fbpx
Wikipedia

Niyazi Xoca

Avqust 12, 2021

Niyazi Xoca, Hacı Niyazi Xoca — (uyğ. خوجا نىياز ھاجى) Şərqi Türküstan İslam Respublikasının birinci prezidenti. Şərqi Türküstan İstiqlaliyyət hərəkatı liderlərindən biri olmuş, Sintszyanda əvvəl Çin qubernatoru Szin Şurenə, ardınca hərbi rəis huey Ma Çunqa qarşı Kumul xanlığında bir neçə üsyana rəhbərlik etmişdir. Çin Xalq Respublikasının hazır ki, Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu ərazisində 1933-cü ilin noyabrından 1934-cü ildəki süqutuna qədər Şərqi Türkistan İslam Respublikasının ilk və yeganə prezidenti olmuşdur.

Hacı Niyazi Xoca
uyğ. Xoja Niyaz Haji
Sələfi Vəzifə ləğv edilib
Xələfi Vəzifə ləğv edilib
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi
Doğum yeri Birbaşa idarə olunan Xamis komissarlığında
Vəfat tarixi
Vəfat yeri Urumçi, Sintszyan, Çin Respublikası
Dəfn yeri Urumçi
Milliyyəti uyğur
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

Erkən vaxtlar

Niyazi Xoca 1889-cu ildə Kumulun Taraat kəndində anadan olmuşdur. Uşaq ikən valideynləri tərəfindən təhsil almaq üçün Xanlıq mədrəsəsinə göndərilmişdir. Orada o, Kumul xanının nəvəsi ilə birlikdə təhsil almışdır. 17 yaşında atası oğlunu Kumul xanının yanında hərbi xidmətdən yayındırmaq üçün evləndirmişdi. 1907-ci ildə o, şahzadə Şamaxsuta və Çin məmurlarına qarşı dekxan (kiçik torpaq sahibləri) üsyanı da iştirak etmişdir. Hakimiyyət nümayəndələri Niyazi Xocanı ələ keçirmək üçün onun atasını girov kimi saxlamaqdan belə çəkinməmişdilər. Niyazi Xoca tezliklə Turfana yola düşür, "Astana" mədrəsəsinə daxil olur və burada gələcək silahdaşları, tacir qardaşlar Muxiti ilə tanış olur. Bir il oxuduqdan sonra Turfandan ayrılmaq məcburiyyətində qalır. Ziyarətçilərə qoşulub Məkkəyə həcc ziyarətinə gedir.

İctimai fəaliyyəti

 
Niyazi Xoca 1930-cu illərdə

1912-ci ildə vətənə qayıdır və orada Timur-xalpanın rəhbərlik etdiyi üsyana qoşulur. Döyüşlərdə fəal iştirak edir və üsyançıların liderlərindən birinə çevrilir. Qiyamın məğlubiyyətindən sonra Çuquçaka getdi, burada iri bir Uyğur mülkədarının yanında çobanlıq etmişdir. Ancaq tezliklə Rusiya İmperiyasına, Yeddisuya köçmək məcburiyyətində qalır. Jarkəntdə iri Uyğur sahibkarı və Yedisu uyğurlarının lideri Valiahun Yuldaşevin yanında işə düzəlir. Rusiyadakı vətəndaş müharibəsi zamanı Valiahun Yuldaşevin tövsiyəsi ilə uyğur özünümüdafiə dəstəsinə qoşulur. Zamanla Abdulla Rozbakiyev də daxil olmaqla bir çox böyük uyğur tacirləri və ictimai xadimləri ilə tanış olur. 1923-cü ildə Valiahun Yuldaşev ilə birlikdə Külçəyə daha sonra Urumçiyə gəlir və burada Muxuti qardaşları ilə birlikdə gizli anti-Çin təşkilatı təşkil etməyə başlayır. İri uyğur sahibkarları və ictimai xadimləri ilə əlaqələr qurur.

Uyğur milli-azadlıq hərəkatındakı rolu

  Əsas məqalə: Şərqi Türküstan İslam Respublikası

1927-ci ildə Niyazi Xoca atasının dəfn mərasimində iştirak etmək üçün Kumula dönür. Bir müddət sonra Maqsud Şahın nəvəsi Niyazi Xoca ilə birlikdə mədrəsədə oxumuş şahzadə babasının ölümündən sonra Kumulda hakimiyyətə gəldi. Yeni şahzadə Xoca Niyazi yanında xidmətə çağırır və onu yüksək vəzifəyə təyin edir. Buna paralel olaraq, Hacı Niyazi Xoca, Şərqi Türküstan ərazisində Çinə qarşı genişmiqyaslı üsyan təşkil etmək üzərində işlərini davam etdirir.

