fbpx
Wikipedia

Maks Veber

Maks Veber (alm. Max Weber‎; 21 aprel 1864, Erfurt — 14 may 1920, Münhen) — alman sosioloqu, tarixçisi. Maks Veberin ən böyük və populyarlıq qazanmış əsərləri "Protestant işçi etikası" və "Kapitalizm ruhu və iqtisadiyyat və cəmiyyət", həmçinin sosioloji metodologiya, idarəçilik və din haqqındakı olan işləridir. Bütün bu işlərinin nəticəsi olaraq Maks Veber sosiologiya və sosial elmlərin inkişafında müstəsna xidmətlər göstərib və buna görə də Karl MarksEmil Durkhaym ilə birgə sosial elmlərin təməlini qoyan şəxslərdən biri sayılır.

Maks Veber
alm. Max Weber

Maks Veber 1894-cü ildə
Doğum tarixi
Doğum yeri Erfurt, Prussiya
Vəfat tarixi (56 yaşında)
Vəfat yeri Münhen, Veymar Respublikası
Vəfat səbəbi ağciyər iltihabı, İspan qripi
Dəfn yeri
  • Bergfriedhof[d]
Vətəndaşlığı Almaniya İmperiyası
Veymar Respublikası
Milliyyəti alman
Elm sahəsi sosiologiya
tarix
iqtisadiyyat
İş yeri
Təhsili
Tanınmış yetirmələri Alfred Şyuts
Harold Harfinkel
Tanınır Hökmranlığın 3 qat təsnifatı, Din və sosio-iqtisadi dəyişikliklər, "Protestant iş etikası və Kapitalist ruhu", Verstehen konsepsiyası, Sosial hərəkət, Dəyər uyğunluğu
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Adı tarixdə 100 ən çox öyrənilmiş şəxsiyyətlər siyahısına daxil edilib.

Həyatı

Cəmiyyət haqqında müasir elmlər içərisində alman mütəfəkkiri Maks Veberin (1864- 1920) ideyaları geniş surətdə yayılmışdır. Onun fikrincə, hansı prinsiplərə əsaslanmasından asılı olmayaraq heç bir konsepsiya gələcəyimizi əvvəlcədən bildirməyə, yaxud proqnozlar verməyə qadir deyildir. Toplanmış empirik materialı ümumiləşdirmək və dünya tarixini izah etmək üçün Veber ideal tiplər adlanan konsepsiyanı işləyib hazırlamışdır. Həmin konsepsiya bəşər sivilizasiya tarixinin müxtəlif dövrlərinin modelini, yaxud sxemini vermək üçün əlverişli sayılır. Ona müvafiq olaraq bəşəriyyət tarixində bu cür dövrlər, antik biliklər, feodalizm və kapitalizm kimi başa düşülən ənənəvi cəmiyyətlər özünə determinə edilən əsas, yaxud ikinci dərəcəli prinsiplərə obyektiv olaraq daxil etmir. Onlar öz adlarını sırf şərti olaraq, ancaq praktiki məqsədlər üçün tarixin sxematik tipləşdirilməsi məqsədi xatirinə daşımışdır. Lakin bu o demək deyildir ki, Veber müxtəlif inkişaf mərhələlərində ictimai münasibətlərin bərqərar olunmasına təsir edən müəyyən amillərin varlığını inkar edir. Söhbət təkcə öz fəaliyəti ilə tarixin gedişinə təsir edə bilən təsadüfi şəraitdən, yaxud ayrı-ayrı şəxsiyyətlərdən deyil, daha zəruri məsələlərdən gedir. Bunlar Veberin fikrincə, tarixi dövrlərin təsnifatı kriteriyaları hesab oluna bilər. Veber tarixi şərti olaraq üç böyük dövrə bölür: ənənəvi, feodal, kapitalist adlı bu dövrlər üçün ümumi olan cəhət adamların birinin digəri üzərində ağalığıdır. Amma ağalıq yaxud idarəçilik formaları və onları doğuran səbəblər müxtəlif olmuşdur.

Ağalığın təsnifatı

Veberə görə, üç hökmranlıq növü hökm sürmüşdür və mövcuddur. Bunlar ənənəvi, xarizmatik və rasional tiplərdir.

