rayon. Mərkəzi Qafan şəhəri idi. Zəngəzurda azərbaycanlıların tarixən ən geniş məskunlaşdığı rayon Qafan (hazırda Kapan) rayonu sayılır. Zəngəzur Ermənistana verildikdən sonra Qafan rayonu inzibati ərazi kimi 1930-cu il sentyabrın 9-da təşkil olunmuşdur. Qafan rayonu Qubadlı, Qarakilsə, Gorus, Meğri, Ordubad və Zəngilan rayonları ilə həmsərhəddir. Ərazisi 1.345 kv.km təşkil edir. Əhalinin orta sıxlığı 1988-ci ildə hər kvadrat kilometrdə 22 nəfər, Qafan şəhərinin özün¬də isə 300 nəfər təşkil etmişdir.

Rayon
Qafan rayonu
Ölkə
İnzibati mərkəz Qafan
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb 09.09.1930
Ləğv edilib 11 aprel 1995
Əhalisi
Əhalisi 13 243 (1989) nəfər

Hal-hazırda Ermənistan Respublikasının inzibati-ərazi bölgüsünə görə Qafan adlı rayon yoxdur. Qafan şəhəri isə Sünik mərzinin mərz mərkəzidir.

Təbiəti

Qafan rayonu Zəngəzurun cənub hissəsində yerləşən, sıldırım qayalar, sərt uçurumlar, sıx meşələr, keçilməz çılpaq dağlar, bir-birini kəsib keçən dərin dərələr diyarıdır. Cənub-şərqdən Bərgüşad, cənubdan Mığri dağ sil-siləsi, qərbdən Xustub zirvəsi (3202 m) ilə əhatə olunmuşdur. Oxçuçaym orta axarında və Xustub zirvəsinin şərq hissəsində Qafan çökəkliyi yerləşir. Xustub dağının hər tərəfində özünəməxsus gözəl dağətəyi vadilər, vadilərdən qalxıb dikələn təpələr, meşəli yamaclar, güneyli-quzeyli otlaqlar, kolluqlar bu dağlıq rayonun gözəlliyinin əsrarəngizliyini daha da artırır, füsunkar və cazibədar edir. Qafanın təkrarsız təbiəti və bitki örtüyü çox qədimlərdən səyyah və tədqiqatçıların diqqətini özünə cəlb etmişdir. Hələ XIV əsrdə tanınmış İran alimi və salnaməçisi Fəzlullah Rəşidəddin özünün "Ahsar və əhya” ("Təsir və dirçəliş") əsərində yazırdı: "Ərğüvan bəzək ağacıdır, Naxçıvan vilayətinin Qafan dağlarında və İsfahanda çoxdur". "Zoğal ağacı gavalı ağacına bənzərdir; Naxçıvan vilayətinə aid olan Qafanda, Gəncənin və Gürcüstanın bəzi vilayətlərində bitir". Bu yazıda iki fikir diqqəti cəlb edir. Burada Qafanın orta əsr təbiətinə dair dəyərli informasiya verilir və Qafanın Naxçıvan vilayətinə aid olması faktı göstərilir. Zəngəzurdakı ən uca dağ zirvəsi olan Qapıçıq (3.904 m) zirvəsi də Qa¬fan rayonunun ərazisindədir. Rayon ərazisinin 25%-dən çoxunu dağ aşırımları və qayalıqlar təşkil edir. Qafan rayonu dağ-mədən rayonu kimi iki yüz əlli il bundan öncə məş¬hur olmuşdur. Qaçaran (əvvəllər Gecəlan) mis-molibden, Qafan (əvvəllər Qatar) mis və Gümüş (polimetal) mədən yataqları, şist, bazalt layları ehtiyatı orta əsrlərdən məlum idi. Ancaq bu yataqların əsaslı işlənməsinə XVIII əsrin ikinci yarısında fransızlar tərəfindən başlanılmışdır. Onlar bölgədə ilk müasir misəritmə zavodunu Qafanda tikmişlər. Bütün Zəngəzur ərazisi kimi, Qafan rayonu da aktiv seysmik zonaya daxildir. 1931 və 1968-ci illərdəki zəlzələlər zamanı rayonda xeyli dağıntılar olmuşdur. Qafan rayonunun dağətəyi yerlərində iqlim quru və qismən subtropik, dağlarda isə sərt soyuq havalarla səciyyələnir. Vadilərdə illik orta tempe¬ratur +12°C təşkil etdiyi halda, dağlarda orta temperatur 0 və -14°C olur. Yanvar ayında isə şaxtalar -15-25°C-yə çatır. Qafanda iyul ayında orta temperatur +22°С təşkil edir. İllik yağıntıların miqdarı 500 mm, dağlarda 850 m m olur. Oxçu, Gığı, Şixahuz, Sav, Çavundur çayları rayonun ərazisindən keçir. Oxçuçay hövzəsinin yuxarı hissəsində "Turşsu" deyilən məşhur mineral bulaqlar vardır. QazangÖl və Yaşılgöl gölləri də Zəngəzurun uca dağlarında yerləşir. Rayonun ərazisində dağ və meşə torpaqları, alp çəmənlikləri üstünlük təşkil edir. Qafan rayonu Zəngəzurun ən "yaşıl" rayonu sayılır. Burada meşələr ərazinin 30%-ni təşkil edir (42.034 hektar). Meşələrdə əsasən vələs, palıd, vən (göyrüş), ağcaqayın, cəviz ağacları bitir. Orta hesabla, Qafan meşələ¬rində bitən hər yüz ağacdan biri cəviz ağacıdır. Dərin meşələrdə sərt şax¬ta olmadığı üçün cəviz ağacı bu meşələrdə uzun ömür sürür. Kolluqlar, meşələr dadlı armud, əzgil, zoğal, yemişan, badam, itburnu, quşarmudu, dağdağan, püstə ağacları ilə doludur. Meşələrdə ayı, qaban, cüyür, dağ keçisi, vəhşi qoyun (muflon), canavar, bəbir, vaşaq, müxtəlif quş növləri vardır.

Tarixi

1930-cu il sentyabrın 9-da yaradılıb. Ərazisi 1345 km²-dir. Rayon mərkəzi respublika tabeli Qafan şəhəridir. Rayon mərkəzindən İrəvan şəhərinə olan məsafə 320 km-dir.