Kumul üsyanında iştirak

  Əsas məqalə: Kumul üsyanı

1930-cu ildə Kumul xanı Bəşirlə Sincanın yeni qubernatoru Jin Şuzen arasında qarşıdurma yaranır. 1930-cu ildə gizli münaqişə açıq qarşıdurmaya çevrilir. Həmin ildə Şuzen Kumul xanlığını ləğv edir.. 1930-cu ildə Jin Şuzen xanlığı Hami, İe və Yivu inzibati bölgəsi olmaqla, üç əyalətə bölür. Ləğv edilmiş xanlığın ərazisində yeni vergilər tətbiq edildi və çinli idarəedicilər təyin edildi. Vergi toplayanlar, nəzarətin olmamasından istifadə edərək, rəsmi vergilərlə yanaşı, kəndliləri tamamilə müflis etməyə çatdıran qeyri-qanuni pul tələb etməyə başladılar. Yanq Zenqxinq dövründə buraya gətirilən qoşunlar, təchizatın zəif təmin edilməsi səbəbindən yerli əhalini qarət edərək özlərini təmin etməyə başladılar. Qansu qaçqınlarına yerli uyğur kəndlilərinin hesabına torpaq ayrıldı. Həm xanlığın ləğvi həm də bütün bunlar Kumul üsyanına səbəb oldu. Belə ki, 1931-ci ildə Hacı Niyazi Xoca Yulbars Xanla görüşdükdən sonra Qansuda hueylərin hərbi lideri Ma Çunqla da razılığa gəldilər. Ma Çunq komandanı olduğu diviziyanın Jin Şuzeni devirmək kampaniyasına qoşulacağını vədd etdi..

Niyazi Xoca Monqolustan Xalq Respublikasından da dəstək aldı: 1931-ci ilin payızında ona 600 dəst qış geyimləri, keçə çadırları və 120 tüfəng (əslində atlara dəyişdirildi, bir tüfəngə iki at verilmişdi) göndərildi. 1931-ci il fevralın 20-də Kumulda Uyğur üsyanı başlayır. Daha sonra üsyan Şərqi Türkistanın digər bölgələrinə də yayılır. Xotan, Turfan, Qaşqar və Külçəni də üsyan alovu bürüyür. Üsyan qısa müddətdə Sincanın şərqindən bütün əyalətə yayıldı və 1933-cü ilin fevralına qədər Urumçi birləşmiş uyğur və hui qüvvələri tərəfindən mühasirəyə alındıqda, əyalət hökuməti Sincan ərazilərinin 10% -dən çoxunu nəzarətdə saxlayırdı. 1933-cü il aprelin 12-də keçmiş qubernator Jin Şuzenqin üsyançı Rus kazak qoşunları tərəfindən mart ayında devrilməsindən sonra (Kazaklar 1921-ci ildə Rusiya vətəndaş müharibəsində məğlub olaraq Şimali Sincana çəkilmişdilər) general Şenq Şicai Sincanda hakimiyyətə gəlir. Kazaklar Jin Şuzenq tərəfindən son çıxış cəhdi kimi 1931-ci ilin sonunda üsyanı yatırmaq üçün vilayət ordusuna cəlb edilmişdi. Şenq Şicai, əvvəlki qubernatorun Sovet İttifaqı ilə bağladığı bütün gizli razılaşmaları təsdiqlədikdən sonra SSRİ-dən dəstək aldı və 1933-cü ilin iyun ayında Ma Çunqa qarşı Niyazi Xoca ilə ittifaq qurdu. Niyazi Xoca və Ma Çunq arasındakı əvvəlki ittifaq Jimsar döyüşündən sonra pozulmuşdu. Bu döyüşdə Niyazi Xoca qüvvələri ağır itki verdilər, lakin Jimsar qarnizonunu təslim olmağa məcbur etdilər. Döyüş zamanı Ma Çunqun qoşunları əsasən hücum qüvvələrinin cinahlarını və arxa hissəsini qoruyurdu, uyğur qoşunları isə Cimsar qalası üzərinə açıq hücuma atılmışdı. Niyazi Xoca qala arsenalının silahlarının təslim edilməsi müqabilində mühasirədə olan qarnizonun sərbəst geri çəkilməsini təmin etməyə razı oldu. Lakin gecə Ma Çunq qəfildən qalaya girir və bütün arsenalı (12,000 tüfəng, 6 pulemyot və 500,000 güllə) ələ keçirdir və çin qarnizonunu özünün Dunqan qoşunlarının tərkibinə daxil edir. O, ələ keçirilmiş silah arsenalını Niyazi Hoca ilə bölüşməkdən imtina edir və bununla da sonuncunu qəzəbləndirir. Bu, 1933-cü il mayın 28-də baş verdi və sonrakı bir neçə gündə Niyazi Xoca artıq Şenq Şicai ilə sülh danışıqlarına başlamaq üçün Urumçidəki Sovet Baş Konsulu Apresov və nümayəndələri ilə görüşdü. Şenq Şicai ilə Niyazi Xoca arasındakı ittifaq müqaviləsi 4 iyun 1933-cü ildə imzalanmışdı və bu zaman Sovet İttifaqı Niyazi Xocaya xeyli silah-sursat: təxminən bir neçə yüz bomba və üç pulemyotla təxminən 2000 tüfəng verdi. Danışıqları təşkil edən Urumçiyə yeni təyin olunmuş Sovet Konsulu Qaregin Apresov Niyazi Xocaya qoşunlarını dunqan (huey) qüvvələrinə qarşı çevirməyə məcbur etdi və bu da üsyanın fərqli milli qruplar arasında qırğınlara çevrilməsinə və Əyalət hakiminin onu asanlıqla yatırmağına səbəb oldu.

