fbpx
Wikipedia

Mirseyid Sultanqaliyev

Yanvar 04, 2022

Mirseyid Heydərqaliyeviç Sultanqaliev (13 iyul 1892-28 yanvar 1940)—tatar siyasi xadimi.

Mirsəet Soltanqaliyev
Mirseyid Heydərqaliyeviç Sultanqaliev
Doğum tarixi
Doğum yeri Elimbetova, Başqırdıstan
Vəfat tarixi (47 yaşında)
Vəfat yeri Moskva, SSRİ
Vəfat səbəbi güllələnmişdir
Vətəndaşlığı
Fəaliyyəti siyasətçi
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

Mirseyid Sultanqaliyev 1892-ci ilin iyulun 13-də Başqırdıstanın Kırımsakal qəsəbəsinə bitişik Elimbetova kəndində anadan olub. Atası müəllim olduğuna görə ilk təhsilini ondan alıb. Kazan şəhərində Tatar Pedoqoji İnstitutuna qəbul olunub. Ali təhsilini bitirdikdən sonra Sultanqaliyev bir müddət müəllimliklə məşğul olub. Bununla kifayətənməyən gənc Sultan Ufa bələdiyyə Kitabxanasında işləyəməyə başlayır. Burda çalışdığı dövrdə solçu İslam milliyyətçiləri və inqilabçılarıyla əlaqələr qurur.

Daha sonra mətbuat mühitinə gələn M. Sultanqaliyev müxtəlif qəzetlərdə müxtəlif təxəllüslərlə yazılar yazır. Müxtəlif yerlərdə çalışmasına baxmayaraq, 1915-ci ildə yenidən müəllimlik peşəsinə qayıdır. Azərbaycana gələn ziyalı M. Sultanqaliyev Bakıda bir tatar məktəbində müəllim işləməyə başlayır. Bakıda baş verən ictimai siyasi fəaliyyəti yaxından izləməklə kifayətlənməyən M. Sultanqaliyev Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə tanış olur. Daha sonra müsavatçılar başda olmaqla milli qüvvələrin başlatdığı hərəkata fəal olaraq qoşulur. Onun fəaliyyəti və düşüncələri, uğrunda mübarizə apardığı ideyalar illər keçsə də, bu gün də öz aktuallığını saxlayır və müasir dövrdə tarixin bir sıra müəmmalı və sirli məqamlarını öyrənmək baxımından əhəmiyyətlidir.

1917-ci il inqilabı və Qaliyevin fəaliyyəti

1917-ci ildə Rusiya inqilabı başlayarkən S. Qaliyev Bakıda idi. İnqilabdan sonra S. Qaliyev Bütün Rusiya Müsəlmanları Konqresində iştirak etmək üçün Moskvaya çağırılır.

Baş Katibliyə seçilən M. Sultan-Qaliev konqres bitəndən sonra Kazana yola düşür. Məhz bu addımdan sonra onun siyasi fəaliyyəti başlamış oldu. Kazanda Molla Nur Vahidov tərəfindən təşkilatlanan Müsəlman Sosialist Komitəsinə qatılır. Sultan-Qaliyev 1917-ci ildə Rus Kommunist Partiyasına üzv olur və bolşeviklərlə fəal əlaqələr qurmağa başlayır.

Rusiyada Vətəndaş müharibəsindən istifadə edən uzaqgörən ziyalı imperiya daxilində əzilən türklərin azad həyata qovuşması üçün Qızıl Orduda xidmət edən türkləri çar hökumətinə qarşı təşkilatlandırmağa başladı. Ancaq 1918-ci ildə mübarizə yoldaşı və silahdaşı Molla Nur Vahidovun Çex legionerləri tərəfindən qətli S. Qaliyevin milli mübarizəsində tək qalmasına səbəb oldu. Artıq onun üzərinə daha ağır və məsuliyyətli işlər düşürdü. Bu işlər arasında Mərkəzi müsəlman Komissarlığının üzvü, müsəlman Əsgəri Kolleqiyumu başqanı, Narkomatsın rəsmi yayın orqanı olan “Jizn Natsionalnostey” nəşrinin redaktorluğu da vardı.

1918-ci il yanvarın 10-u bolşevik partiya toplantısında İdil-Uralda Tatar Başkırd Milli Dövlətinin qurulması ilə bağlı cəhdlər edildi. Molla Nur Vahidovun istəyi ilə Mərkəz Müsəlman Komissarlığının adı Tatar-Başkırd Komissarlığı olaraq dəyişdirildi.

1918-ci il mayın 10-16-da Moskvada Tatar-Başqırd Cümhuriyyətinin Qurucu Məclis hazırlıq toplantısı keçirildi. Bu özlüyündə böyük tarixi hadisə sayıla bilərdi. Tatar-Başqırd Burjua milliyətçiləri Əhməd Zəki Vəlidi Toğan və Sədri Maqsudi Arsal bölgə muxtarlıq istəkləri ilə bağlı Leninlə razılığa gələ bilmək üçün mübarizə aparırdı. M. Sultanqaliyev türk-müsəlman xalqların bölünməsinə qarşı idi.