Qısa tarixi oçerk

Qafan rayonunun ərazisində insanlar hələ e.ə.VI əsrdə məskunlaşmışlar. Albaniyanın Sünik(Sisakan) vilayətinin qədim alban və erməni mənbələrində adı çəkilən Qatar, Baqx, Zork, Qovsak əyalətlərinin coğrafi miqyası indiki Qafan rayonunun ərazisinə uyğun gəlir. Qafan rayonunun ərazisi qədim Qafqaz Albaniyasının bir bölgəsi kimi uzun illər Arran dövlətinin təsiri altında olmuşdur. Bir müddət bu ərazi İranın, sonra isə ərəb xilafətinin hakimiyyəti altına keçmişdir. 970-ci ildə isə bu ərazi Sünik knyazının əlinə keçmiş və qısa müddət sonra Qafan knyazlığın paytaxtı elan edilmişdir. Babəkin xilafətə qarşı mübarizəsinin son dövrləri Zəngəzurla, o cümlədən Qafan rayonu ilə bağlı olmuşdur. Qafan rayonunda son zamanlara qədər xarabalıqları qalan Oxçu qalası, Qır qalası, Babək qalası və s. qədim istehkamlar, bu yerlərin Bəzzeyn dağları ilə yaxın ərazilər olması, xürrəm- dinlər hərəkatı ilə bağlı tarixi mənbələrdə Qafan rayonunun ərazisindəki toponimlərin adlarının çəkilməsi və digər dəlillər Qafan rayonunun atəşpərəst babalarımızın məskəni olduğunu bir daha təsdiq edir. Zəngəzurun bu bölgəsi öz coğrafi və strateji mövqeyinə görə III-IV əsr¬lərdən başlayaraq bir çox dövlətlərin işğalına məruz qalmışdır. Qafan rayonunun adı tarixi mənbələrdə 1034-cü ildən başlayaraq Kapan şəklində çəkilir. Çox güman ki, bu ad qədim türk tayfalarından olan peçeneqlərin kapan tirəsinin adı ilə bağlıdır. Kapan, Qafan, Qapan adı ilə Türkiyədə, Azərbaycanda (Qapanlı), Gür¬cüstanda və Şimali Qafqazda yaşayış məntəqələri vardır. Bu da toponimin tayfa adı ilə, etnosla bağlılığını göstərən əlamətdir. Peçeneqlərin bu yerlə¬rə gəlişindən əvvəl Albaniyanın Sünik vilayətinin ərazisinə daxil olan Qa¬fan mahalı Haband, yaxud Aband adlandırılmışdır. Aband mahalının adı Moisey (Musa) Kalankatlının "Alban tarixi" əsərində Arsağın bir əyaləti ki¬mi qeyd olunur. Bu yerin adı Moisey Xorenatsinin "Tarix"ində də Sisakan vilayətinin Haband bölgəsi kimi göstərilir. Bu şəhərin adı Qafan şəklində ilk dəfə fars mənbələrində Rəşidəddin tərəfindən işlədilmişdir. Orta əsr İran tarixçisi və coğrafiyaşünası Həmdullah Qəzvini 1345-ci il¬də yazdığı "Zeyli-tarixi-güzidə" ("Seçilmiş tarixə əlavə”) kitabında nəql edir: "Əmir Hüseyn Çobaninin oğlu Əmir Qoç Həsən, Əmir Şeyx Həsən Çobanidən daldalanıb Qafan yaxınlığında olan Qarakilsəyə qaçdı və ora¬da gizləndi". Qafan şəhəri XVIII əsrə qədər Kapan qalasından (erməni mənbələrin¬də Bağaberd) ibarət olmuşdur. Kapan qalası Kapan-Qacaran (oğuzların qacar tayfalarının adı ilə bağlıdır) şosse yolunun üstündə, Oxçuçayın sağ sahilində, indiki Qafan şəhərindən 10 km şimalda yerləşmişdir. Ermənilər öz çirkin niyyətlərinə gələcəkdə nail olmaq məqsədilə azər-baycanlıları aldadıb, onların razılığı ilə torpaqları kilsənin sərəncamına keçirmiş, beləliklə, yüz illər ərzində Qafanın bir çox azərbaycanlı kəndlə¬rini bu yolla özününküləşdirmişlər. 1103-cü ildə Səlcuq türkləri paytaxtı Qafan şəhəri olan Sünik knyazlığını darmadağın etmiş, onların bir hissə¬sini Oxçuçayın sahilində (Zeyvəyə yaxın) Bağaberd deyilən bir qəsəbəyə, bir hissəsini isə Zəngəzurun digər kəndlərinə qovmuşdular. Nəhayət, 1170-ci ildə ermənilərin nankorluğu uçbatından Səlcuq türkləri onları Bağaberddən və digər kəndlərdən də qovmağa məcbur olmuşlar. Çox keçmədən İran-Tiirkiyə münaqişələrinin başlanmasından istifadə edən er¬məni knyazı İsrail Orbelyan Qafanın bir hissəsini yenidən ələ keçirə bil-mişdi. Təəssüflər olsun ki, Qafanın tarixi abidələri, qalaları, qədim yazıları, məscid və kilsələri ilə bağlı foto şəkillərin qalmaması qeyd olunanları oxucuya dolğun şəkildə çatdırmağa imkan vermir. Hər hansı qərəzli mil¬li münasibətə yol vermədən cəsarətlə deyə bilərəm ki, bu bölgənin kənd¬lərindəki kilsələrin heç biri ermənilərin tikdirdikləri abidə deyildir. Şə¬hərcik və Keypəşin kəndləri haqqında qeyd edəcəyim faktlar dediklərimi əsaslandıracaq. Tarixi mənbələrə istinad etməklə mübahisəsiz deyə bilərik ki, sözün həqiqi mənasında hər iki kənddəki tikintilər alban abidələri olmuşdur. Məsələn, müqayisə üçün deyə bilərəm ki, Keypəşin yaxınlığın¬da təkrarolunmaz təbiəti ilə seçilən Hüçütü adlanan yerdə (əvvəllər key- pəşinlilər orada yaşayırmışlar) kilsə ilə məscid üz-üzə tikilmişdi. Biz gənclik illərimizdə o yerlərə dəfələrlə gedib-gəlmişik. Lakin məscidlə kilsənin nə üçün üzbəüz tikilməsi barədə suallarımıza cavab tapa bilməmi¬şik. Üstəlik, onu da deyim ki, bu səpkili qarışıq tipli tarixi abidələr Qafan¬da kifayət qədərdir. Şəhərin mərkəzindən 7 km şimalda, Oxçuçayın sol sahilində yerləşən, şimaldan, şərqdən və qərbdən dağlarla, dərələrlə, sıx meşələrlə əhatə olunmuş qədim sırf azərbaycanlı kəndlərindən biri Şəhərcik kəndi idi. Bu kəndin tarixən Azərbaycan kəndi olmasını sübut edən dəlillər çoxdur. Bi¬rincisi, kənddə ermənilərin işğalında qalan qəbiristanlığı 3 qatdan ibarət¬dir. Hər qatın arxeoloqlar tərəfindən araşdırılması nəticəsində sübut edi¬lib ki, bu qəbrlərin tarixi min illərə bərabərdir. Hər mərtəbədə qəbrlərin üzərində sal daşlar qoyulmuşdur ki, bu da müsəlman adətinə uyğundur. İkincisi, kəndin qəbiristanlığında Bəndər padşahın (VII-VIII əsr) qəbri və qəbrüstü yazısı saxlanılır ki, kənd camaatı oranı daima ziyarət edirdi. Üçüncüsü, kəndin bilavasitə yaxınlığında alban kralı Sənəkərimin qızının 913-cü ildə tikdirdiyi kilsənin daşı üzərindəki yazılar onun alban kil¬səsi olduğunu sübut edir. XIV əsrin sonunda Əmir Teymur Qafanı və Zəngəzurun başqa ərazilə¬rini tutaraq, onsuz da sayca çox az olan erməniləri oradan qovub Gürcüs¬tana, azərbaycanlıları isə İsfahana və İraq sərhədlərinə köçürmüşdür. Qafan rayonu XV əsrdə Qaraqoyunluların və Ağqoyunlularm, 1510-cu ildən isə Səfəvi xanədanının təsir dairəsində olmuş, 1578-ci ildə yenidən Osmanlıların tabeliyinə keçmişdir. Tarixi mənbələrin verdiyi bilgilərə əsasən, Qafan rayonu ərazisində mis yataqlarının XIII əsrdə kəşf edilməsi qənaətinə gəlmək olur. O vaxtlar Ecanan mis mədənləri mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Burada karxana adlı misəritmə sahəsində (qalıqları Qafan şəhərinin yaxınlığındadır) uzun müddət mis emal edilmişdir. Orta əsrlərdən başlayaraq Qafanda mis-molibden mədənləri tapılmış və mis istehsalı geniş vüsət almışdir. XIX əsrin ortalarında fransızlar Qafan şəhərində o dövr üçün müasir sayılan avadanlıqlarla təchiz edilmiş mis istehsalı zavodu qurmuşdular. Burada hər il bir neçə yüz ton mis əri¬dərək Avropanın bir çox ölkələrinə satırdılar. Maraqlı bir faktı qeyd et¬mək istərdim. Fransanın keçmiş prezidenti de Qollun atası da o sahibkar¬ların arasında olmuşdur. Ona görə də 1966-cı ildə Fransa prezidentinin Qafana planlaşdırılan səfəri atasının çalışdığı yeri görmək məqsədi daşı¬yırdı. Qafanın mis mədənlərinin böyük hissəsi adlı-sanlı Sultanovlara, Qatar və Keypəşindəki mis mədənləri isə Xoca Əmirova məxsus idi. 1853-cü il¬də Xoca Əmirov Qatar və Keypəşin kəndlərinin mis mədənlərindən ildə 400 puda qədər mis istehsal edib xaricə satırdı. Zəngəzur qəzasında üç Sultanovlar nəsli var idi. Onların bir-biri ilə qohumluq əlaqəsi barədə bir şey deyə bilmərik. İndiki Laçın rayonundan olan Sultanovlar nəslən, ata- babadan varlı olmamışlar. Qarabağın general-qubernatoru Xosrov bəy Sultanovun babası çarvadar imiş. Qatırçı Murad varlanıb Zəngəzurun bəylərindən olan Əsəd Sultanlının qohumu ilə evlənərək onu Laçına gə¬tirmişdi. Sultanovlar maldarlıqla məşğul olmuş, xeyli mal-heyvan saxla-mışlar. Onlar Laçın meşələrindən qiymətli ağacları kəsdirib Fransaya gön-dərirmişlər. Laçınlı, qafanlı Sultanovları şəxsən yaxından tanıyan Nəzər Heydərov öz xatirilərində qeyd edir ki, Qafanın Danzaver(Armudlu) kən¬dindən olan və onların Pirçivanda yaşayan əmisi oğlanları, yəni ikinci və üçüncü Sultanovlar isə nəslən zadəgan idilər, özləri də təmiz azərbaycanlı idilər. Erməni kəndlərindən Kovdar, Aşağı Xotanan, Yuxarı Xotanan, azər¬baycanlı kəndlərindən Gürcülü, Əyin, Mistan, Qiyaslı, Göyərçik, Genlik, Məmmədli, bir sözlə, 15-20 kənd danzaverli Sultanlılann idi. Sultanovla- rın əsas gəlirləri Qafanın mis mədənlərindən əldə olunurdu. XVIII əsrin sonunda Qafanın mis mədənləri fransızların diqqətini cəlb etmişdi və Sul- tanovlar özlərinə məxsus mis mədənlərini fransızlara icarəyə vermişdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, Qafanda ilk sənaye müəssisəsinin işləməsi Zəngəzur mahalının Rusiya imperiyasından çox uzaqlarda tanınması ilə bağlı idi. İş yerlərinin açılması ilə Avropa mədəniyyətinin rüşeymləri Qafanda özünü az da olsa göstərirdi. Zəngəzur azərbaycanlılarının, məsə¬lən, elə Sultanovlar, Cavanşirovlar nəslindən olan