ŞTİR-nın prezidenti seçilməsi

Niyazi Xoca qoşunlarını Davan Çenqdən keçirərək Toksuna aparır və burada general Ma Çinqin rəhbərliyindəki Dunqanlar tərəfindən Toksun döyüşündə məğlubiyyətə uğradılır. Bundan sonra Niyazi Xoca Sovet-Çin sərhədi boyunca Aksudan geri çəkilərək Tanrı dağlarından dağ yolu ilə 300 mil uzunluğunda yürüş edərək 1934-cü il yanvarın 13-də Qaşqara geri dönür. O, bu yolla onu əsas yolda gözləyən general Ma Fuyuanın dunqan qüvvələr ilə döyüşdən yayınır. Aksudan Qaşqara gələn Hacı Niyazi Şərqi Türkistan Türk İslam Respublikasının və ya Birinci Şərqi Türkistan İslam Respublikasının (ŞTİR) prezidenti vəzifəsini qəbul edir.

Müstəqillik elan etmiş respublikaya qoşulmaq, 4 iyun 1933-cü il tarixli Şenq Şicai ilə bağladığı müqaviləni pozmaq demək idi. Belə ki, 7 maddəlik Jimsar müqaviləsində Niyazi Xocanın bütünlüklə hüquqlarının tanınması müqabilində Şimali Sincan ya da Cunqariyaya iddialarından imtina etməsi əksini tapmışdır. Tanrı Dağlarından cənubda, Qaşqar, Turfan çökəkliyi və Kumul çökəkliyi də daxil olmaqla, bu müqavilədə göstərilən bütün bu geniş əraziyə "muxtariyyət" verilirdi və çinlilər Sincanı ikiyə bölən Tanrı Dağını keçməyəcəklərinə söz verirdilər. Bununla belə dunqan qüvvələrinin təcavüzü, Sincana birbaşa Sovet hərbi müdaxiləsi və Şenq Şicainin SSRİ-dən aldığı dəstək, 1934-cü ilin iyun ayına qədər Şərqi Türküstan İslam Respublikasının məğlubiyyətinə gətirib çıxardı.

Elə də uzun ömürlü olmayan respublika hər tərəfdən sıxışdırılır. İngiltərə, Türkiyə, İran və Əfqanıstan tərəfindən tanınmaq cəhdləri uğursuzluqla bitir. SSRİ-dən kömək alan və bölgəyə əlavə güc göndərən Homindan höküməti üzərinə hücuma keçir. Ağır döyüşlərdən sonra Xoca Niyazi Artuşdan Sovet-Çin sərhədinə çəkilir. Niyazi Xoca SSRİ-də sığınacaq tapır. Sovet hökuməti ona Şərqi Türküstan İslam Respublikasının ləğvi barədə razılığın olması halında hərbi yardım və böyük perspektivlər təklif edir. Xoca Niyazi Sincanın cənubuna qayıdır.

Haqqında sitatlar

Hacı Niazi Xoca adlı bir şəxs Sven Hedinə bu sözləri demişdir:

  Heç bir şəxs mənə zərər verə bilməz. Ancaq bu Dunqanlar kişi deyil. Bunlar küçələrdə gəzən vəhşi heyvanlardır. Vəhşi heyvanlarla danışmaq mənasızdır. Hər zaman tüfəngləri və tapançaları hazırdır. Başqa bir dili başa düşmürlər  

Niyazi Xocanın döyüşlərinə poema da həsr olunmuşdur:

Atam Xocam Niyazi Qazi
topları bir atəşə beş nəfər öldürür
Dunqanlarla döyüşəndə
müharibədə minlərlə qurban öldürür