1918-ci il mayın 2-i Molla Nur Vahidovun rəhbərliyi altında Mərkəzi Müsəlman Əsgəri Komitəsi qurularaq Müsəlman Qızılordusunun təşkilatlanması vəzifəsi Sultanqaliyevə tapşırıldı. O, Beşinci Qızıl ordunun yüzdə yetmiş beşini təşkil edən Tatar-Başqırd Taburlarını və Müsəlman Qızıl Alayını təşkilatlandırdı. Molla Nur Vahidov ve Sultan Qaliyev 1918-ci ilin yayında, 17-20 iyunda Kazanda Müsəlman Bolşeviklərin Bütün Rusiya Konqresini topladılar. Müstəqil dövlət qurma istəyinin müzakirə edildiyi bu konqresdə S. Qaliyev bütün türk və müsəlman xalqların Birləşmiş Cəbhəsi modelini müdafiə etdi.

Burjuva milliyətçisi Zeki Velidi Togan qrupu isə Türk xalqlarının ayrı ayrı federativ dövlətlər qurması fikrini müdafiə etdilər. Ağlar və çex legionları 1918-ci ilin avqustunda Kazan şəhərinə hücum etdilər. Həmin vaxt Moskvada olan Molla Nur Vahidov Tatar Qızıl alayının başına keçərək Kazana yollandı. Döyüşlərdə əsir düşən Molla Nur edam edildi.

1923-cü ilin aprel ayında Rusiya Kommunist Partiyasının 12-ci partiya konqresi toplanıldı. Maneələrə baxmayaraq, Sultanqaliyev konqresə qatıldı və çıxış etdi. Qısa bir müddət sonra isə Kommunist Partiyasının 4-cü konfransı təşkil edildi.

Konfransdan sonra M. Sultanqaliyev həbs edildi. Onun həbsi xalqa aylar sonra Rus Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin bölgə və cümhuriyyətlərin məsul əməkçiləri ilə Moskvada İosif Stalinin rəhbərliyi ilə təşkil edilmiş və qeyri-rus idarəçilərin də olduğu IV konfransda bəyan edildi. Ancaq o, Kommunist Partiyası içində nüfuz və etibar qazandığına, inqilab üçün gördüyü xidmətlərə görə həbsdən azad edildi. Bundan sonra inqilab düşüncəli ziyalının fəaliyyəti gizli, çətin və təhlükələrlə zəngin olub.

Sultanqaliyevin milli mübarizəsi

Orta Asiya türk müsəlman xalqların içindən çıxan, ilk bolşevik kommunistlərdən biri olan S. Qaliyev qısa zamanda bütün Qafqaz və Orta Asiya regionunda kommunistlərin liderinə çevrilmişdi. Bu sözsüz ki, milli ruhlu Sultanqaliyev üçün böyük uğur idi. Bu həm də gələcəkdə bütün türksoylu xalqların həmrəyliyi, onların bir ideya rəhbərinin ətrafında birləşməsi demək idi. Ancaq Sultanqaliyev “hamı, bütün xalqlar bərabərdir”, “xalqların dostluğu” kimi zahirən xoşagələn və humanistliyi əks etdirən Sovet və Kommunist Partiyasının şüarları ilə gerçəklərin zaman keçdikcə fərqli olduğunu anlamağa başladı. Bu şüarlar və siyasət sadəcə zorla müstəqillik və azadlıqları əlindən alınmış xalqları nəzarətdə və tabeçilikdə saxlamaq, onların milli duyğu və kimliklərini məhv etmək üçün idi. Beyinlərə zorla qondarma bir ifadə ”sovet xalqı”nın qüdrətli varlığı sırınırdı. Rus imperiyasının cəngində əzilən türksoylu xalqların hüquq və haqlarını müdafiə edən dəyərli ziyalı Sovet dövlətinin iddia etdiyi kimi “bərabərliyə” tək sözdə deyil, əməldə də nail olmaq üçün mübarizəyə başlamışdı. Bu mübarizə 1917-ci il inqilabında qəbul edilən və xalqa ünvanlanan müraciətdən sonraki dövrdə daha da gücləndi. Belə ki, həmin ilin noyabrın 24-ü Lenin ve Stalinin imzalayıb yaydıqları "Rusiyanın və Şərqin bütün Müsəlman Əməkçilərinə" başlıqlı müraciəti öz məzmununa görə kifayət qədər tolerant görünsə də, əslində Rusiya imperiyasının türk müsəlman əhalisini, ümumilikdə qeyri rusları aldadaraq onların etimadını qazanmaq, yenidən əsarətə salmaq, öz mənafeləri üçün xalqdan çar hökumətinə qarşı istifadə etmək idi. Çar hökumətinin pislənildiyi bu sənəddə yazılırdı: "...Rusiya müsəlmanları, Volqa və Krım tatarları , Sibir və Türküstan qırğızları və sartları, Transqafqazın türkləri və tatarları, Çeçenlər və Qafqaz dağlıları; çarların və Rusiyanın zalımlarının məscidlərini və tapınaqlarını yıxdığı, inanclarını və adətlərini ələ saldığı sizlər! İnanclarınız və adətləriniz, və mədəni qurumlarınız bundan sonra azad və toxunulmaz olacaq. Yaşamınızı azad və müdaxilə olmadan nizamlayın. Bu sizin haqqınızdır. Bilin ki, sizin haqlarınız, Rusiyanın bütün xalqlarının haqları kimi, güclü inqilabın və onun orqanlarının, işçi, əsgər və kəndli təmsilçiləri Sovetlərin nəzarəti altındadır. Yoldaşlar! Qardaşlar! Gəlin, dürüst və demokratik bir sülhə doğru birlikdə addımlayaq. Bayraqlarımızda bütün təzyiq altında olan xalqlara müstəqillik yazılıdır. Haydı, bu inqilabı dəstəkləyin...” Bütün bu “gəlişi gözəl” ifadə və fikirlərin əsas məqsədi son cümlədə vurğulanırdı. “ ..İnqilabı dəstəkləyin..” Sözsüz ki, ziyalılara daha çox təsir edən bu düşüncələr onların köməyi ilə sadə kütləyə yol açırdı. Sultan Qaliyev də belə ziyalılardan idi. O, Sovet və