gənclərin Avropa mək¬təblərində və Peterburqda təhsil almaları buna əyani sübutdur. Avropada təhsil alan və sonralar Bakı milyonçusu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin kon¬torunun müdiri işləyən Lütfəli Behbudov da Zəngəzur bəylərinin övladı idi. Onun əmisi Behbudov haqqında məlumatlara bir qədər sonra rast gə¬ləcəksiniz. Danzaverli Sultanovların övladlarından biri tanınmış sovet geoloqu, Dövlət mükafatı laureatı professor Baxış bəy Sultanov idi. XX əsrin otu¬zuncu illərinin əvvəllərində Qubkinin nəzəriyyələrini alt-üst edərək, yeraltı püskürmələri ilə məşhur olan Lökbatan qəsəbəsində ilk neft yatağının kəşfi və istismara verilməsi şəxsən onun elmi zəkasının və zəhmətinin məhsuldur. Yataqda ilk quyunu qazılarkən nəzərdə tutulan layihə dərin¬liyində neft çıxmadığından onu məlum keçmişinə görə xalq düşməni ki¬mi həbs etmişdilər. Özü söhbət edirdi ki, heç kəs mənə qulaq asmaq istə¬mirdi. Başımı dəmir qapıya döyə-döyə konvoyu çağırıb deyirdim ki, yüz faiz əminəm ki, yataqda yüksək debetli neft var, qoy heç olmasa, 50 m qazsınlar, qazmırdılar. Deyirdilər ki, Qubkin öz elmi nəzəriyyəsində bil¬dirib ki, vulkanh ərazisidə neft ola bilməz. Nəhayət, kim isə mənim hara¬yımı Mir Cəfər Bağırova çatdırmışdı. Ondan sonra o, tapşırıq vermişdi ki, qazın, əgər neft çıxmazsa, cəzasını daha çox verərsiniz. 15-20 metr qazan¬dan sonra quyudan güclü fantan vurmuşdu. Deyirdi ki, M.C.Bağırov mə¬ni buro üzvləri ilə birlikdə qəbul edib, məndən üzr istədi, təşəkkürünü bildirdi. Sonra Baxış bəyə Dövlət mükafatı verilib, ən başlıcası isə İ.Stalin ona özünün BMV markalı minik maşınını bağışlayib. Onun qızı bəstəkar Asya Sultanova hazırda Moskva Dövlət Konservatoriyasının professoru¬dur. Sultanovlar ailəsi haqqında bir çox kitablarda ətraflı yazılıb, onların xatirəsi əbədiləşdirilib. Qafanda bəy titulu almış tayfalardan biri də Key- pəşinli Mirimli qardaşları idi. Onlar əsasən maldarlıqla məşğul olurdular və iri torpaq sahələrinə sahib idilər. Zəngəzurda başqa varlı bəylər də da vardı.Qıraq Muşlan,İçəri Muşlan, Zəngilan, Məmmədbəyli, Sobu, Tatar, Keçikli kəndləri Cavanşir nəslinə məxsus idi. Erməni kəndi Kərəvic o zaman Gorusda yaşayan Lohraz bəy və Hüseyn bəy Behbudbəyovların idi. Mığri rayonundakı I Vartanizor və II Vartanizor kəndlərinin sahibi Sərməstbəyovlar idi. Fərəcan, Diləlimüs- kənli, Saray, Kcrtizan, Göyyal kəndləri isə Hacıbəy qardaşlarının idi. Erməni mülkədarları Orbelyanlar - Xudabaxış, Sultan və Samson bəy Lor, Lizin, Suvaryants, Kürdlər, Əlillər və yaşadıqları Tatev kəndlərinin bir hissəsinin sahibi idilər. Geniş çəltik zəmiləri və meyvə bağlan olan Dəmirçilər və Dondarlı kəndləri Xocamusaxlı kəndində yaşayan Kələn- tərovlann və Hərək kəndində yaşayan Yeprem bəy Ağaxanovun idi. Qarabağın varlı mülkədarlarının da Zəngəzurda çoxlu kəndləri var idi. Xanlıq, Mahrızlı, Xəndək kəndlərinin sahibi Keyqubad ağa Cavanşirov idi. Həbib bəy Şəkinski isə Həkəri, Muradxanlı, Novruzlu kəndinin sahi¬bi idi. Əliquluuşağı kəndinin camaatı Mehdibəyovun rəiyyəti idi. Mehdi- qulu xan Qarabağskinin (ibrahim xanın oğlu) qızı knyaginya Göhər ağa Üsmiyeva-Məlik Pəyəsi, Comartlı, Cicimli, Qara dərəsi kəndlərinin sahibi idi. Üstəlik, onun bu yerlərdə 27 min desyatin meşəsi vardı. Gərdin, Keypəşinin və Kurudun yaylaqlarının böyük hissəsi Qarabağ bəylərinə məxsus idi. Qafanda sənayenin inkişafı azərbaycanlı əhalisinin (onlar əhalinin 90 faizini təşkil edirdi) istər mədəni həyatında, istərsə də sosial inkişafında böyük rol oynamışdır. Lakin bu sakit həyat tərzi çox sürmədi. 1905-ci ildə Qafan azərbaycanlıları yenidən ermənlərin təcavüzünə məruz qaldılar. Qatar kəndi tam darmadağın edildi, Oxtar, Dovrus, Qaraçimən, Şəhərcik, Oxçu, Şabadin, Gığı və Kurud kəndlərində yaşayan soydaşlarımız Azər¬baycanın ayrı-ayrı bölgələrinə dağıldılar, sonradan isə yenidən öz kəndlə¬rinə qayıtdılar. Həmin Qatar kəndinin əhalisi Tərtər rayonuna qaçqın düşmüş və sonradan məskunlaşdıqları kəndin adını Qapanlı qoymuşlar. Az sürən sakitlikdən sonra daşnaklar və onların Bakıdakı kommunaya rəhbərlik edən erməni havadarları yenidən milli münaqişəni qırğın səviy¬yəsinə gətirdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin əvvəllərində Qafanda 118 azərbaycanlı və cəmisi 22 erməni kəndi olub. Erməni xəyanəti öz çirkin simasını yenə də göstərdi. 1918-ci ildə Zən¬gəzurun, o cümlədən Qafanın azərbaycanlı əhalisinin bir hissəsini məhv edib, bir hissəsini isə didərgin salmaq məqsədilə Ermənistanın daşnak hö¬kuməti Qaregin Njdeni erməni silahlı qüvvələrinin rəhbəri kimi oraya göndərir. O isə öz növbəsində daşnak Andranik Ozanyanla birləşib Qafa¬nın dinc əhalisinə divan tutur. Vəhşiliklərin həddi-hüdudu olmur. Azər¬baycanlıları aldadıb guya barışıq elan etmək məqsədilə Oxçu məscidinə yığaraq od vurub hamısını diri-diri yandırırlar. Bu hadisədən sonra rayonun Ordubada yaxın ərazisində yaşayan kəndlərin əhalisi Ordubada, bir hissəsi Culfaya, Qubadlı və Zəngilana, bir hissəsi isə Qarabağa qaçıb özlərini qırğından qismən qurtara bilmişlər. 1920-ci ilin noyabr ayında elə həmin qəddar Qaregin Njde Ermənistanın baş naziri təyin edilir. 1921-ci ilin iyul ayında ermənilərin təkidi ilə sovet hökuməti Zəngəzuru birdəfəlik ermənilərə verir. Beləliklə,ermənilər uzun illərdən bəri apardıqları mübarizədə öz çirkin niyyətlərinə nail olurlar. Bu kitabın ayrı-ayrı fəsilərində Qafanın sovet dövründəki sosial-iqtisa¬di, mədəni həyatından və ən başlıcası milli münasibətlərdən mümkün qə¬dər yazılmışdır. Qafan şəhəri öz coğrafi mövqeyi və gözəlliyi ilə yanaşı, müasir memar¬lıq üslubunda yaraşıqlı yaşayış binaları, mədəniyyət və inzibati binaları ilə insanların zövqünü oxşayırdı. Bir sözlə, gözəl və müasir şəhər idi. Qafan və Qaçaran mis-molibden kombinatlarının bütün gəlirləri Ermə¬nistanın büdcəsinə daxil olduğundan şəhərdə müasir mebel və tikiş fab¬rikləri, elektrik lampaları, tikinti materialları və konserv zavodları fəaliy¬yət göstərirdi. Ümumilikdə götürəndə, Qafan rayonu ərazisində hasil olunan mis və molibden konsentratları Ermənistanın Alaverdi şəhərində, eləcə də Rusi¬yanın şəhərlərində əridilib sənaye müəssisələrinə verilirdi. Mis və molib¬den Ermənistan respublikasının milli gəlirinin demək olar ki, 70%-ni təş¬kil edirdi. Bu gəlirin hesabına bütövlükdə Ermənistan tikilirdi. Kənd təsərrüfatının əsasını maldarlıq təşkil edirdi ki, o da əsasən azər¬baycanlı kəndlərində cəmləşmişdi. Digər kənd təsərrüfatı məhsulları Qu¬badlı, Zəngilan, Cəbrayıl, I üzuli, İmişli, Bərdə və başqa rayonların hesabı¬na təmin edilirdi.Əgər bu rayonların meyvə və tərəvəzi olmasaydı, şəhər əhalisi qıtlıq içərisində yaşayardı. Mənbələrə görə bütün yeyinti məhsul¬ları (yağ, un və digər məhsullar) artıqlaması ilə İttifaq fondundan təmin edilirdi. Rayonun bütün sosial obyektləri ancaq ermənilərin problemləri¬nin həllinə yönəldilmişdi. Azərbaycanlılar yaşayan kəndlərdə məktəb bi-nalarından başqa yadda qalan tikinti, bina, sosial obyekt yox idi. Məktəblərdə təhsil yüksək səviyyədə tədris olunurdu. Qafanda yaşa¬yan azərbaycanlıların ən böyük qazancı övladlarının aldıqları yüksək tər¬biyə və təhsil olmuşdur. Çünki təhsil azərbaycanlıların erməni buxovun- dan azad olması üçün yegənə çıxış yolu idi. Qafanda müəllim adını hər şeydən uca tutan nəcib insanların, gözəl müəllimlərin zəhməti ən böyük hörmət və ehtirama layiqdir. Onların zəhməti sayəsində yetişən yüzlərlə ali təhsilli mütəxəssis, yüz¬lərlə alim, elmi işçi, onlarla elmlər doktoru Azərbaycan xalqına layiqincə xidmət göstərmişdir və göstərməkdədir. Azərbaycanlıların əsas iş yerləri Qafan və Qacaranm mis-molibden kombinatları idi. O kombinatlarda Sisyandan, Qubadlıdan və Zəngilandan gələn insanlar ağır şəraitdə işləyirdilər. Hazırda hər iki kombinat tam dayanmışdır. Həm nəqliyyat vasitələrinin, həm də elektrik enerjisinin olmaması, ən başlıcası isə işçi qüvvəsinin yoxluğu hər iki kombinatı iflic vəziyyətinə salıb. Qafan rayonunun kənd təsərrüfatı sahəsində qabaqcıl və rentabelli iş¬ləyən təsərrüfatları azərbaycanlı kəndlərində idi. Ancaq bu təsərrüfatlara rəhbər çox vaxt ermənilərdən təyin edilirdi. Yalnız Gığı sovxozunun di¬rektoru azərbaycanlı idi. Təxminən 20 il həmin təsərrüfata rəhbərlik edən Səməd Qarayev son dərəcə qayğıleşliyi, nizam-intizamı, öz millətinin qayğısına qalması ilə Zəngəzur mahalında ad-san və böyük hörmət qa¬zanmışdı. İnsanlarla, kənd camaatı ilə rəftarında nəzakəti ilə seçilən ziyalı münasibəti qurmuşdu. O, rayonda axıra qədər işləyən yeganə azərbaycanlı idi. Onun təşkilatçılığı sayəsində Gığı bölgəsinin kəndləri vaxtında özlərini ağır fəlakətlərdən qurtardılar.