Ölümü

 
Niyazi Xoca Xalq Nümayəndələrinin İkinci Qurultayında, Urumçi, aprel 1935

Niyazi Xocanın ölümü ilə bağlı bir neçə ziddiyyətli müxtəlif mülahizələr mövcuddur. 1934-cü ildə Şenq Şicai tərəfindən Sincan Hökuməti sədrinin müavini və Sincan əyalətinin "mülki işlər müdiri" vəzifəsinə təyin olunmasına baxmayaraq, Niyazi Xocanı tərəfdarlarından ayırdılar və o, Sovet agentlərinin yaxından nəzarəti altında Urumçidə ev dustağı kimi saxlanılırdı. Onun Stalinlə şəxsən görüşmək və Sincan məsələsini SSRİ tərəfindən inqilabi doktrinasında rəsmi olaraq dəstəklənən millətlərin öz müqəddəratını təyinetmə hüququ ilə həll etmək istəyi rədd edildi.

1937-ci ilin aprelində Qaşqardakı Əyalət Hökumətinə qarşı general Mahmut Muhitinin rəhbərliyindəki Altıncı Uyğur Diviziyasının Üsyanından sonra Hacı Niyazi Urumçidə tutuldu və 1938-ci ildə edam edildiyi iddia olunur. Ölüm cəzasının Moskva tərəfindən sanksiyalaşdırıldığı bildirilir. Belə ki, Niyazi Hoca və onun 120 tərəfdarı əksinqilabi fəaliyyətdə, "Trotskiçilikdə" və "Yapon agentləri" kimi cinayətlərdə ittiham edilmişdilər. Hacı Niyazi Xoca ona qarşı irəli sürülən bütün ittihamları rədd etmiş və hamısının Şen Şicai tərəfindən uydurulduğunu söyləmişdi.

Ölüm cəzasına məhkum olan Hacı Niyazi Xocanın son sözündə demişdir:

  Bu ölüm hökmü mənim üçün yenilik deyil. Əslində, Urumçiyə gəldiyim gündə mən ölmüşdüm (o, 1934-cü ilin sonunda SSRİ-nin Urumçidəki Baş Konsulu Qaregin Apresov ilə danışıqlardan sonra Aksudan ayrılmasını nəzərdə tuturdu. Onun Urumçiyə gəlməsini və Şenq Şicaidən gələn təklifi qəbul etməsinə Apresov səbəb olmuşdu. 6-cı Uyğur diviziyasının komandanı Mahmud Muxti bunun əleyhinə idi. Muxtinin fikrincə Niyazi Xoca Urumçiyə döndükdən sonra Sincan Höküməti sədrinin müavini olmaqla Uyğurların müstəqillik hərəkatına zərbə vurmuşdur.) mən öləcəm, amma Xalqım yaşamağa davam edəcək ... İnqilab sona qədər davam edəcək, onun qarşısını ala bilməyəcəksiniz  

Digər mülahizəyə görə, o 1943-cü ilin yayına qədər həbsxanada sağ qalmışdır. Yalnız həmən ildə Şenq Şicainin Sovet əsgərlərini və müşavirlərini vilayətdən qovduqdan sonra Sincan üzərində Homindan nəzarətini bərpa edən Çan Kayşinin əmri ilə edam edilmişdir.

Yulbars Xan Hacı Niyazi Xocanın şərəfinə bir oğluna onun adını qoymuşdur.

İstinadlar

  1. Andrew D. W. Forbes (1986). Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911-1949. Cambridge, England: CUP Archive. səh. 44. ISBN 0-521-25514-7. İstifadə tarixi: 2010-06-28.
  2. Усов В. Н. Советская разведка в Китае: 30-е годы XX века. — М., Тов-во науч. изд. КМК, 2007. — ISBN 978-5-87317-367-9 — c. 357
  3. James A. Millward (2007). Eurasian crossroads: a history of Xinjiang. Columbia University Press. səh. 191. ISBN 978-0-231-13924-3. İstifadə tarixi: 2010-06-28.
  4. Andrew D. W. Forbes (1986). Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911-1949. Cambridge, England: CUP Archive. səh. 145. ISBN 0-521-25514-7. İstifadə tarixi: 2010-06-28.
  5. Andrew D. W. Forbes (1986). Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911-1949. Cambridge, England: CUP Archive. səh. 111. ISBN 0-521-25514-7. İstifadə tarixi: 2010-06-28.
  6. History of the Expedition in Asia, 1927-1935 : vol.3
  7. Ildikó Bellér-Hann (2008). Community matters in Xinjiang, 1880-1949: towards a historical anthropology of the Uyghur. BRILL. səh. 74. ISBN 978-90-04-16675-2. İstifadə tarixi: 2010-06-28.
  8. Andrew D. W. Forbes (9 October 1986). Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: A Political History of Republican Sinkiang 1911-1949. CUP Archive. 225–. ISBN 978-0-521-25514-1.