Kommunist İnternasyonal siyasətini təhlil edən, ona şəxsi fikir bildirən ilk şəxs kimi tanınır. Bu ilk təhlillər birinci növbədə əsarət altındaki xalqların imperializmə qarşı qurtuluş mücadiləsi və dünya inqilabı kimi mövzuları əhatə edirdi. Maraqlıdır ki, Sovetlər Birliyi və Komintern rəhbərləri Avropa proletariatından dünya inqilabını başlamalarını gözləyirdi. Ancaq Sultan bəy çalışırdı ki, imperializm üzərində qələbə çalmaq üçün onların diqqətini Şərqin əsarət altındakı xalqlarına yönəltsin. Bu məqsədlə əsarətdə olan xalqların imperializmə qarşı ilk ortaq toplantısının təşkil edilməsinə xüsusi önəm vermiş və bu ideyanı dəstəkləmişdir.

1920-ci il 1-8 sentyabr tarixlərində Bakıda təntənəli sürətdə baş tutan Birinci Şərq Xalqları Qurultayının fikir baxımından ortaya atılmasında Sutanqaliyevin xüsusi rolu var. Komintern rəhbərlərinin fikrincə imperializmin məğlubiyyəti, və xalqların qurtulması dünya inqilabından asılıdır. Sultanqaliyevin bu mövzuda fikirləri isə fərqli idi. Belə ki, o, imperiya daxilində əzilən xalqların xilas və qurtuluşunu məhz onların mübarizəsi sayəsində mümkün olacağını qeyd edirdi. Dünya inqilabı məhz imperialist ölkələrin proletariatlarının öz burjuaziyalarını devirməsi ilə istənilən vəziyyətə gələ bilərdi. Onun üç böyük ideyası vardı;

  • 1. Türk-İslam dünyasının birliyi;
  • 2. Bütün üçüncü dünyanın əsarət altına alınan və əzilən xalqlarının birliyi;
  • 3. İmperyalist kapitalizmin əsarətindən xilas olmuş insanlığın həmrəyliyi.

Sultanqaliyev bu ideyalarını Turan Sosialist Federativ Xalq Cümhuriyyəti, Kommunist Əsarətlər İnternasyonalı və Dünya inqilabı adlı anlayışlarla izah edirdi. Milli mübarizədə M. Sultanqaliyevin bir sıra dostları və həmfikirləri xüsusilə də Mustafa Sübhi qətlə yetirildi. Mustafa Sübhi o adam idi ki, Bakıda keçirilən Şərq müsəlmanlarının birinci qurultayında iştirak etmiş, başqan seçilmişdi. Yoldaşlarının qətlinə hökumətin, rəsmi dairələrin bir reaksiya verməməsi onu əsəbləşdirmişdi. Bununla bağlı yeganə xatirə və tənqidi yazını S. Qaliyev özü yazdı. Şərq Müsəlmanlarının birinci qurultayında qərara alınmışdı ki, bu tədbir hər il təkrarlansın. Ancaq növbəti il qurultayın toplana bilməməsi, orada qəbul edilən ideyaların həyata keçirilməməsi Sultanqaliyevin düşüncələrinin alt-üst olması demək idi. O, daxilən bütün ruhuyla bu toplantının gələcəkdə Türk müsəlman xalqlarının həmrəyliyi və azadlığa qovuşmasına aparan yol kimi dəyərləndirirdi.