Etimologiyası

Azərbaycanda Qaf dağının olması və bu dağın içərisində odlu Simurq quşunun yaşaması haqqında əfsanə və əsatirlər var. Qafqazın adının da buradan götürüldüyü güman edilir. Qafan sözü də "Qafın yerləşdiyi ərazi" anlamını verir. Qafan rayonu ərazisində Qaf dağı əslində hündürlüyü 3904 m olan Qapıcıq dağıdır.

Coğrafiyası

Rayon ərazisi üç tərəfdən Bərgüşad, Zəngəzur və Meğri dağ silsilələri ilə əhatələnib. Oxçuçay çayı rayon boyu axıb keçir.

1988-ci ilə qədər azərbaycanlıların yaşamaqda davam etdikləri və həmin il tərk etməyə məcbur olduqları yaşayış məntəqələri: Gığı, Kirs, Kürüt, Kərd, Mahmudlu, Pəyhan, Gəhləşin, Aşağı Pürlü, Yuxarı Pürlü, Acıbac, Qovşud, Zeyvə, Müsəlləm, Yuxarı Girədağ, Aşağı Girədağ, Açağu, Dəvrus, Qaradığa, Xələc, Oxtar, Cibili, Yuxarı Gödəkli, Aşağı Gödəkli, Bəydaş, Yuxarı Dəvrus, Hünüd, Novruzdar, Qatar, Atqız, Çaykənd, Qafan, Sarıdərə, Pirimni, Davidbəy, Sünük savxozu, Şəhərcik qəsəbəsi.

Ermənistan SSR Ali Soveti Rəyasət heyətinin müxtəlif fərmanları ilə rayon üzrə dəyişdirilmiş tarixi yer adları:

Qədim türk adı İndiki adı Dəyişdirilmə tarixi
Dəymədağlı Şrvenants ...
Kilsəkənd Sraşen ...
Kürdkənd Lernadzor ...
Sirkətas Xrdants ...
Axtaxana Xladak ...
Xladak Dzorastan 01.06.1940
Mahmudlu Çaykənd 01.06.1949
Kütqum Gehanuş 29.06.1949
Zeyvə David-bek 29.06.1949
Maqauz Kaxnut 29.06.1949
Pirməzrə Katnarat 29.06.1949
Dördnü Antaraşat 29.06.1949

Əhalisi

Əhali qırğınları

  • Qatar – 1905-ci ildə kəndi dağıdıb, əhalisini qılıncdan keçirmişlər. 1918-ci ildə 5200 nəfər əhalisi olmuşdur. 1904-cü il təvəllüdlü Qatar kəndinin sakini Babayev Lətif Xudaverdi oğlunun dediklərindən: “1918-ci il qırğını yaxşı yadımdadır. Təpədən dırnağa silahlanmış erməni quldurları bizə qaçmağa da imkan vermirdilər. Ancaq ona çalışırdılar ki, bizi qırsınlar evləri talasınlar. Sonra məlum oldu ki, camaatımızın 50 faizini yox etmişlər”. 1922-ci ildə öz kəndlərinə dönmək istəyən qatarlıları öz kəndlərinə buraxmayıb, onlara Qafan şəhərində yaşamaq imkanı verdilər. 1988-ci ildə isə vurub çıxardılar.
  • Oxçu – 1918-ci ildə 2000-dən artıq əhalisi olmuşdur. Dekabrın 11-də Andranikin başçılığı ilə barışıq, sülh adıyla məscidə toplayıb qapını bağladıqdan sonra od vurub yandırmışlar. Çağırışa getməyən Mustafa adlı adam salamat qalmış və bu hadisəni danışmışdır. O demişdir: “Andranikin törədiyi bu faciə tarixdə ən böyük qətliamdır. Uşağa, qadına, qocaya, cavana məhəl qoymadan kəndin camaatını çox insafsızlıqla məhv etdirdi” Oxçu bundan sonra erməni kəndi olmuşdur.

