Porajmos

Porajmos, Qaraçı holokostu, Qaraçı soyqırımı (rom. Porajmos; mənası – azərb. Dağıdılma‎), Parrayimos (rom. Porajmos; mənası – azərb. "Kəsmək" , "Parçalamaq" , "Dağıtmaq"‎) və ya Samudaripen (azərb. kütləvi qətliam‎) — İkinci Dünya müharibəsi dövründə Nasist Almaniyası tərəfindən Şərqi Avropa ərazisində yaşayan qaraçı xalqına qarşı sistematik şəkildə həyata keçirilmiş soyqırım aktı.1935-ci ilin 26 noyabr tarixində Nürnberq qanunları olaraq tanınan, Avropada yaşayan etnik alman və yəhudi xalqlarının sinifləndirildiyi qanunlara yeni əlavələr edilmiş və bununla da qaraçılar irqin təməllərini sarsıdan düşmənlər olaraq təsinfatlandırılmışdır.

Porajmos
İkinci Dünya müharibəsi
Almaniyanın cənubunda yerləşən Asberq şəhərində yaşayan etnik qaraçıların şəhərdən deportasiya edilməsi prosesi 22 may 1940).
Hücum yeri	Üçüncü Reyx və onlar tərəfindən işğal olunmuş ərazilər
Hücum hədəfi	Qaraçılar
Vaxt	1939–1945
Hücum üsulu	Soyqırım, etnik təmizləmə
Həlak olanlar	220.000–500.000 800.000 1.5 milyon nəfər
Təşkilatçılar	Üçüncü Reyx

Bu dəyişikliklərlə Üçüncü Reyxin gözündə qaraçı ilə yəhudilərin eyni tərəzidə olduğu və aralında heç bir fərqin qoyulmadığı mesajı verilmişdir. Bu səbəbdəndir ki, Holokost soyqırımının gedişatında etnik qaraçıların qətliamlarına da, rast gəlmək mümkündür. Holokost ilə Poraymos tarixi bir-birilə sıx bağlıdır. Tarixçilər 1933-cü ildə Alman Nasional Sosialist Fəhlə Partiyasının hakimiyyətə gəlməsindən və müharibənin sonuna qədər Şərqi Avropada 200-500 min arasında qaraçının öldürüldüyünü təxmin etməkdədir.

Qaraçıların mütləq əksəriyyəti Avropanın dörd-bir tərəfindən yəhudilərin sürətli formada qətliamını icra etmək üçün təşkil edilmiş nasist həbs düşərgələrində öldürülmüşdür. 1982-ci ildə Qərbi Almaniya müharibədən əvvəl və dönəmində qaraçılara qarşı törədilmiş hadisələrin soyqırım olduğunu rəsmən tanımışdır. 2011-ci ildə Polşa 2 avqust tarixini Qaraçı Soyqırımı günü kimi qeyd etməkdədir.

Etimologiya

Roman dilində Poraymos sözü yox etmək , dağıtmaq mənalarında tərcümə olunur. 1990-cı ilin əvvəllərində Hankok tərəfindən qaraçılara qarşı törədilmiş soyqırım hadisələrini ifadə etmək üçün bu sözdən istifadə olunmağa başlanmışdır. Poraymos termini əsasən Rusiya və Balkanlarda yaşayan və qaraçı soyqırımını gündəmə gətirmək istəyən aktivistlər və siyasətçilər tərəfindən işlədilməkdədir. Hadisələr nəticəsində ailələrini və yaxınlarını itirən şəxslərin böyük ölçüdə bu ifadədən xəbərsiz olduqları müəyyənləşdirilmişdir.

Macarıstanda yaşayan roman aktivistlərdən olan Yanos Barsoni və Aqnes Darozki isə soyqırım hadisələrini ifadə etmək üçün oxşar mənada işlədilən Pharrajimos kəliməsinə üstünlük verirlər. Pharrajimos kəlilməsi sifət baxımından Poraymosdan daha qüvvəli hesab olunur və özündə "kəsmək" , "parçalmaq" "kökünü kəsmək" kimi əlavə mənaları daşıyır. Akitivstlər hesab edirlər ki, Poraymos sözü İkinci Dünya müharibəsi zamanı qaraçıların yaşadıqlarını ifadə etmək üçün yetərsiz bir termindir.