Onun “Əsarətlər İnternasyonalı” layihəsinin reallaşmasıyla şərqli kommunistlər təşkilatlanacaq, imperializm məhv ediləcək, dünyanı inqilab bürüyəcək, ən önəmlisi şərqli kommunistlərin idarə edə biləcəyi bir qurum yaradılacaqdı. Bu həm də S. Qaliyevin düşüncələri və ideyalarının Rusiya imperiyasının xaricindəki türk xalqlarına çatdırılması və onlarla da birləşmək mənasına gəlirdi. Sosialist Rusiyasının zaman keçdikcə çar idarəsi kimi şovnist və hegemonluq siyasəti onun bu quruluşa olan inam və ümidini sarsıtdı. “Rusiya artıq inqilab yolunda geri gedə bilməz, amma marksizmi də nə daha çox inkar edə bilər, nə də inqilab öncəsi durumlara geri dönə bilər, önündə təkcə bir yol var. Yavaşca sağa sürüşmək, beləliklə də sağçı bir rejimə zəmin hazırlamaq. İnkişafı Sovet Sosialist respublikalar Birliyi formulası altında davam etdirən Rusiya çox uzun müddət davam edə bilməz. Sovet Rusiyası keçici bir keçiş olqusudur...”

1923-cü ildən başlayaraq, Sultanqaliyev fəaliyyətini gizli davam etdirmişdir. Daim təqiblər və təhlükələrlə üz-üzə olsa da, düşüncə və ideyalarından vaz keçməmiş, onlar uğrunda mübarizəsini davam etdirmişdir. Sultanqaliyev müxtəlif xalqların inqilabçı ziyalılarıyla görüşür, fikir və ideyalarıyla onları mənəvi baxımdan təşkilatlandırırdı. Bu məhdud şəraitdə onun bacardığı son işi idi.

Sultanqaliyevin adını çəkmək, məqalələrini araşdırmaq uzun müddət yasaqlansa da, bu sonacan davam etmədi. Onun fəaliyyət və düşüncələrini tədqiq edən Qərb araşdırmaçıları bu düşüncə adamını öyrənməyə çalışmışlar. Onlar Sultan bəyin ideyasını “Müsəlman ulusal kommunizmi” olaraq dəyərləndirmişlər. Əslində isə S. Qaliyevin düşüncələri nəticə olaraq “Türk-İslam sosializmi” anlayışına uyğun gəlirdi.

1921 idə yazdığı "Müsəlmanlara yönəlik Din Əleyhinə Təbliğat Metodları" sərlövhəli yazısı əvvəlcə "Milliyətərin Yaşamı" dərgisinin iki sayısında yayımlandı.

1922-ci ildə isə Moskvada broşur kimi çap edildi. Maraqlıdır ki, məqaləni üstü örtülü “qəsidə” saymaq olar, belə ki, müəllif mətnaltı da olsa, islamın mədəni və ictimai dəyərləri və dünya tarixindəki rolunu izah edib. İslam dünyasının imperializm tərəfindən əsarət altına alınmasına qarşı müqavimətində İslam dininin milli kimliklə qaynaşıb qarışması yazıda xüsusi olaraq vurğulanıb.

Mirseyid Sultanqaliyevin qətli

XX əsrin 30-u illəri NKVD –nin əliylə milyonlarla milli ruhlu ziyalının, mütəfəkkirlərin Stalin respressiya maşınından keçirilməsi ilə yadda qaldı. İmperiyanın bütün əyalətlərində qorxu, xof və həyəcan hökm sürürdü. Bugün təriflənən, haqqında xoş söz deyilən ziyalı gecə qəfildən həbs edilir, güllənirdi. Odur ki, xalq arasında “Gecə döyülən qapılar xeyirliyə döyülmür” məsəli yaranmışdı. Əsasən daha çox türksoylu xalqların ağrı-acısını yaşadığı repressiyya dövrü tatar xalqının layiqli oğlu M. Sultanqaliyevdən də yan keçmədi. Əksinə Leninin ölümündən sonra mübarizədə hakimiyyəti ələ alıb rəhbər vəzifəyə yiyələnən Stalin Sultanqaliyevin qabiliyyətini, nüfuzunu diqqətdən keçirir, onu özünə rəqib görürdü. Məhz buna görə də Qaliyev də digərləri kimi anti inqilabçı, burjua millətçisi damğasıyla günahlandırıldı. 1940-cı il yanvarın 28-də Levortofo həbsxanasında o dövrün milli təhlükəsizlik orqanı sayılan rusca “KQB” adlanan qurumun əliylə acımasızcasına güllənərək qətlə yetirildi.