Həmçinin bax

Avqust 12, 2021
niyazi, xoca, hacı, uyğ, خوجا, نىياز, ھاجى, şərqi, türküstan, islam, respublikasının, birinci, prezidenti, şərqi, türküstan, istiqlaliyyət, hərəkatı, liderlərindən, biri, olmuş, sintszyanda, əvvəl, çin, qubernatoru, szin, şurenə, ardınca, hərbi, rəis, huey, çu. Niyazi Xoca Haci Niyazi Xoca uyg خوجا نىياز ھاجى Serqi Turkustan Islam Respublikasinin birinci prezidenti Serqi Turkustan Istiqlaliyyet herekati liderlerinden biri olmus Sintszyanda evvel Cin qubernatoru Szin Surene ardinca herbi reis huey Ma Cunqa qarsi Kumul xanliginda bir nece usyana rehberlik etmisdir Cin Xalq Respublikasinin hazir ki Sintszyan Uygur Muxtar Rayonu erazisinde 1933 cu ilin noyabrindan 1934 cu ildeki suqutuna qeder Serqi Turkistan Islam Respublikasinin ilk ve yegane prezidenti olmusdur Haci Niyazi Xocauyg Xoja Niyaz HajiSerqi Turkustan Islam Respublikasinin birinci prezidenti1933 1934Selefi Vezife legv edilibXelefi Vezife legv edilibSexsi melumatlarDogum tarixi 1889Dogum yeri Birbasa idare olunan Xamis komissarligindaVefat tarixi 21 avqust 1941Vefat yeri Urumci Sintszyan Cin RespublikasiDefn yeri UrumciMilliyyeti uygur Vikianbarda elaqeli mediafayllar Mundericat 1 Heyati 1 1 Erken vaxtlar 1 2 Ictimai fealiyyeti 2 Uygur milli azadliq herekatindaki rolu 2 1 Kumul usyaninda istirak 2 2 STIR nin prezidenti secilmesi 3 Haqqinda sitatlar 4 Olumu 5 Istinadlar 6 Hemcinin baxHeyati RedakteErken vaxtlar Redakte Niyazi Xoca 1889 cu ilde Kumulun Taraat kendinde anadan olmusdur Usaq iken valideynleri terefinden tehsil almaq ucun Xanliq medresesine gonderilmisdir Orada o Kumul xaninin nevesi ile birlikde tehsil almisdir 17 yasinda atasi oglunu Kumul xaninin yaninda herbi xidmetden yayindirmaq ucun evlendirmisdi 1907 ci ilde o sahzade Samaxsuta ve Cin memurlarina qarsi dekxan kicik torpaq sahibleri usyani da istirak etmisdir Hakimiyyet numayendeleri Niyazi Xocani ele kecirmek ucun onun atasini girov kimi saxlamaqdan bele cekinmemisdiler Niyazi Xoca tezlikle Turfana yola dusur Astana medresesine daxil olur ve burada gelecek silahdaslari tacir qardaslar Muxiti ile tanis olur Bir il oxuduqdan sonra Turfandan ayrilmaq mecburiyyetinde qalir Ziyaretcilere qosulub Mekkeye hecc ziyaretine gedir Ictimai fealiyyeti Redakte Niyazi Xoca 1930 cu illerde 1912 ci ilde vetene qayidir ve orada Timur xalpanin rehberlik etdiyi usyana qosulur Doyuslerde feal istirak edir ve usyancilarin liderlerinden birine cevrilir Qiyamin meglubiyyetinden sonra Cuqucaka getdi burada iri bir Uygur mulkedarinin yaninda cobanliq etmisdir Ancaq tezlikle Rusiya Imperiyasina Yeddisuya kocmek mecburiyyetinde qalir Jarkentde iri Uygur sahibkari ve Yedisu uygurlarinin lideri Valiahun Yuldasevin yaninda ise duzelir Rusiyadaki vetendas muharibesi zamani Valiahun Yuldasevin tovsiyesi ile uygur ozunumudafie destesine qosulur Zamanla Abdulla Rozbakiyev de daxil olmaqla bir cox boyuk uygur tacirleri ve ictimai xadimleri ile tanis olur 1923 cu ilde Valiahun Yuldasev ile birlikde Kulceye daha sonra Urumciye gelir ve burada Muxuti qardaslari ile birlikde gizli anti Cin teskilati teskil etmeye baslayir Iri uygur sahibkarlari ve ictimai xadimleri ile elaqeler qurur Uygur milli azadliq herekatindaki rolu Redakte Esas meqale Serqi Turkustan Islam Respublikasi1927 ci ilde Niyazi Xoca atasinin defn merasiminde istirak etmek ucun Kumula donur Bir muddet sonra Maqsud Sahin nevesi Niyazi Xoca ile birlikde medresede oxumus sahzade babasinin