Balkanlarda yaşayan roman aktivistlər termin kimi "samudaripen" (azərb. kütləvi qətliam‎), sözündən istifadə etməyə üstünlük verirlər. Bu termin dil mütəxəssisi Marçel Kourthayd tərəfindən təklif olunmuşdur. Hankok təklif olunan bu variantın roman dilinin morfologiyası ilə uyğunlaşmadığını iddia etmişdir. Bəzi Rusiyada yaşayan qaraçılar tərəfindən "Kali Traš" (azərb. Qara qorxu‎) ifadəsi işlədilmişdir. Bu sözün bir başqa alternativi kimi Berša Bibahtale (azərb. Uğursuz illər‎) ifadəsinin də işlədilməsinə rast gəlinir. Qeyd olunmalıdır ki, yəhudilərin qətlimaını ifadə etmək üçün işlədilən Holokost termini də, bəzi hallarda qaraçıların qətlimanı üçün də istifadə olunur.

Tarix

 

Rumıniyada yaşayan qaraçılar (1904).

XIX əsrin sonlarına yaxın sosial fərqliliklərin kökündə irqi fərqliliyinin dayandığını müdafiə edən fikirlərin formalaşması Avropada yaşayan yəhudi və qaraçı kimi xalqlara qarşı nifrətin yaranmasına əsas vermişdir. Bu dövrdə sosializm terminini ifadə etmək üçün irq termini sistematik olaraq istifadə olunmuşdur. XIX əsr eyni zamanda Almaniya üçün sənayeləşmə dövrü kimi xarakterizə olunurdu və beləliklə ölkədə yaşayan insanlar yeni dövrün tələblərinə uyğunlaşmaq məcburiyyətində idilər.

Sözügedən uyğunlaşma özündə qaraçıların ənənəvi həyat tərzlərində imtina edərək, avropalılar kimi yaşamağı və işləməyi ehtiva edirdi ki, qaraçılar bir mənalı şəkildə bununla razılaşmaq istəmirdilər. Yanos Barsoni qeyd edirdi ki, "sənaye inkişafı insanlara öz xidmətlərini sənətkar kimi dəyərləndirməyə imkan verirdi ki, bu da cəmiyyətin parçalanması və daha çox marjinallaşmasına səbəb olurdu.

Almaniya imperiyası və Veymar Respublikası dövründə təqiblər

İrqçilik təməlli psevdo-elmin inkişafı nəticəsində Almaniya imperiyası və Veymar Respublikası dövründə yaşayan qaraçılara qarşı təqib və təziq kompaniyalarına start verildi. 1899-cu ildə Münhen şəhərində yerləşən Mərkəzi Polis Təşkilatının qərargahında qaraçıların izlənməsi və nəzarət altında saxlanılması üçün xüsusi mərkəz yaradıldı. Həmin mərkəz, respublika daxilində yaşayan qaraçılardan foto, barmaq izi və şəxsiyyəti təsdiq edən məlumatları toplamaq və onları vahid mərkəzdə saxlamaqla məşğul olurdu. Əsas məqsəd qaraçıların daim nəzarət altında saxlanılması və onların mümkün yerdəyişmələrinin qarşısını almaq olmuşdur.

Veymar Respublikasının mövcud olduğu illərdə qaraçılara ictimai parklarda gəzmək, ümumi hovuzlardan istifadə etmək və digər sosial xidmətlərdən istifadə etmək kimi xüsusiyyətlər mərhələli şəkildə qadağan olunmuşdur. Beləliklə qaraçılar cəmiyyətin ən aşağı zümrəsinə yuvarlanır və ölkə üçün cinayətkarlığın və yoxsulluğun əsas səbəbi kimi təqdim olunurdular.

1926-cı ildə qaraçılar, vağranlara qarşı qanun layihəsi Bavariya əyalətində qəbul edildi. Qanunun tətbiq olunmasına 1929-cu ildən etibarən başlanılmışdır. Sözügedən qanun layihəsinə görə qaraçıların Bavariya bölgəsi daxilində azad şəkildə səyahət etməsi və yerdəyişməsi məhdudlaşdırılırmışdır. Qaraçıların daim nəzarət altında saxlanılması və onların sərbəst şəkildə hərəkət etməsinin qarşısını almaqla respublika romanlara qarşı olan açıq ayrı-seçkilik siyasətini nümayiş etdirmişdir.