Şəxsiyyətləri

  • Arif Əfəndiyev (10 oktyabr 1948, Qafan, Ermənistan SSR) — azərbaycanlı alim, kimya elmləri doktoru, baş elmi işçi.

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. . Archived from the original on 2014-12-22. İstifadə tarixi: 29 iyul 2015..
  2. ↑ Eldar İsmayıl, "Zavallı ermənilər, yoxsa zalım ermənilər...", Bakı, 2014.

Xarici keçidlər

  • Qərbi Azərbaycan: azərbaycanlılara qarşı genosid demoqrafik statistika güzgüsündə 2015-11-16 at the Wayback Machine
  • Qərbi Azərbaycanın türk mənşəlli toponimləri 2014-09-04 at the Wayback Machine
  • Vandalizm: tarixi adlara qarşı soyqırımı. Bakı, "Təhsil", 2006, 92 səh.[ölü keçid]
  • İndiki Ermənistan qədim türk yurdu idi[ölü keçid]
  • Qərbi Azərbaycan ərazilərində yer adlarının soyqırımı[ölü keçid]

Avqust 04, 2021
qafan, rayonu, məqalə, haqqındadır, qafan, şəhəri, üçün, qafan, səhifəsinə, baxın, ermənistan, ermənistan, respublikası, ərazisində, 1930, 1995, illər, aralığında, mövcud, olmuş, rayon, mərkəzi, qafan, şəhəri, zəngəzurda, azərbaycanlıların, tarixən, geniş, məs. Bu meqale Qafan rayonu haqqindadir Qafan seheri ucun Qafan sehifesine baxin Qafan rayonu Ermenistan SSR ve Ermenistan Respublikasi erazisinde 1930 1995 ci iller araliginda movcud olmus rayon Merkezi Qafan seheri idi Zengezurda azerbaycanlilarin tarixen en genis meskunlasdigi rayon Qafan hazirda Kapan rayonu sayilir Zengezur Ermenistana verildikden sonra Qafan rayonu inzibati erazi kimi 1930 cu il sentyabrin 9 da teskil olunmusdur Qafan rayonu Qubadli Qarakilse Gorus Megri Ordubad ve Zengilan rayonlari ile hemserheddir Erazisi 1 345 kv km teskil edir Ehalinin orta sixligi 1988 ci ilde her kvadrat kilometrde 22 nefer Qafan seherinin ozun de ise 300 nefer teskil etmisdir RayonQafan rayonuOlke SSRI ErmenistanInzibati merkez QafanTarixi ve cografiyasiYaradilib 09 09 1930Legv edilib 11 aprel 1995EhalisiEhalisi 13 243 1 1989 neferHal hazirda Ermenistan Respublikasinin inzibati erazi bolgusune gore Qafan adli rayon yoxdur Qafan seheri ise Sunik merzinin merz merkezidir Mundericat 1 Tebieti 2 Tarixi 3 Qisa tarixi ocerk 4 Etimologiyasi 5 Cografiyasi 6 Ehalisi 6 1 Ehali qirginlari 6 2 Sexsiyyetleri 7 Hemcinin bax 8 Istinadlar 9 Xarici kecidlerTebieti RedakteQafan rayonu Zengezurun cenub hissesinde yerlesen sildirim qayalar sert ucurumlar six meseler kecilmez cilpaq daglar bir birini kesib kecen derin dereler diyaridir Cenub serqden Bergusad cenubdan Migri dag sil silesi qerbden Xustub zirvesi 3202 m ile ehate olunmusdur Oxcucaym orta axarinda ve Xustub zirvesinin serq hissesinde Qafan cokekliyi yerlesir Xustub daginin her terefinde ozunemexsus gozel dageteyi vadiler vadilerden qalxib dikelen tepeler meseli yamaclar guneyli quzeyli otlaqlar kolluqlar bu dagliq rayonun gozelliyinin esrarengizliyini daha da artirir fusunkar ve cazibedar edir Qafanin tekrarsiz tebieti ve bitki ortuyu cox qedimlerden seyyah ve tedqiqatcilarin diqqetini ozune celb etmisdir Hele XIV esrde taninmis Iran alimi ve salnamecisi Fezlullah Resideddin ozunun Ahsar ve ehya Tesir ve dircelis eserinde yazirdi Erguvan bezek agacidir Naxcivan vilayetinin Qafan daglarinda ve Isfahanda coxdur Zogal agaci gavali agacina benzerdir Naxcivan vilayetine aid olan Qafanda Gencenin ve Gurcustanin bezi vilayetlerinde bitir Bu yazida iki fikir diqqeti celb edir Burada Qafanin orta esr tebietine dair deyerli informasiya verilir ve Qafanin Naxcivan vilayetine aid olmasi fakti gosterilir Zengezurdaki en uca dag zirvesi olan Qapiciq 3 904 m zirvesi de Qa fan rayonunun erazisindedir Rayon erazisinin 25 den coxunu dag asirimlari ve qayaliqlar teskil edir Qafan rayonu dag meden rayonu kimi iki yuz elli il bundan once mes hur olmusdur Qacaran evveller Gecelan mis molibden Qafan evveller Qatar mis ve Gumus polimetal meden yataqlari sist bazalt laylari ehtiyati orta esrlerden melum idi Ancaq bu yataqlarin esasli islenmesine XVIII esrin ikinci yarisinda fransizlar terefinden baslanilmisdir Onlar bolgede ilk muasir miseritme zavodunu Qafanda tikmisler Butun Zengezur erazisi kimi Qafan rayonu da aktiv seysmik zonaya daxildir 1931 ve 1968 ci illerdeki zelzeleler zamani rayonda xeyli dagintilar olmusdur Qafan rayonunun dageteyi yerlerinde iqlim quru ve qismen subtropik daglarda ise sert soyuq havalarla seciyyelenir Vadilerde illik orta tempe ratur 12 C teskil etdiyi halda daglarda orta temperatur 0 ve 14 C olur Yanvar ayinda ise saxtalar 15 25 C ye catir Qafanda iyul ayinda orta temperatur 22 S teskil edir Illik yagintilarin miqdari 500 mm daglarda 850 m m olur Oxcu Gigi Sixahuz Sav Cavundur caylari rayonun erazisinden kecir Oxcucay hovzesinin yuxari hissesinde Turssu deyilen meshur mineral bulaqlar vardir QazangOl ve Yasilgol golleri de Zengezurun uca daglarinda yerlesir Rayonun erazisinde dag ve mese torpaqlari alp cemenlikleri ustunluk teskil edir Qafan rayonu Zengezurun en yasil rayonu sayilir Burada meseler erazinin 30 ni teskil edir 42 034 hektar Meselerde esasen veles palid ven goyrus agcaqayin ceviz agaclari bitir Orta hesabla Qafan mesele rinde biten her yuz agacdan biri ceviz agacidir Derin meselerde sert sax ta olmadigi ucun ceviz agaci bu meselerde uzun omur surur Kolluqlar meseler dadli armud ezgil zogal yemisan badam itburnu qusarmudu dagdagan puste agaclari ile doludur Meselerde ayi qaban cuyur dag kecisi vehsi qoyun muflon canavar bebir vasaq muxtelif qus novleri vardir Tarixi Redakte1930 cu il sentyabrin 9 da yaradilib Erazisi 1345 km dir Rayon merkezi respublika tabeli Qafan seheridir Rayon merkezinden Irevan seherine olan mesafe 320 km dir Qisa tarixi ocerk RedakteQafan rayonunun erazisinde insanlar hele e e VI esrde meskunlasmislar Albaniyanin Sunik Sisakan vilayetinin qedim alban ve ermeni menbelerinde adi cekilen Qatar Baqx Zork Qovsak eyaletlerinin cografi miqyasi indiki Qafan rayonunun erazisine uygun gelir Qafan rayonunun erazisi qedim Qafqaz Albaniyasinin bir bolgesi kimi uzun iller Arran dovletinin tesiri altinda olmusdur Bir muddet bu erazi Iranin sonra ise ereb xilafetinin hakimiyyeti altina kecmisdir 970 ci ilde ise bu erazi Sunik knyazinin eline kecmis ve qisa muddet sonra Qafan knyazligin paytaxti elan edilmisdir Babekin xilafete qarsi mubarizesinin son dovrleri Zengezurla o cumleden Qafan rayonu ile bagli olmusdur Qafan rayonunda son zamanlara qeder xarabaliqlari qalan Oxcu qalasi Qir qalasi Babek qalasi ve s qedim istehkamlar bu yerlerin Bezzeyn daglari ile yaxin eraziler olmasi xurrem dinler