olumunden sonra Kumulda hakimiyyete geldi Yeni sahzade Xoca Niyazi yaninda xidmete cagirir ve onu yuksek vezifeye teyin edir Buna paralel olaraq Haci Niyazi Xoca Serqi Turkustan erazisinde Cine qarsi genismiqyasli usyan teskil etmek uzerinde islerini davam etdirir Kumul usyaninda istirak Redakte Esas meqale Kumul usyani1930 cu ilde Kumul xani Besirle Sincanin yeni qubernatoru Jin Suzen arasinda qarsidurma yaranir 1930 cu ilde gizli munaqise aciq qarsidurmaya cevrilir Hemin ilde Suzen Kumul xanligini legv edir 1 1930 cu ilde Jin Suzen xanligi Hami Ie ve Yivu inzibati bolgesi olmaqla uc eyalete bolur Legv edilmis xanligin erazisinde yeni vergiler tetbiq edildi ve cinli idareediciler teyin edildi Vergi toplayanlar nezaretin olmamasindan istifade ederek resmi vergilerle yanasi kendlileri tamamile muflis etmeye catdiran qeyri qanuni pul teleb etmeye basladilar Yanq Zenqxinq dovrunde buraya getirilen qosunlar techizatin zeif temin edilmesi sebebinden yerli ehalini qaret ederek ozlerini temin etmeye basladilar Qansu qacqinlarina yerli uygur kendlilerinin hesabina torpaq ayrildi 2 Hem xanligin legvi hem de butun bunlar Kumul usyanina sebeb oldu Bele ki 1931 ci ilde Haci Niyazi Xoca Yulbars Xanla gorusdukden sonra Qansuda hueylerin herbi lideri Ma Cunqla da raziliga geldiler Ma Cunq komandani oldugu diviziyanin Jin Suzeni devirmek kampaniyasina qosulacagini vedd etdi 3 Niyazi Xoca Monqolustan Xalq Respublikasindan da destek aldi 1931 ci ilin payizinda ona 600 dest qis geyimleri kece cadirlari ve 120 tufeng eslinde atlara deyisdirildi bir tufenge iki at verilmisdi gonderildi 1931 ci il fevralin 20 de Kumulda Uygur usyani baslayir Daha sonra usyan Serqi Turkistanin diger bolgelerine de yayilir Xotan Turfan Qasqar ve Kulceni de usyan alovu buruyur Usyan qisa muddetde Sincanin serqinden butun eyalete yayildi ve 1933 cu ilin fevralina qeder Urumci birlesmis uygur ve hui quvveleri terefinden muhasireye alindiqda eyalet hokumeti Sincan erazilerinin 10 den coxunu nezaretde saxlayirdi 1933 cu il aprelin 12 de kecmis qubernator Jin Suzenqin usyanci Rus kazak qosunlari terefinden mart ayinda devrilmesinden sonra Kazaklar 1921 ci ilde Rusiya vetendas muharibesinde meglub olaraq Simali Sincana cekilmisdiler general Senq Sicai Sincanda hakimiyyete gelir Kazaklar Jin Suzenq terefinden son cixis cehdi kimi 1931 ci ilin sonunda usyani yatirmaq ucun vilayet ordusuna celb edilmisdi Senq Sicai evvelki qubernatorun Sovet Ittifaqi ile bagladigi butun gizli razilasmalari tesdiqledikden sonra SSRI den destek aldi ve 1933 cu ilin iyun ayinda Ma Cunqa qarsi Niyazi Xoca ile ittifaq qurdu Niyazi Xoca ve Ma Cunq arasindaki evvelki ittifaq Jimsar doyusunden sonra pozulmusdu Bu doyusde Niyazi Xoca quvveleri agir itki verdiler lakin Jimsar qarnizonunu teslim olmaga mecbur etdiler Doyus zamani Ma Cunqun qosunlari esasen hucum quvvelerinin cinahlarini ve arxa hissesini qoruyurdu uygur qosunlari ise Cimsar qalasi uzerine aciq hucuma atilmisdi Niyazi Xoca qala arsenalinin silahlarinin teslim edilmesi muqabilinde muhasirede olan qarnizonun serbest geri cekilmesini temin etmeye razi oldu Lakin gece Ma Cunq qefilden qalaya girir ve butun arsenali 12 000 tufeng 6 pulemyot ve 500 000 gulle ele kecirdir ve cin qarnizonunu ozunun Dunqan qosunlarinin terkibine daxil edir O ele kecirilmis silah arsenalini Niyazi Hoca ile bolusmekden imtina edir ve bununla da sonuncunu qezeblendirir Bu 1933 cu il mayin 28 de bas verdi