Ancaq aradan 50 il keçəndən sonra Sovet Ali məhkəməsinin 1990-cı il aprelin 30-da çıxardığı qərarla M. Sultanqaliyevə bəraət verildi.

İstinadlar

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

  1. . 2019-07-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.

Yanvar 04, 2022
mirseyid, sultanqaliyev, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəsinə, baxa, məqaləyə, uyğun, formada, mənbələr, əlavə, edib, vikipediyanı, zənginləşdirə, bilərsiniz, yanvar, 2022, mə. Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz yanvar 2022 Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu sehifenin neytralligi subhe dogurur Meqalede teref tutma ve ya pislemek meqsedi dasiyan ve dogrulugu subut edilmeyen fikirler oldugu iddia edilir Xahis olunur bu mesele ile elaqedar muzakirelerde istirak edesiniz Mirseyid Heyderqaliyevic Sultanqaliev 13 iyul 1892 28 yanvar 1940 tatar siyasi xadimi 1 Mirseet SoltanqaliyevMirseyid Heyderqaliyevic SultanqalievDogum tarixi 13 iyul 1892Dogum yeri Elimbetova BasqirdistanVefat tarixi 28 yanvar 1940 47 yasinda Vefat yeri Moskva SSRIVefat sebebi gullelenmisdirVetendasligi Rusiya imperiyasi SSRIFealiyyeti siyasetci Vikianbarda elaqeli mediafayllar Mundericat 1 Heyati 1 1 1917 ci il inqilabi ve Qaliyevin fealiyyeti 1 2 Sultanqaliyevin milli mubarizesi 1 3 Mirseyid Sultanqaliyevin qetli 2 Istinadlar 3 Hemcinin bax 4 Xarici kecidlerHeyati RedakteMirseyid Sultanqaliyev 1892 ci ilin iyulun 13 de Basqirdistanin Kirimsakal qesebesine bitisik Elimbetova kendinde anadan olub Atasi muellim olduguna gore ilk tehsilini ondan alib Kazan seherinde Tatar Pedoqoji Institutuna qebul olunub Ali tehsilini bitirdikden sonra Sultanqaliyev bir muddet muellimlikle mesgul olub Bununla kifayetenmeyen genc Sultan Ufa belediyye Kitabxanasinda isleyemeye baslayir Burda calisdigi dovrde solcu Islam milliyyetcileri ve inqilabcilariyla elaqeler qurur Daha sonra metbuat muhitine gelen M Sultanqaliyev muxtelif qezetlerde muxtelif texelluslerle yazilar yazir Muxtelif yerlerde calismasina baxmayaraq 1915 ci ilde yeniden muellimlik pesesine qayidir Azerbaycana gelen ziyali M Sultanqaliyev Bakida bir tatar mektebinde muellim islemeye baslayir Bakida bas veren ictimai siyasi fealiyyeti yaxindan izlemekle kifayetlenmeyen M Sultanqaliyev Mehemmed Emin Resulzade ile tanis olur Daha sonra musavatcilar basda olmaqla milli quvvelerin baslatdigi herekata feal olaraq qosulur Onun fealiyyeti ve dusunceleri ugrunda mubarize apardigi ideyalar iller kecse de bu gun de oz aktualligini saxlayir ve muasir dovrde tarixin bir sira muemmali ve sirli meqamlarini oyrenmek baximindan ehemiyyetlidir 1917 ci il inqilabi ve Qaliyevin fealiyyeti Redakte 1917 ci ilde Rusiya inqilabi baslayarken S Qaliyev Bakida idi Inqilabdan sonra S Qaliyev Butun Rusiya Muselmanlari Konqresinde istirak etmek ucun Moskvaya cagirilir Bas Katibliye secilen M Sultan Qaliev konqres bitenden sonra Kazana yola dusur Mehz bu addimdan sonra onun siyasi fealiyyeti baslamis oldu Kazanda Molla Nur Vahidov terefinden teskilatlanan Muselman Sosialist Komitesine qatilir Sultan Qaliyev 1917 ci ilde Rus Kommunist Partiyasina uzv olur ve bolseviklerle feal elaqeler qurmaga baslayir Rusiyada Vetendas muharibesinden istifade eden uzaqgoren ziyali imperiya daxilinde ezilen turklerin azad heyata qovusmasi ucun Qizil Orduda xidmet eden turkleri car hokumetine qarsi teskilatlandirmaga basladi Ancaq 1918 ci ilde mubarize yoldasi ve silahdasi Molla Nur Vahidovun Cex legionerleri terefinden qetli S Qaliyevin milli mubarizesinde tek qalmasina sebeb oldu Artiq onun uzerine daha agir ve mesuliyyetli isler dusurdu Bu isler arasinda Merkezi muselman Komissarliginin uzvu muselman Esgeri Kolleqiyumu