herekati ile bagli tarixi menbelerde Qafan rayonunun erazisindeki toponimlerin adlarinin cekilmesi ve diger deliller Qafan rayonunun atesperest babalarimizin meskeni oldugunu bir daha tesdiq edir Zengezurun bu bolgesi oz cografi ve strateji movqeyine gore III IV esr lerden baslayaraq bir cox dovletlerin isgalina meruz qalmisdir Qafan rayonunun adi tarixi menbelerde 1034 cu ilden baslayaraq Kapan seklinde cekilir Cox guman ki bu ad qedim turk tayfalarindan olan peceneqlerin kapan tiresinin adi ile baglidir Kapan Qafan Qapan adi ile Turkiyede Azerbaycanda Qapanli Gur custanda ve Simali Qafqazda yasayis menteqeleri vardir Bu da toponimin tayfa adi ile etnosla bagliligini gosteren elametdir Peceneqlerin bu yerle re gelisinden evvel Albaniyanin Sunik vilayetinin erazisine daxil olan Qa fan mahali Haband yaxud Aband adlandirilmisdir Aband mahalinin adi Moisey Musa Kalankatlinin Alban tarixi eserinde Arsagin bir eyaleti ki mi qeyd olunur Bu yerin adi Moisey Xorenatsinin Tarix inde de Sisakan vilayetinin Haband bolgesi kimi gosterilir Bu seherin adi Qafan seklinde ilk defe fars menbelerinde Resideddin terefinden isledilmisdir Orta esr Iran tarixcisi ve cografiyasunasi Hemdullah Qezvini 1345 ci il de yazdigi Zeyli tarixi guzide Secilmis tarixe elave kitabinda neql edir Emir Huseyn Cobaninin oglu Emir Qoc Hesen Emir Seyx Hesen Cobaniden daldalanib Qafan yaxinliginda olan Qarakilseye qacdi ve ora da gizlendi Qafan seheri XVIII esre qeder Kapan qalasindan ermeni menbelerin de Bagaberd ibaret olmusdur Kapan qalasi Kapan Qacaran oguzlarin qacar tayfalarinin adi ile baglidir sosse yolunun ustunde Oxcucayin sag sahilinde indiki Qafan seherinden 10 km simalda yerlesmisdir Ermeniler oz cirkin niyyetlerine gelecekde nail olmaq meqsedile azer baycanlilari aldadib onlarin raziligi ile torpaqlari kilsenin serencamina kecirmis belelikle yuz iller erzinde Qafanin bir cox azerbaycanli kendle rini bu yolla ozununkulesdirmisler 1103 cu ilde Selcuq turkleri paytaxti Qafan seheri olan Sunik knyazligini darmadagin etmis onlarin bir hisse sini Oxcucayin sahilinde Zeyveye yaxin Bagaberd deyilen bir qesebeye bir hissesini ise Zengezurun diger kendlerine qovmusdular Nehayet 1170 ci ilde ermenilerin nankorlugu ucbatindan Selcuq turkleri onlari Bagaberdden ve diger kendlerden de qovmaga mecbur olmuslar Cox kecmeden Iran Tiirkiye munaqiselerinin baslanmasindan istifade eden er meni knyazi Israil Orbelyan Qafanin bir hissesini yeniden ele kecire bil misdi Teessufler olsun ki Qafanin tarixi abideleri qalalari qedim yazilari mescid ve kilseleri ile bagli foto sekillerin qalmamasi qeyd olunanlari oxucuya dolgun sekilde catdirmaga imkan vermir Her hansi qerezli mil li munasibete yol vermeden cesaretle deye bilerem ki bu bolgenin kend lerindeki kilselerin hec biri ermenilerin tikdirdikleri abide deyildir Se hercik ve Keypesin kendleri haqqinda qeyd edeceyim faktlar dediklerimi esaslandiracaq Tarixi menbelere istinad etmekle mubahisesiz deye bilerik ki sozun heqiqi menasinda her iki kenddeki tikintiler alban abideleri olmusdur Meselen muqayise ucun deye bilerem ki Keypesin yaxinligin da tekrarolunmaz tebieti ile secilen Hucutu adlanan yerde evveller key pesinliler orada yasayirmislar kilse ile mescid uz uze tikilmisdi Biz genclik illerimizde o yerlere defelerle gedib gelmisik Lakin mescidle kilsenin ne ucun uzbeuz tikilmesi barede suallarimiza cavab tapa bilmemi sik Ustelik onu da deyim ki bu sepkili qarisiq tipli tarixi abideler Qafan da kifayet qederdir Seherin merkezinden 7 km simalda Oxcucayin sol sahilinde yerlesen simaldan serqden ve qerbden daglarla derelerle six meselerle ehate olunmus qedim sirf azerbaycanli kendlerinden biri Sehercik kendi idi Bu kendin tarixen Azerbaycan kendi olmasini subut eden deliller coxdur Bi rincisi kendde ermenilerin isgalinda qalan qebiristanligi 3 qatdan ibaret dir Her qatin arxeoloqlar terefinden arasdirilmasi neticesinde subut edi lib ki bu qebrlerin tarixi min illere beraberdir Her mertebede qebrlerin uzerinde sal daslar qoyulmusdur ki bu da muselman adetine uygundur Ikincisi kendin qebiristanliginda Bender padsahin VII VIII esr qebri ve qebrustu yazisi saxlanilir ki kend camaati orani daima ziyaret edirdi Ucuncusu kendin bilavasite yaxinliginda alban krali Senekerimin qizinin 913 cu ilde tikdirdiyi kilsenin dasi uzerindeki yazilar onun alban kil sesi oldugunu subut edir XIV esrin sonunda Emir Teymur Qafani ve Zengezurun basqa erazile rini tutaraq onsuz da sayca cox az olan ermenileri oradan qovub Gurcus tana azerbaycanlilari ise Isfahana ve Iraq serhedlerine kocurmusdur Qafan rayonu XV esrde Qaraqoyunlularin ve Agqoyunlularm 1510 cu ilden ise Sefevi xanedaninin tesir dairesinde olmus 1578 ci ilde yeniden Osmanlilarin tabeliyine kecmisdir Tarixi menbelerin verdiyi bilgilere esasen Qafan rayonu erazisinde mis yataqlarinin XIII esrde kesf edilmesi qenaetine gelmek olur O vaxtlar Ecanan mis medenleri muhum ehemiyyet kesb etmisdir Burada karxana adli miseritme sahesinde qaliqlari Qafan seherinin yaxinligindadir uzun muddet mis emal edilmisdir Orta esrlerden baslayaraq Qafanda mis molibden medenleri tapilmis ve mis istehsali genis vuset almisdir XIX esrin ortalarinda fransizlar Qafan seherinde o dovr ucun muasir sayilan avadanliqlarla techiz edilmis mis istehsali zavodu qurmusdular Burada her il bir nece yuz ton mis eri derek Avropanin bir cox olkelerine satirdilar Maraqli bir fakti qeyd et mek isterdim Fransanin kecmis prezidenti de Qollun atasi da o sahibkar larin arasinda olmusdur Ona gore de 1966 ci ilde Fransa prezidentinin Qafana planlasdirilan seferi atasinin calisdigi yeri gormek meqsedi dasi yirdi Qafanin mis medenlerinin boyuk hissesi adli sanli Sultanovlara Qatar ve Keypesindeki mis medenleri ise Xoca Emirova mexsus idi 1853 cu il de Xoca Emirov Qatar ve Keypesin kendlerinin mis medenlerinden ilde 400 puda qeder mis istehsal edib xarice satirdi Zengezur qezasinda uc Sultanovlar nesli var idi Onlarin bir biri ile qohumluq elaqesi barede bir sey deye bilmerik Indiki Lacin rayonundan olan Sultanovlar neslen ata babadan varli olmamislar Qarabagin general qubernatoru Xosrov bey Sultanovun babasi carvadar imis Qatirci Murad varlanib Zengezurun beylerinden olan Esed Sultanlinin qohumu ile evlenerek onu Lacina ge tirmisdi Sultanovlar maldarliqla mesgul olmus xeyli mal heyvan saxla mislar Onlar Lacin meselerinden qiymetli agaclari kesdirib Fransaya gon derirmisler Lacinli qafanli Sultanovlari