Qanunları pozan və daha yaxşı yaşayış qurmaq naminə ərazilərini tərk edən qaraçılar üçün isə 2 il müddətində nəzardə tutulmuş əmək düşərgələrinə göndərilmə cəzası verilmişdir. Bavariya əyalətində qəbul edilmiş qanun digər alman əyalətləri üçün nümunə təşkil etməyə başladı və beləliklə qaraçıların vahid mərkəzlərdə toplanması prosesi sürətləndirildi. Almanların əsas məqsədi, köçəri həyat tərzi yaşayan və tez-tez yer dəyişməyə meyilli olan qaraçı xalqını bir bölgədə cəmləşdirmək və lazım gəldiyi halda onları oradan istədikləri ərazilərə deportasiya etmək və ya əmək düşərgələrinə göndərmək olmuşdur.

1926-cı ildə qaraçılar, vağranlara qarşı qanun layihəsi Bavariya əyalətində qəbul edilməsindən sonra demək olar ki, qaraçıların rəsmi təqib kompaniyasına start verilmişdir. Almaniya torpaqlarında yaşayan səkkiz minə yaxın qaraçıdan məcburi şəkildə barmaq izi alınmış və şəxsiyyəti təsdiq edən fotoşəkillər çəkdirilmişdir. Qaraçılara qarşı artan nifrətin fonunda Hessen şəhərində Qaraçı təhdidi ilə mübarizə qanunu qəbul edilmiş və həmin şəhərdə qaraçılarla mübarizə mərkəzi açılmışdır. Baş vermiş hadisələr qaraçılara ölkə boyunca rahat səyahət etmək imkanlarını tamamilə məhdudlaşdırmış və onların qeyri-qanuni formada həbs olunmasına rəvac vermişdir.

Təqib və qətliamlar

 

Qəhvəyi üçbucaq işarəsi. Qaraçılar, Auşvitz həbs düşərgəsi kimi nasist ölüm düşərgələrində qollarına qəhvəyi üçbucaq işarəsini vurmaq məcburiyyətində idilər. Bununla saxlanılan məhkumlardan hansının qaraçı olduğunu ayırd etmək mümkün olurdu.

Vətəndaşlığın itirilməsi

1935-ci ilin 15 sentyabr tarixində Nürnberq irq qanunları qəbul edilmişdir. Qanunlar Alman qanı və şərəfini qorumaq məqsədi ilə qəbul olunmuşdur və almanlara yəhudilərlə evlənmək qadağan edilmişdir. İkinci Nürnberq qanunu Reyx vətəndaşlıq aktı olaraq qəbul olunmuşdur və bu qanunla yəhudilər Almaniya vətəndaşlığını tamamilə itirmişdir. 1935-ci ilin 26 noyabr tarixində qanun layihəsi qaraçılarada şamil ediləcək formada genişləndirilmişdir. 1936-cı ilin 7 mart tarixində qaraçılarda, yəhudilər kimi səsvermə hüquqlarını itirmişdir.

Üçüncü Reyx dövrü

Üçüncü Reyx 1936-cı ildən etibarən Almaniyada yaşayan qaraçıların ətraf ərazilərə köçürülməsi və onlara qarşı sistemli mübarizənin aparılmasına başlamışdır. 1937-ci ilin dekabr ayında baş verə biləcək cinayətlərin qarşısını almaq bəhanəsi ilə qaraçıların nasist həbs düşərgələrinə göndərilməsinə start verilmişdir. Bəzi nüfuzlu şəxslərin deportasiya edilməməsi üçün qaraçıların rəsmiləri tərəfindən, nasistlərə müraciət olunsa da, Üçüncü Reyx bu xalqın heç bir nümayəndəsinə güzəştə getmək fikirində olmamışdır. Qaraçılar əsasən Daxau və Auşvitz həbs düşərgələrinə göndərilmişdir.

1942-ci ildə qaraçıların Varşava gettosuna göndərilməsi müşahidə olunmuşdur. Getto üsyanlarının təşkilatçılarından olan Emmanuel Ringelbum sırf almanların istəklərinə görə qaraçıların Varşava gettosuna yerləşdirildiyini iddia etmişdir. Nasist rəsmiləri qaraçı probleminin hansı formada həll edilməsi ilə bağlı ümumi mövqeyə sahib deyildilər. 1940-cı illərdə işğal olunmuş Polşanın başçısı olmuş General-Qubernator Hans Frank Almaniya və Avstriyadan deportasiya ediləcək 30 min nəfərə yaxın qaraçının qəbul edilməsindən imtina etmişdir.