basqani Narkomatsin resmi yayin orqani olan Jizn Natsionalnostey nesrinin redaktorlugu da vardi 1918 ci il yanvarin 10 u bolsevik partiya toplantisinda Idil Uralda Tatar Baskird Milli Dovletinin qurulmasi ile bagli cehdler edildi Molla Nur Vahidovun isteyi ile Merkez Muselman Komissarliginin adi Tatar Baskird Komissarligi olaraq deyisdirildi 1918 ci il mayin 10 16 da Moskvada Tatar Basqird Cumhuriyyetinin Qurucu Meclis hazirliq toplantisi kecirildi Bu ozluyunde boyuk tarixi hadise sayila bilerdi Tatar Basqird Burjua milliyetcileri Ehmed Zeki Velidi Togan ve Sedri Maqsudi Arsal bolge muxtarliq istekleri ile bagli Leninle raziliga gele bilmek ucun mubarize aparirdi M Sultanqaliyev turk muselman xalqlarin bolunmesine qarsi idi 1918 ci il mayin 2 i Molla Nur Vahidovun rehberliyi altinda Merkezi Muselman Esgeri Komitesi qurularaq Muselman Qizilordusunun teskilatlanmasi vezifesi Sultanqaliyeve tapsirildi O Besinci Qizil ordunun yuzde yetmis besini teskil eden Tatar Basqird Taburlarini ve Muselman Qizil Alayini teskilatlandirdi Molla Nur Vahidov ve Sultan Qaliyev 1918 ci ilin yayinda 17 20 iyunda Kazanda Muselman Bolseviklerin Butun Rusiya Konqresini topladilar Musteqil dovlet qurma isteyinin muzakire edildiyi bu konqresde S Qaliyev butun turk ve muselman xalqlarin Birlesmis Cebhesi modelini mudafie etdi Burjuva milliyetcisi Zeki Velidi Togan qrupu ise Turk xalqlarinin ayri ayri federativ dovletler qurmasi fikrini mudafie etdiler Aglar ve cex legionlari 1918 ci ilin avqustunda Kazan seherine hucum etdiler Hemin vaxt Moskvada olan Molla Nur Vahidov Tatar Qizil alayinin basina kecerek Kazana yollandi Doyuslerde esir dusen Molla Nur edam edildi 1923 cu ilin aprel ayinda Rusiya Kommunist Partiyasinin 12 ci partiya konqresi toplanildi Maneelere baxmayaraq Sultanqaliyev konqrese qatildi ve cixis etdi Qisa bir muddet sonra ise Kommunist Partiyasinin 4 cu konfransi teskil edildi Konfransdan sonra M Sultanqaliyev hebs edildi Onun hebsi xalqa aylar sonra Rus Kommunist Partiyasi Merkezi Komitesinin bolge ve cumhuriyyetlerin mesul emekcileri ile Moskvada Iosif Stalinin rehberliyi ile teskil edilmis ve qeyri rus idarecilerin de oldugu IV konfransda beyan edildi Ancaq o Kommunist Partiyasi icinde nufuz ve etibar qazandigina inqilab ucun gorduyu xidmetlere gore hebsden azad edildi Bundan sonra inqilab dusunceli ziyalinin fealiyyeti gizli cetin ve tehlukelerle zengin olub Sultanqaliyevin milli mubarizesi Redakte Orta Asiya turk muselman xalqlarin icinden cixan ilk bolsevik kommunistlerden biri olan S Qaliyev qisa zamanda butun Qafqaz ve Orta Asiya regionunda kommunistlerin liderine cevrilmisdi Bu sozsuz ki milli ruhlu Sultanqaliyev ucun boyuk ugur idi Bu hem de gelecekde butun turksoylu xalqlarin hemreyliyi onlarin bir ideya rehberinin etrafinda birlesmesi demek idi Ancaq Sultanqaliyev hami butun xalqlar beraberdir xalqlarin dostlugu kimi zahiren xosagelen ve humanistliyi eks etdiren Sovet ve Kommunist Partiyasinin suarlari ile gerceklerin zaman kecdikce ferqli oldugunu anlamaga basladi Bu suarlar ve siyaset sadece zorla musteqillik ve azadliqlari elinden alinmis xalqlari nezaretde ve tabecilikde saxlamaq onlarin milli duygu ve kimliklerini mehv etmek ucun idi Beyinlere zorla qondarma bir ifade sovet xalqi nin qudretli varligi sirinirdi Rus imperiyasinin cenginde ezilen turksoylu xalqlarin huquq ve haqlarini mudafie eden deyerli ziyali Sovet dovletinin iddia etdiyi kimi beraberliye tek sozde deyil emelde de nail olmaq ucun mubarizeye baslamisdi Bu mubarize 1917 ci il inqilabinda qebul edilen ve xalqa unvanlanan muracietden sonraki dovrde daha da guclendi Bele ki hemin ilin noyabrin 24 u Lenin ve Stalinin imzalayib yaydiqlari Rusiyanin ve Serqin butun