sexsen yaxindan taniyan Nezer Heyderov oz xatirilerinde qeyd edir ki Qafanin Danzaver Armudlu ken dinden olan ve onlarin Pircivanda yasayan emisi oglanlari yeni ikinci ve ucuncu Sultanovlar ise neslen zadegan idiler ozleri de temiz azerbaycanli idiler Ermeni kendlerinden Kovdar Asagi Xotanan Yuxari Xotanan azer baycanli kendlerinden Gurculu Eyin Mistan Qiyasli Goyercik Genlik Memmedli bir sozle 15 20 kend danzaverli Sultanlilann idi Sultanovla rin esas gelirleri Qafanin mis medenlerinden elde olunurdu XVIII esrin sonunda Qafanin mis medenleri fransizlarin diqqetini celb etmisdi ve Sul tanovlar ozlerine mexsus mis medenlerini fransizlara icareye vermisdiler Qeyd etmek lazimdir ki Qafanda ilk senaye muessisesinin islemesi Zengezur mahalinin Rusiya imperiyasindan cox uzaqlarda taninmasi ile bagli idi Is yerlerinin acilmasi ile Avropa medeniyyetinin ruseymleri Qafanda ozunu az da olsa gosterirdi Zengezur azerbaycanlilarinin mese len ele Sultanovlar Cavansirovlar neslinden olan genclerin Avropa mek teblerinde ve Peterburqda tehsil almalari buna eyani subutdur Avropada tehsil alan ve sonralar Baki milyoncusu Haci Zeynalabdin Tagiyevin kon torunun mudiri isleyen Lutfeli Behbudov da Zengezur beylerinin ovladi idi Onun emisi Behbudov haqqinda melumatlara bir qeder sonra rast ge leceksiniz Danzaverli Sultanovlarin ovladlarindan biri taninmis sovet geoloqu Dovlet mukafati laureati professor Baxis bey Sultanov idi XX esrin otu zuncu illerinin evvellerinde Qubkinin nezeriyyelerini alt ust ederek yeralti puskurmeleri ile meshur olan Lokbatan qesebesinde ilk neft yataginin kesfi ve istismara verilmesi sexsen onun elmi zekasinin ve zehmetinin mehsuldur Yataqda ilk quyunu qazilarken nezerde tutulan layihe derin liyinde neft cixmadigindan onu melum kecmisine gore xalq dusmeni ki mi hebs etmisdiler Ozu sohbet edirdi ki hec kes mene qulaq asmaq iste mirdi Basimi demir qapiya doye doye konvoyu cagirib deyirdim ki yuz faiz eminem ki yataqda yuksek debetli neft var qoy hec olmasa 50 m qazsinlar qazmirdilar Deyirdiler ki Qubkin oz elmi nezeriyyesinde bil dirib ki vulkanh eraziside neft ola bilmez Nehayet kim ise menim hara yimi Mir Cefer Bagirova catdirmisdi Ondan sonra o tapsiriq vermisdi ki qazin eger neft cixmazsa cezasini daha cox verersiniz 15 20 metr qazan dan sonra quyudan guclu fantan vurmusdu Deyirdi ki M C Bagirov me ni buro uzvleri ile birlikde qebul edib menden uzr istedi tesekkurunu bildirdi Sonra Baxis beye Dovlet mukafati verilib en baslicasi ise I Stalin ona ozunun BMV markali minik masinini bagislayib Onun qizi bestekar Asya Sultanova hazirda Moskva Dovlet Konservatoriyasinin professoru dur Sultanovlar ailesi haqqinda bir cox kitablarda etrafli yazilib onlarin xatiresi ebedilesdirilib Qafanda bey titulu almis tayfalardan biri de Key pesinli Mirimli qardaslari idi Onlar esasen maldarliqla mesgul olurdular ve iri torpaq sahelerine sahib idiler Zengezurda basqa varli beyler de da vardi Qiraq Muslan Iceri Muslan Zengilan Memmedbeyli Sobu Tatar Kecikli kendleri Cavansir nesline mexsus idi Ermeni kendi Kerevic o zaman Gorusda yasayan Lohraz bey ve Huseyn bey Behbudbeyovlarin idi Migri rayonundaki I Vartanizor ve II Vartanizor kendlerinin sahibi Sermestbeyovlar idi Ferecan Dilelimus kenli Saray Kcrtizan Goyyal kendleri ise Hacibey qardaslarinin idi Ermeni mulkedarlari Orbelyanlar Xudabaxis Sultan ve Samson bey Lor Lizin Suvaryants Kurdler Eliller ve yasadiqlari Tatev kendlerinin bir hissesinin sahibi idiler Genis celtik zemileri ve meyve baglan olan Demirciler ve Dondarli kendleri Xocamusaxli kendinde yasayan Kelen terovlann ve Herek kendinde yasayan Yeprem bey Agaxanovun idi Qarabagin varli mulkedarlarinin da Zengezurda coxlu kendleri var idi Xanliq Mahrizli Xendek kendlerinin sahibi Keyqubad aga Cavansirov idi Hebib bey Sekinski ise Hekeri Muradxanli Novruzlu kendinin sahi bi idi Eliquluusagi kendinin camaati Mehdibeyovun reiyyeti idi Mehdi qulu xan Qarabagskinin ibrahim xanin oglu qizi knyaginya Goher aga Usmiyeva Melik Peyesi Comartli Cicimli Qara deresi kendlerinin sahibi idi Ustelik onun bu yerlerde 27 min desyatin mesesi vardi Gerdin Keypesinin ve Kurudun yaylaqlarinin boyuk hissesi Qarabag beylerine mexsus idi Qafanda senayenin inkisafi azerbaycanli ehalisinin onlar ehalinin 90 faizini teskil edirdi ister medeni heyatinda isterse de sosial inkisafinda boyuk rol oynamisdir Lakin bu sakit heyat terzi cox surmedi 1905 ci ilde Qafan azerbaycanlilari yeniden ermenlerin tecavuzune meruz qaldilar Qatar kendi tam darmadagin edildi Oxtar Dovrus Qaracimen Sehercik Oxcu Sabadin Gigi ve Kurud kendlerinde yasayan soydaslarimiz Azer baycanin ayri ayri bolgelerine dagildilar sonradan ise yeniden oz kendle rine qayitdilar Hemin Qatar kendinin ehalisi Terter rayonuna qacqin dusmus ve sonradan meskunlasdiqlari kendin adini Qapanli qoymuslar Az suren sakitlikden sonra dasnaklar ve onlarin Bakidaki kommunaya rehberlik eden ermeni havadarlari yeniden milli munaqiseni qirgin seviy yesine getirdiler Qeyd etmek lazimdir ki XX esrin evvellerinde Qafanda 118 azerbaycanli ve cemisi 22 ermeni kendi olub Ermeni xeyaneti oz cirkin simasini yene de gosterdi 1918 ci ilde Zen gezurun o cumleden Qafanin azerbaycanli ehalisinin bir hissesini mehv edib bir hissesini ise didergin salmaq meqsedile Ermenistanin dasnak ho kumeti Qaregin Njdeni ermeni silahli quvvelerinin rehberi kimi oraya gonderir O ise oz novbesinde dasnak Andranik Ozanyanla birlesib Qafa nin dinc ehalisine divan tutur Vehsiliklerin heddi hududu olmur Azer baycanlilari aldadib guya barisiq elan etmek meqsedile Oxcu mescidine yigaraq od vurub hamisini diri diri yandirirlar Bu hadiseden sonra rayonun Ordubada yaxin erazisinde yasayan kendlerin ehalisi Ordubada bir hissesi Culfaya Qubadli ve Zengilana bir hissesi ise Qarabaga qacib ozlerini qirgindan qismen qurtara bilmisler 1920 ci ilin noyabr ayinda ele hemin qeddar Qaregin Njde Ermenistanin bas naziri teyin edilir 1921 ci ilin iyul ayinda ermenilerin tekidi ile sovet hokumeti Zengezuru birdefelik ermenilere verir Belelikle ermeniler uzun illerden beri apardiqlari mubarizede oz cirkin niyyetlerine nail olurlar Bu kitabin ayri ayri fesilerinde Qafanin sovet dovrundeki sosial iqtisa di medeni heyatindan ve en baslicasi milli munasibetlerden mumkun qe der yazilmisdir Qafan seheri oz cografi movqeyi ve gozelliyi ile yanasi muasir memar liq uslubunda yarasiqli yasayis binalari medeniyyet ve inzibati binalari ile insanlarin