Henrix Himmler qaraçıların Ari olaraq adlandırılan ali irqə mənsub olduğunu hesab edirdi və bu səbəbdən onlardan bəzilərinin xilas edilməsi üçün şəxsi təşəbbüslər göstərmişdir. Himllerdən fərqli olaraq Martin Borman isə qaraçıların tamamilə ölkədən deportasiya olunmalı olduğunu düşünürdü. Nasist rəhbələri arasındakı bu fikir ayrılığı Henrix Himmlerin qaraçıların Auşvitz həbs düşərgəsinə göndərilməsi barədə yekun qərar verməsindən sonra sona çatmışdır. 1941-1943-cü illəri əhatə etmiş və Polşada yaşayan yəhudilərin sistematik formada məhv edilməsini nəzərdə tutan Reyinhard əməliyyatı nəticəsində Mərkəzi Avropada yaşayan qaraçıların mütləq əksəriyyəti nasistlər tərəfindən təşkil olunmuş həbs düşərgələrinə göndərildilər.

 

Psixoloq Robert Ritter von Qreymin nəzarəti altında yoxlanılan qaraçı qadın. (1936)

Tarixi nəzərdən baxdıqda nasistlərin qaraçılara zülm etmək üçün heç bir tutarlı əsasları yox idi. Bu dövrlərdə Fransada yaşayan 3 min ilə 6 min arasındakı qaraçı Ravensburyuk, Daxau və Buhenvald kimi həbs düşərgələrinə göndərilmişdir. Henrix Himmler tərəfindən təşkil edilmiş və Einsatzgruppen olaraq adlandırılan səyyar ölüm manqaları qaraçılarının Üçüncü Reyx tərəfindən işğal olunmuş ərazilərdə qətlə yetirilməsində xüsusi fərqlənmişdir. Einsatzgruppen ölüm manqalarının əsas işi, qapı-qapı gəzərək, əsasən kəndlərdə yaşayan etnik yəhudi və qaraçıların təyin edilməsi və onların yerindəcə öldürülməsindən ibarət olmuşdur.

Einsatzgruppen tərəfindən öldürülümş qaraçıların sayı məlum deyil. Bunun əsas səbəbi ölüm manqaları tərəfindən gercəkləşdirilmiş qətillərin çoxusunun qeydiyyatı aparılmırdı və həmin şəxslərin kimləri adətən xarici görünüşünə əsasən müəyyənləşdirilirdi. Tarixçi Timoti Sidnerin fikirlərinə görə SSRİ-nin qərb hissəsində təkcə Einsatzgruppen tərəfindən səkkiz minə yaxın qaraçı öldürülmüşdür.

1942-ci ilin 16 dekabr tarixində Henrix Himmler qaraçıların gettolardan çıxarılaraq Auşvitz həbs düşərgəsinə göndərilməsi barədə göstəriş vermişdir. 1943-cü ilin 15 noyabr tarixində Himmler tərəfindən orduya qaraçıların və yarı-qarçı olan şəxslərin yəhudilərlə eyni baraklarda saxlanılması və onlara da, yəhudilərə göstərilən münasibətin göstərilməsi barədə təlimat vermişdir. Həbs düşərgələrinin komendantları tərəfindən qaraçıların ailə birləşməsi formasında birlikdə saxlanıldığı xüsusi baraklar hazırlanmışdır və təkcə Auşvitz həbs düşərgəsində mövcud qərardan sonra 23 min qaraçı öldürülmüşdür.

Həbs düşərgələrində saxlanılan şəxslərin bir-birlərindən fərqləndirilməsi üçün qollarına müxtəlif işarələr vurulmuşdur. Etnik yəhudilərin qollarına davud ulduzu formasında bandajların taxılmasından sonra, qaraçıların fərqləndirilməsi üçün üzərində qəhvəyi üçbucaq işarəsi olan bandajlardan istifadə olunmuşdur.