Muselman Emekcilerine basliqli muracieti oz mezmununa gore kifayet qeder tolerant gorunse de eslinde Rusiya imperiyasinin turk muselman ehalisini umumilikde qeyri ruslari aldadaraq onlarin etimadini qazanmaq yeniden esarete salmaq oz menafeleri ucun xalqdan car hokumetine qarsi istifade etmek idi Car hokumetinin pislenildiyi bu senedde yazilirdi Rusiya muselmanlari Volqa ve Krim tatarlari Sibir ve Turkustan qirgizlari ve sartlari Transqafqazin turkleri ve tatarlari Cecenler ve Qafqaz daglilari carlarin ve Rusiyanin zalimlarinin mescidlerini ve tapinaqlarini yixdigi inanclarini ve adetlerini ele saldigi sizler Inanclariniz ve adetleriniz ve medeni qurumlariniz bundan sonra azad ve toxunulmaz olacaq Yasaminizi azad ve mudaxile olmadan nizamlayin Bu sizin haqqinizdir Bilin ki sizin haqlariniz Rusiyanin butun xalqlarinin haqlari kimi guclu inqilabin ve onun orqanlarinin isci esger ve kendli temsilcileri Sovetlerin nezareti altindadir Yoldaslar Qardaslar Gelin durust ve demokratik bir sulhe dogru birlikde addimlayaq Bayraqlarimizda butun tezyiq altinda olan xalqlara musteqillik yazilidir Haydi bu inqilabi destekleyin Butun bu gelisi gozel ifade ve fikirlerin esas meqsedi son cumlede vurgulanirdi Inqilabi destekleyin Sozsuz ki ziyalilara daha cox tesir eden bu dusunceler onlarin komeyi ile sade kutleye yol acirdi Sultan Qaliyev de bele ziyalilardan idi O Sovet veKommunist Internasyonal siyasetini tehlil eden ona sexsi fikir bildiren ilk sexs kimi taninir Bu ilk tehliller birinci novbede esaret altindaki xalqlarin imperializme qarsi qurtulus mucadilesi ve dunya inqilabi kimi movzulari ehate edirdi Maraqlidir ki Sovetler Birliyi ve Komintern rehberleri Avropa proletariatindan dunya inqilabini baslamalarini gozleyirdi Ancaq Sultan bey calisirdi ki imperializm uzerinde qelebe calmaq ucun onlarin diqqetini Serqin esaret altindaki xalqlarina yoneltsin Bu meqsedle esaretde olan xalqlarin imperializme qarsi ilk ortaq toplantisinin teskil edilmesine xususi onem vermis ve bu ideyani desteklemisdir 1920 ci il 1 8 sentyabr tarixlerinde Bakida tenteneli suretde bas tutan Birinci Serq Xalqlari Qurultayinin fikir baximindan ortaya atilmasinda Sutanqaliyevin xususi rolu var Komintern rehberlerinin fikrince imperializmin meglubiyyeti ve xalqlarin qurtulmasi dunya inqilabindan asilidir Sultanqaliyevin bu movzuda fikirleri ise ferqli idi Bele ki o imperiya daxilinde ezilen xalqlarin xilas ve qurtulusunu mehz onlarin mubarizesi sayesinde mumkun olacagini qeyd edirdi Dunya inqilabi mehz imperialist olkelerin proletariatlarinin oz burjuaziyalarini devirmesi ile istenilen veziyyete gele bilerdi Onun uc boyuk ideyasi vardi 1 Turk Islam dunyasinin birliyi 2 Butun ucuncu dunyanin esaret altina alinan ve ezilen xalqlarinin birliyi 3 Imperyalist kapitalizmin esaretinden xilas olmus insanligin hemreyliyi Sultanqaliyev bu ideyalarini Turan Sosialist Federativ Xalq Cumhuriyyeti Kommunist Esaretler Internasyonali ve Dunya inqilabi adli anlayislarla izah edirdi Milli mubarizede M Sultanqaliyevin bir sira dostlari ve hemfikirleri xususile de Mustafa Subhi qetle yetirildi Mustafa Subhi o adam idi ki Bakida kecirilen Serq muselmanlarinin birinci qurultayinda istirak etmis basqan secilmisdi Yoldaslarinin qetline hokumetin resmi dairelerin bir reaksiya vermemesi onu eseblesdirmisdi Bununla bagli yegane xatire ve tenqidi yazini S Qaliyev ozu yazdi Serq Muselmanlarinin birinci qurultayinda qerara alinmisdi ki bu tedbir her il tekrarlansin Ancaq novbeti il qurultayin toplana bilmemesi orada qebul edilen ideyalarin heyata kecirilmemesi Sultanqaliyevin dusuncelerinin alt ust olmasi demek idi O daxilen butun ruhuyla bu toplantinin gelecekde Turk muselman xalqlarinin hemreyliyi