ve sonraki bir nece gunde Niyazi Xoca artiq Senq Sicai ile sulh danisiqlarina baslamaq ucun Urumcideki Sovet Bas Konsulu Apresov ve numayendeleri ile gorusdu Senq Sicai ile Niyazi Xoca arasindaki ittifaq muqavilesi 4 iyun 1933 cu ilde imzalanmisdi ve bu zaman Sovet Ittifaqi Niyazi Xocaya xeyli silah sursat texminen bir nece yuz bomba ve uc pulemyotla texminen 2000 tufeng verdi Danisiqlari teskil eden Urumciye yeni teyin olunmus Sovet Konsulu Qaregin Apresov Niyazi Xocaya qosunlarini dunqan huey quvvelerine qarsi cevirmeye mecbur etdi ve bu da usyanin ferqli milli qruplar arasinda qirginlara cevrilmesine ve Eyalet hakiminin onu asanliqla yatirmagina sebeb oldu 4 STIR nin prezidenti secilmesi Redakte Niyazi Xoca qosunlarini Davan Cenqden kecirerek Toksuna aparir ve burada general Ma Cinqin rehberliyindeki Dunqanlar terefinden Toksun doyusunde meglubiyyete ugradilir 5 Bundan sonra Niyazi Xoca Sovet Cin serhedi boyunca Aksudan geri cekilerek Tanri daglarindan dag yolu ile 300 mil uzunlugunda yurus ederek 1934 cu il yanvarin 13 de Qasqara geri donur O bu yolla onu esas yolda gozleyen general Ma Fuyuanin dunqan quvveler ile doyusden yayinir Aksudan Qasqara gelen Haci Niyazi Serqi Turkistan Turk Islam Respublikasinin ve ya Birinci Serqi Turkistan Islam Respublikasinin STIR prezidenti vezifesini qebul edir Musteqillik elan etmis respublikaya qosulmaq 4 iyun 1933 cu il tarixli Senq Sicai ile bagladigi muqavileni pozmaq demek idi Bele ki 7 maddelik Jimsar muqavilesinde Niyazi Xocanin butunlukle huquqlarinin taninmasi muqabilinde Simali Sincan ya da Cunqariyaya iddialarindan imtina etmesi eksini tapmisdir Tanri Daglarindan cenubda Qasqar Turfan cokekliyi ve Kumul cokekliyi de daxil olmaqla bu muqavilede gosterilen butun bu genis eraziye muxtariyyet verilirdi ve cinliler Sincani ikiye bolen Tanri Dagini kecmeyeceklerine soz verirdiler Bununla bele dunqan quvvelerinin tecavuzu Sincana birbasa Sovet herbi mudaxilesi ve Senq Sicainin SSRI den aldigi destek 1934 cu ilin iyun ayina qeder Serqi Turkustan Islam Respublikasinin meglubiyyetine getirib cixardi Ele de uzun omurlu olmayan respublika her terefden sixisdirilir Ingiltere Turkiye Iran ve Efqanistan terefinden taninmaq cehdleri ugursuzluqla bitir SSRI den komek alan ve bolgeye elave guc gonderen Homindan hokumeti uzerine hucuma kecir Agir doyuslerden sonra Xoca Niyazi Artusdan Sovet Cin serhedine cekilir Niyazi Xoca SSRI de siginacaq tapir Sovet hokumeti ona Serqi Turkustan Islam Respublikasinin legvi barede raziligin olmasi halinda herbi yardim ve boyuk perspektivler teklif edir Xoca Niyazi Sincanin cenubuna qayidir Haqqinda sitatlar RedakteHaci Niazi Xoca adli bir sexs Sven Hedine bu sozleri demisdir Hec bir sexs mene zerer vere bilmez Ancaq bu Dunqanlar kisi deyil Bunlar kucelerde gezen vehsi heyvanlardir Vehsi heyvanlarla danismaq menasizdir Her zaman tufengleri ve tapancalari hazirdir Basqa bir dili basa dusmurler 6 Niyazi Xocanin doyuslerine poema da hesr olunmusdur 7 Atam Xocam Niyazi Qazi toplari bir atese bes nefer oldurur Dunqanlarla doyusende muharibede minlerle qurban oldururOlumu Redakte Niyazi Xoca Xalq Numayendelerinin Ikinci Qurultayinda Urumci aprel 1935 Niyazi Xocanin olumu ile bagli bir nece ziddiyyetli muxtelif mulahizeler movcuddur 1934 cu ilde Senq Sicai terefinden Sincan Hokumeti sedrinin muavini ve Sincan eyaletinin mulki isler mudiri vezifesine teyin olunmasina baxmayaraq Niyazi Xocani terefdarlarindan