zovqunu oxsayirdi Bir sozle gozel ve muasir seher idi Qafan ve Qacaran mis molibden kombinatlarinin butun gelirleri Erme nistanin budcesine daxil oldugundan seherde muasir mebel ve tikis fab rikleri elektrik lampalari tikinti materiallari ve konserv zavodlari fealiy yet gosterirdi Umumilikde goturende Qafan rayonu erazisinde hasil olunan mis ve molibden konsentratlari Ermenistanin Alaverdi seherinde elece de Rusi yanin seherlerinde eridilib senaye muessiselerine verilirdi Mis ve molib den Ermenistan respublikasinin milli gelirinin demek olar ki 70 ni tes kil edirdi Bu gelirin hesabina butovlukde Ermenistan tikilirdi Kend teserrufatinin esasini maldarliq teskil edirdi ki o da esasen azer baycanli kendlerinde cemlesmisdi Diger kend teserrufati mehsullari Qu badli Zengilan Cebrayil I uzuli Imisli Berde ve basqa rayonlarin hesabi na temin edilirdi Eger bu rayonlarin meyve ve terevezi olmasaydi seher ehalisi qitliq icerisinde yasayardi Menbelere gore butun yeyinti mehsul lari yag un ve diger mehsullar artiqlamasi ile Ittifaq fondundan temin edilirdi Rayonun butun sosial obyektleri ancaq ermenilerin problemleri nin helline yoneldilmisdi Azerbaycanlilar yasayan kendlerde mekteb bi nalarindan basqa yadda qalan tikinti bina sosial obyekt yox idi Mekteblerde tehsil yuksek seviyyede tedris olunurdu Qafanda yasa yan azerbaycanlilarin en boyuk qazanci ovladlarinin aldiqlari yuksek ter biye ve tehsil olmusdur Cunki tehsil azerbaycanlilarin ermeni buxovun dan azad olmasi ucun yegene cixis yolu idi Qafanda muellim adini her seyden uca tutan necib insanlarin gozel muellimlerin zehmeti en boyuk hormet ve ehtirama layiqdir Onlarin zehmeti sayesinde yetisen yuzlerle ali tehsilli mutexessis yuz lerle alim elmi isci onlarla elmler doktoru Azerbaycan xalqina layiqince xidmet gostermisdir ve gostermekdedir Azerbaycanlilarin esas is yerleri Qafan ve Qacaranm mis molibden kombinatlari idi O kombinatlarda Sisyandan Qubadlidan ve Zengilandan gelen insanlar agir seraitde isleyirdiler Hazirda her iki kombinat tam dayanmisdir Hem neqliyyat vasitelerinin hem de elektrik enerjisinin olmamasi en baslicasi ise isci quvvesinin yoxlugu her iki kombinati iflic veziyyetine salib Qafan rayonunun kend teserrufati sahesinde qabaqcil ve rentabelli is leyen teserrufatlari azerbaycanli kendlerinde idi Ancaq bu teserrufatlara rehber cox vaxt ermenilerden teyin edilirdi Yalniz Gigi sovxozunun di rektoru azerbaycanli idi Texminen 20 il hemin teserrufata rehberlik eden Semed Qarayev son derece qaygilesliyi nizam intizami oz milletinin qaygisina qalmasi ile Zengezur mahalinda ad san ve boyuk hormet qa zanmisdi Insanlarla kend camaati ile reftarinda nezaketi ile secilen ziyali munasibeti qurmusdu O rayonda axira qeder isleyen yegane azerbaycanli idi Onun teskilatciligi sayesinde Gigi bolgesinin kendleri vaxtinda ozlerini agir felaketlerden qurtardilar Etimologiyasi RedakteAzerbaycanda Qaf daginin olmasi ve bu dagin icerisinde odlu Simurq qusunun yasamasi haqqinda efsane ve esatirler var Qafqazin adinin da buradan goturulduyu guman edilir Qafan sozu de Qafin yerlesdiyi erazi anlamini verir Qafan rayonu erazisinde Qaf dagi eslinde hundurluyu 3904 m olan Qapiciq dagidir Cografiyasi RedakteRayon erazisi uc terefden Bergusad Zengezur ve Megri dag silsileleri ile ehatelenib Oxcucay cayi rayon boyu axib kecir 1988 ci ile qeder azerbaycanlilarin yasamaqda davam etdikleri ve hemin il terk etmeye mecbur olduqlari yasayis menteqeleri Gigi Kirs Kurut Kerd Mahmudlu Peyhan Gehlesin Asagi Purlu Yuxari Purlu Acibac Qovsud Zeyve Musellem Yuxari Giredag Asagi Giredag Acagu Devrus Qaradiga Xelec Oxtar Cibili Yuxari Godekli Asagi Godekli Beydas Yuxari Devrus Hunud Novruzdar Qatar Atqiz Caykend Qafan Saridere Pirimni Davidbey Sunuk savxozu Sehercik qesebesi Ermenistan SSR Ali Soveti Reyaset heyetinin muxtelif fermanlari ile rayon uzre deyisdirilmis tarixi yer adlari Qedim turk adi Indiki adi Deyisdirilme tarixiDeymedagli Srvenants Kilsekend Srasen Kurdkend Lernadzor Sirketas Xrdants Axtaxana Xladak Xladak Dzorastan 01 06 1940Mahmudlu Caykend 01 06 1949Kutqum Gehanus 29 06 1949Zeyve David bek 29 06 1949Maqauz Kaxnut 29 06 1949Pirmezre Katnarat 29 06 1949Dordnu Antarasat 29 06 1949Ehalisi RedakteEhali qirginlari Redakte Qatar 1905 ci ilde kendi dagidib ehalisini qilincdan kecirmisler 1918 ci ilde 5200 nefer ehalisi olmusdur 1904 cu il tevelludlu Qatar kendinin sakini Babayev Letif Xudaverdi oglunun dediklerinden 1918 ci il qirgini yaxsi yadimdadir Tepeden dirnaga silahlanmis ermeni quldurlari bize qacmaga da imkan vermirdiler Ancaq ona calisirdilar ki bizi qirsinlar evleri talasinlar Sonra melum oldu ki camaatimizin 50 faizini yox etmisler 1922 ci ilde oz kendlerine donmek isteyen qatarlilari oz kendlerine buraxmayib onlara Qafan seherinde yasamaq imkani verdiler 1988 ci ilde ise vurub cixardilar 2 Oxcu 1918 ci ilde 2000 den artiq ehalisi olmusdur Dekabrin 11 de Andranikin basciligi ile barisiq sulh adiyla mescide toplayib qapini bagladiqdan sonra od vurub yandirmislar Cagirisa getmeyen Mustafa adli adam salamat qalmis ve bu hadiseni danismisdir O demisdir Andranikin torediyi bu facie tarixde en boyuk qetliamdir Usaga qadina qocaya cavana mehel qoymadan kendin camaatini cox insafsizliqla mehv etdirdi Oxcu bundan sonra ermeni kendi olmusdur 2 Sexsiyyetleri Redakte Arif Efendiyev 10 oktyabr 1948 Qafan Ermenistan SSR azerbaycanli alim kimya elmleri doktoru bas elmi isci Hemcinin bax RedakteQerbi Azerbaycan Qacaran ZengezurIstinadlar Redakte Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1989 g Chislennost naseleniya soyuznyh respublik SSSR i ih territorialnyh edinic po polu Armyanskaya SSR po perepisi 1989 goda Ezhenedelnaya demograficheskaya gazeta Demoskop Weekly Archived from the original on 2014 12 22 Istifade tarixi 29 iyul 2015 1 2 Eldar Ismayil Zavalli ermeniler yoxsa zalim ermeniler Baki 2014 Xarici kecidler RedakteQerbi Azerbaycan azerbaycanlilara qarsi genosid demoqrafik statistika guzgusunde Arxivlesdirilib 2015 11 16 at the Wayback Machine Qerbi Azerbaycanin turk menselli toponimleri Arxivlesdirilib 2014 09 04 at the Wayback Machine Vandalizm tarixi adlara qarsi soyqirimi Baki Tehsil 2006 92 seh olu kecid Indiki Ermenistan qedim turk yurdu idi olu kecid Qerbi Azerbaycan erazilerinde yer adlarinin soyqirimi olu kecid Menbe https az wikipedia org w index php title Qafan rayonu amp oldid 5682285, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.