İşğal olunmuş ərazilərdə gercəkləşdirilmiş qətliamlar

Ölkələrə görə qurbanların statistikası

Tibbi ekspermentlər

Qalereya

• Poraymos

Həmçinin bax

• Holokost
• Holokostun inkarı
• Nasist həbs düşərgələri

İstinadlar

1. Brzezinski, Zbigniew (2010). Out of Control: Global Turmoil on the Eve of the 21st Century. Simon & Schuster (Touchstone). səh. 10. ISBN 978-1-4391-4380-3.
2. Hancock, Ian (2005), , The Historiography of the Holocaust, Palgrave Macmillan, 383–396, ISBN 978-1-4039-9927-6, 2019-06-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2019-04-19 Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "Milton_estimates" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib
3. Davis, Mark (5 May 2015). "How World War II shaped modern Germany". euronews.
4. "Holocaust Encyclopedia – Genocide of European Roma (Gypsies), 1939–1945". United States Holocaust Memorial Museum (USHMM). İstifadə tarixi: 9 August 2011.
5. "Germany unveils Roma Holocaust memorial". aljazeera.com. 24 October 2012. İstifadə tarixi: 8 March 2015.
6. . Telegraph.co.uk. 27 January 2011. 2 April 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 March 2015.
7. Hancock, 1997. səh. 339: "Poraymos: The Romani Holocaust (1933–1945), also Baro Poraymos, lit. 'great devouring.
8. Hancock, Ian. . The Romani Archives and Documentation Center – RADOC. 24 September 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 March 2015.
9. Bársony, Daróczi, 2008. səh. x
10. . Dosta! (Council of Europe). 5 September 2006. 2006-06-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
11. Mazikina, Lilit. "Романы Культуры и Джиипэн" [Romani Culture and Life]. romanykultury.info (Russian). 2007-10-23 tarixində .
12. Bársony, Daróczi, 2008. səh. 7
13. Report on the Bavarian Landtag 1925/6, III Tagung; Gesetz- und Verordnungsblatt fur den Freistaat Bayern, Nr. 17, 22 July 1926. as cited in Heuss, 1997. səh. 24.
14. Heuss, 1997. səh. 24.
15. Jessee, 2010
16. Arad, Yitzhak (1999). Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. Indiana University Press. 152–3. ISBN 978-0-253-21305-1.
17. Headland, Ronald (1992). Messages of Murder: A Study of the Reports of the Einsatzgruppen of the Security Police and the Security Service, 1941–1943. Fairleigh Dickinson Univ Press. səh. 63. ISBN 978-0-8386-3418-9. İstifadə tarixi: 17 February 2010.
18. Snyder, Timothy (2010). Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin. Basic Books. səh. 276. ISBN 978-0-465-00239-9. İstifadə tarixi: 30 June 2011.

Ədəbiyyat

• Bársony, János; Daróczi, Ágnes (2008). Pharrajimos: The Fate of the Roma During the Holocaust. IDEA. ISBN 978-1-932716-30-6.
• Crowe, David; Kolsti, John, eds. (1991). The Gypsies of Eastern Europe. Armonk, NY: M. E. Sharpe (Routledge). ISBN 978-0-87332-671-1:

• Hancock, Ian (1992). Gypsy History in Germany and Neighbouring Lands: A Chronology Leading to the Holocaust and Beyond.
• Tyrnauer, Gabrielle (1992). The Fate of the Gypsies During the Holocaust.

• Fraser, Angus (1992). The Gypsies. Oxford: Blackwell. ISBN 978-0-631-19605-1.
• Gilbert, Martin (1989). Second World War. London: Guild Publishing.
• Gilbert, Martin (2002). The Routledge Atlas of the Holocaust. London: Routledge. ISBN 978-0-415-28145-4. Note: formerly The Dent Atlas of the Holocaust; 1982, 1993.
• Gilbert, Martin (2004). The Second World War: A Complete History. Revised edition. Henry Holt & Co. ISBN 978-0-8050-7623-3.
• Hancock, Ian (1997). "A Glossary of Romani Terms". American Journal of Comparative Law. 45 (2): 329–44. doi:10.2307/840853. JSTOR 840853.
• Hancock, Ian (2002). We are the Romani People. Hatfield: University Of Hertfordshire Press. ISBN 978-1-902806-19-8.
• Hancock, Ian (2010). Karanth, Dileep (ed.). Danger! Educated Gypsy. Selected Essays. University of Hertfordshire Press. ISBN 978-1-902806-98-3.
• Heuss, Herbert; Sparing, Frank; Fings, Karola; və b., eds. (1997). The Gypsies during the Second World War. 1 From "Race Science" to the Camps. Gypsy Research Centre and University of Hertfordshire Press. ISBN 978-0-900458-78-1:

• Heuss, Herbert (1997). German policies of Gypsy persecution (1870–1945).
• Sparing, Frank (1997). The Gypsy Camps – The creation, character and meaning of an instrument for the persecution of Sinti and Romanies under National Socialism.