ayirdilar ve o Sovet agentlerinin yaxindan nezareti altinda Urumcide ev dustagi kimi saxlanilirdi Onun Stalinle sexsen gorusmek ve Sincan meselesini SSRI terefinden inqilabi doktrinasinda resmi olaraq desteklenen milletlerin oz muqedderatini teyinetme huququ ile hell etmek isteyi redd edildi 1937 ci ilin aprelinde Qasqardaki Eyalet Hokumetine qarsi general Mahmut Muhitinin rehberliyindeki Altinci Uygur Diviziyasinin Usyanindan sonra Haci Niyazi Urumcide tutuldu ve 1938 ci ilde edam edildiyi iddia olunur Olum cezasinin Moskva terefinden sanksiyalasdirildigi bildirilir Bele ki Niyazi Hoca ve onun 120 terefdari eksinqilabi fealiyyetde Trotskicilikde ve Yapon agentleri kimi cinayetlerde ittiham edilmisdiler Haci Niyazi Xoca ona qarsi ireli surulen butun ittihamlari redd etmis ve hamisinin Sen Sicai terefinden uyduruldugunu soylemisdi Olum cezasina mehkum olan Haci Niyazi Xocanin son sozunde demisdir Bu olum hokmu menim ucun yenilik deyil Eslinde Urumciye geldiyim gunde men olmusdum o 1934 cu ilin sonunda SSRI nin Urumcideki Bas Konsulu Qaregin Apresov ile danisiqlardan sonra Aksudan ayrilmasini nezerde tuturdu Onun Urumciye gelmesini ve Senq Sicaiden gelen teklifi qebul etmesine Apresov sebeb olmusdu 6 ci Uygur diviziyasinin komandani Mahmud Muxti bunun eleyhine idi Muxtinin fikrince Niyazi Xoca Urumciye dondukden sonra Sincan Hokumeti sedrinin muavini olmaqla Uygurlarin musteqillik herekatina zerbe vurmusdur men olecem amma Xalqim yasamaga davam edecek Inqilab sona qeder davam edecek onun qarsisini ala bilmeyeceksiniz Diger mulahizeye gore o 1943 cu ilin yayina qeder hebsxanada sag qalmisdir Yalniz hemen ilde Senq Sicainin Sovet esgerlerini ve musavirlerini vilayetden qovduqdan sonra Sincan uzerinde Homindan nezaretini berpa eden Can Kaysinin emri ile edam edilmisdir Yulbars Xan Haci Niyazi Xocanin serefine bir ogluna onun adini qoymusdur 8 Istinadlar Redakte Andrew D W Forbes 1986 Warlords and Muslims in Chinese Central Asia a political history of Republican Sinkiang 1911 1949 Cambridge England CUP Archive seh 44 ISBN 0 521 25514 7 Istifade tarixi 2010 06 28 Usov V N Sovetskaya razvedka v Kitae 30 e gody XX veka M Tov vo nauch izd KMK 2007 ISBN 978 5 87317 367 9 c 357 James A Millward 2007 Eurasian crossroads a history of Xinjiang Columbia University Press seh 191 ISBN 978 0 231 13924 3 Istifade tarixi 2010 06 28 Andrew D W Forbes 1986 Warlords and Muslims in Chinese Central Asia a political history of Republican Sinkiang 1911 1949 Cambridge England CUP Archive seh 145 ISBN 0 521 25514 7 Istifade tarixi 2010 06 28 Andrew D W Forbes 1986 Warlords and Muslims in Chinese Central Asia a political history of Republican Sinkiang 1911 1949 Cambridge England CUP Archive seh 111 ISBN 0 521 25514 7 Istifade tarixi 2010 06 28 History of the Expedition in Asia 1927 1935 vol 3 Ildiko Beller Hann 2008 Community matters in Xinjiang 1880 1949 towards a historical anthropology of the Uyghur BRILL seh 74 ISBN 978 90 04 16675 2 Istifade tarixi 2010 06 28 Andrew D W Forbes 9 October 1986 Warlords and Muslims in Chinese Central Asia A Political History of Republican Sinkiang 1911 1949 CUP Archive 225 ISBN 978 0 521 25514 1 Hemcinin bax RedakteSerqi Turkustan Islam Respublikasi Kumul usyani Yulbars Xan Mehemmed Emin Bugra Serqi Turkustan Istiqlaliyyet herekatiMenbe https az wikipedia org w index php title Niyazi Xoca amp oldid 6012882, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.