ve azadliga qovusmasina aparan yol kimi deyerlendirirdi Onun Esaretler Internasyonali layihesinin reallasmasiyla serqli kommunistler teskilatlanacaq imperializm mehv edilecek dunyani inqilab buruyecek en onemlisi serqli kommunistlerin idare ede bileceyi bir qurum yaradilacaqdi Bu hem de S Qaliyevin dusunceleri ve ideyalarinin Rusiya imperiyasinin xaricindeki turk xalqlarina catdirilmasi ve onlarla da birlesmek menasina gelirdi Sosialist Rusiyasinin zaman kecdikce car idaresi kimi sovnist ve hegemonluq siyaseti onun bu qurulusa olan inam ve umidini sarsitdi Rusiya artiq inqilab yolunda geri gede bilmez amma marksizmi de ne daha cox inkar ede biler ne de inqilab oncesi durumlara geri done biler onunde tekce bir yol var Yavasca saga surusmek belelikle de sagci bir rejime zemin hazirlamaq Inkisafi Sovet Sosialist respublikalar Birliyi formulasi altinda davam etdiren Rusiya cox uzun muddet davam ede bilmez Sovet Rusiyasi kecici bir kecis olqusudur 1923 cu ilden baslayaraq Sultanqaliyev fealiyyetini gizli davam etdirmisdir Daim teqibler ve tehlukelerle uz uze olsa da dusunce ve ideyalarindan vaz kecmemis onlar ugrunda mubarizesini davam etdirmisdir Sultanqaliyev muxtelif xalqlarin inqilabci ziyalilariyla gorusur fikir ve ideyalariyla onlari menevi baximdan teskilatlandirirdi Bu mehdud seraitde onun bacardigi son isi idi Sultanqaliyevin adini cekmek meqalelerini arasdirmaq uzun muddet yasaqlansa da bu sonacan davam etmedi Onun fealiyyet ve dusuncelerini tedqiq eden Qerb arasdirmacilari bu dusunce adamini oyrenmeye calismislar Onlar Sultan beyin ideyasini Muselman ulusal kommunizmi olaraq deyerlendirmisler Eslinde ise S Qaliyevin dusunceleri netice olaraq Turk Islam sosializmi anlayisina uygun gelirdi 1921 ide yazdigi Muselmanlara yonelik Din Eleyhine Tebligat Metodlari serlovheli yazisi evvelce Milliyeterin Yasami dergisinin iki sayisinda yayimlandi 1922 ci ilde ise Moskvada brosur kimi cap edildi Maraqlidir ki meqaleni ustu ortulu qeside saymaq olar bele ki muellif metnalti da olsa islamin medeni ve ictimai deyerleri ve dunya tarixindeki rolunu izah edib Islam dunyasinin imperializm terefinden esaret altina alinmasina qarsi muqavimetinde Islam dininin milli kimlikle qaynasib qarismasi yazida xususi olaraq vurgulanib Mirseyid Sultanqaliyevin qetli Redakte XX esrin 30 u illeri NKVD nin eliyle milyonlarla milli ruhlu ziyalinin mutefekkirlerin Stalin respressiya masinindan kecirilmesi ile yadda qaldi Imperiyanin butun eyaletlerinde qorxu xof ve heyecan hokm sururdu Bugun teriflenen haqqinda xos soz deyilen ziyali gece qefilden hebs edilir gullenirdi Odur ki xalq arasinda Gece doyulen qapilar xeyirliye doyulmur meseli yaranmisdi Esasen daha cox turksoylu xalqlarin agri acisini yasadigi repressiyya dovru tatar xalqinin layiqli oglu M Sultanqaliyevden de yan kecmedi Eksine Leninin olumunden sonra mubarizede hakimiyyeti ele alib rehber vezifeye yiyelenen Stalin Sultanqaliyevin qabiliyyetini nufuzunu diqqetden kecirir onu ozune reqib gorurdu Mehz buna gore de Qaliyev de digerleri kimi anti inqilabci burjua milletcisi damgasiyla gunahlandirildi 1940 ci il yanvarin 28 de Levortofo hebsxanasinda o dovrun milli tehlukesizlik orqani sayilan rusca KQB adlanan qurumun eliyle acimasizcasina gullenerek qetle yetirildi Ancaq aradan 50 il kecenden sonra Sovet Ali mehkemesinin 1990 ci il aprelin 30 da cixardigi qerarla M Sultanqaliyeve beraet verildi Istinadlar RedakteHemcinin bax RedakteXarici kecidler Redakte Iosif Stalin Sultan Qaliyev meselesi 2019 07 15 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Menbe https az wikipedia org w index php title Mirseyid Sultanqaliyev amp oldid 6115744, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.