• Kenrick, Donald, ed. (1999). The Gypsies during the Second World War. 2 In the Shadow of the Swastika. Gypsy Research Centre and Univ. of Hertfordshire Press. ISBN 978-0-900458-85-9.
• Kenrick, Donald, ed. (2006). The Gypsies during the Second World War. 3 The Final Chapter. Gypsy Research Centre and Univ. of Hertfordshire Press. ISBN 978-1-902806-49-5.

• Jessee, Erin (3 February 2010). Nazi Atrocities: The Genocide of the Roma/Sinti. Lecture at Concordia University. Montreal, Quebec.
• Lewy, Guenter (2000). The Nazi Persecution of the Gypsies. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-512556-6.
• Longerich, Peter (2012). Heinrich Himmler: A Life. OUP Oxford. ISBN 978-0-19-965174-0.
• Matras, Yaron (2004). "A conflict of paradigms: review article (Reviewed by Yaron Matras)" (PDF). Romani Studies. 14 (2): 193–219. doi:10.3828/rs.2004.7.
• Milton, Sybil (1992). Nazi Policies Toward Roma and Sinti, 1933–1945. 2. Gypsy Lore Society. ASIN B0006RI6NA. Preview in ProQuest.
• Milton, Sybil (2009). "The Holocaust: The Gypsies". In Totten, Samuel; Parsons, William S. (eds.). Century of Genocide (3rd). Routledge.
• Rummel, Rudolph J. (1992). Democide: Nazi Genocide and Mass Murder. New Brunswick: Transaction Publishers.
• Rummel, Rudolph J. (1997). Statistic of Democide: Genocide and Mass Murder Since 1900. Center for National Security Law, University of Virginia and Transaction Publishers.

Əlavə oxu

• Bernadac, Christian (ed.) (1980). L'Holocauste oublié. Le martyre des Tsiganes Éditions Famot (in French).
• Fonseca, Isabel (1996). Bury Me Standing: The Gypsies And Their Journey. Chapter 7, The Devouring. London: Vintage. ISBN 978-0-679-73743-8.
• Kenrick, Donald; Puxon, Grattan (2009). Gypsies Under the Swastika. Univ of Hertfordshire Press. ISBN 978-1-902806-80-8.
• Klamper, Elisabeth (1993). Persecution and Annihilation of Roma and Sinti in Austria, 1938–1945. Journal of the Gypsy Lore Society 5, 3 (2).
• Korb, Alexander (2010). "A Multipronged Attack: Ustaša Persecution of Serbs, Jews, and Roma in Wartime Croatia". Eradicating Differences: The Treatment of Minorities in Nazi-Dominated Europe. Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing. 145–163. ISBN 978-1-4438-2449-1.
• Milton, Sybil (2001). "'Gypsies' as Social Outsiders in Nazi Germany". In Gellately, Robert; Stoltzfus, Nathan (eds.). Social Outsiders in Nazi Germany. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-08684-2. In Google Books.
• Montemarano, Mike (22 April 2015). . Art On The Banks Journal.
• Pamieci, Ksiega (1993). Memorial Book: The Gypsies at Auschwitz-Birkenau. Introduction by Jan Parcer. K G Saur Verlag for State Museum of Auschwitz-Birkenau. ISBN 978-3-598-11162-4.
• Polansky, Paul (1998). Black Silence: The Lety Survivors Speak. G plus G. ISBN 978-0-89304-241-7.
• Ramati, Alexander (1986). And the Violins Stopped Playing: A Story of the Gypsy Holocaust. War time biography of Roman (Dymitr) Mirga, on which the film of the same name is based.
• Rose, Romani, ed. (1995). The Nazi Genocide of the Sinti and Roma. Heidelberg: Documentary and Cultural Centre of German Sinti and Roma.
• Sonneman, Toby (2002). Shared Sorrows: A Gypsy Family Remembers the Holocaust. Hatfield: University of Hertfordshire Press. ISBN 978-1-902806-10-5.
• Tyrnauer, Gabrielle (1989). Gypsies and the Holocaust: A Bibliography and Introductory Essay. Concordia University – Montreal Institute for Genocide Studies.
• Winter, Walter (2004). Winter Time: Memoirs of a German Sinto who survived Auschwitz (Translated and annotated by Struan Robertson). Hatfield: University of Hertfordshire Press ISBN 978-1-902806-38-9.