  • Ənənəvi yaxud antik cəmiyyətdə ağalıq, yəni hakimiyyətin hökmdarlar və onlara tabe olanlar tərəfindən müqəddəs və ənənəvi olaraq ən qədim zamanlardan irsən keçmiş olmasına əsaslanırdı. Bu cəmiyyətdə ağa ilə tabe olan arasındakı münasibətlər iqtisadi, yaxud da inzibati prinsiplərlə müəyyən olunmur, ənənəvi borc hissi ilə, tabe olanın öz ağasına sədaqəti ilə müəyyən edilir. Nümunə olaraq feodalizm dövrünü göstərmək olar. Bu dövrdə torpaq sahibkarları kraldan hansısa bir qanun əsasında yox, sadəcə olaraq sadiqlik və yaxınlıq əlamətlərinə görə asılı vəziyyətdə idilər. Kral heç bir qanuna əsaslanmadan özündən aşağı statusda olan istənilən torpaq sahibkarını və yaxud digər şəxsi mülkündən azad edə və ya ona hansısa mülk bağışlaya bilərdi. Bu tip sistemin ən zəif cəhəti isə qanun yox, sırf yaxınlıq, dostluq və sədaqətlilik prinsipləri üzərində qurulmasıdır. Belə olan təqdirdə sadə insanlar irəli getmək üçün ağa və ya kral ilə dostluq əlaqəsi qurmalı idilər, bu isə hər kəsin etmək istədiyi bir şey deyildi. Bir nüansı qeyd etmək yerinə düşərdi ki, ənənəvi ağalıq yalnız dövlət səviyyəsində deyil, hətta ailə səviyyəsində də müşahidə olunur. Məsələn, patriarxal cəmiyyətlərdə ailədə atanın sözü ananın sözündən daha keçərlidir. Atalar bir növ rəhbər, hakim funksiyasını yerinə yetirir. Bu hökmranlıq ona hansısa konstitusiyonal qanunla yox, yalnız və yalnız cəmiyyət tərəfindən verilib, çünki həmin cəmiyyətdə tarixən kişilər qadınlardan daha üstün mövqedə olublar.
  • Ağalığın xarizmatik forması tamamilə hakimin şəxsi ləyaqəti ilə şərtlənir ki, onu əhatə edənlərin və ona tabe olanların gözündə fövqəltəbii, fövqəlinsan, yaxud Allah tərəfindən göndərilmiş kimi görünür. Xarizmatik hakim (lider) xüsusi, qeyri-adi keyfiyyətlərə malik olub, öz tərəfdarlarının gözündə pak, təmiz hesab olunur. Xarizmatik lider rolunda dini vaiz, peyğəmbər, siyasi xadim, sərkərdə və b. çıxış edə bilər. Xarizmatik idarəçilik öz mahiyyətinə görə irrasionaldır, çünki heç bir qayda ilə nizamlanmır. Həmin idarəçilik liderin (hakimin) populyarlığı, xalq arasında etibarı olana qədər hökm sürür. Onun çoxsaylı tərəfdarları, yetirmələri və ardıcılları olur. Ənənəvi idarəçiliyə oxşar olaraq, bu tip ağalığın da ən zəif cəhəti qanun yox, şəxsi ləyaqətin daha vacib olmasıdır. Qanun olmadığı üçün lider, nəticəsindən asılı olmayaraq, istənilən hərəkəti edə və siyasəti yürüdə bilər. Ona etiraz edənlərin isə cəzalanma ehtimalı olduqca yüksəkdir. Bu tip idarəetməni müasir dövrdə Şimali Koreyada görmək mümkündür. Lider öldüyü zaman isə bu quruluş olduqca çətin zaman yaşayır. Əksər hallarda ölən lideri əvəzləyən şəxs onun qədər xarizmatik və sözükeçən olmadığı üçün daxili münaqişələrin yaranma ehtimali olduqca artır, bəzi hallarda isə quruluş çökür və yenisi ilə əvəz olunur.
  • Rasional (məntiqlə, qanunla) və ya büroktarik idarəçilik tipində isə bütün hakimiyyət qanunun aliliyi əsasında qurulur. Bu sistem bütün dünyada kapitalizmin dirçəlişindən sonra yayıldı. Belə ki, kapitalizm kimi mürəkkəb sistemi idarə etmək üçün mütləq şəkildə qanunların hazırlanması və tətbiqi zəruri idi. Liderdən tutmuş hakimiyyətin ən aşağı təbəqəsinə kimi bütün vəzifələrə seçkilər və təyinatlar şəxslərin bacarıqları, təhsili və qabiliyyətinə əsasında aparılır. Veberə görə, bu idarə etmə sistemi qanunun aliliyinə görə ən davamlı, möhkəm və effektiv idarəetmə üsulu olmaqla, əsasən böyük ölçüsü (ərazi,əhali,işlərin miqyası) olan cəmiyyətlər üçün səmərəlidir. Qəbul edilən qərarlar düşünülmüş xarakter daşıdığından həmişə əksəriyyət tərəfindən qəbul edilir. Cəmiyyətin üzvləri hüquqların dövlət hakimiyyəti tərəfindən qorunduğunu görür, onun bütün göstərişlərini yerinə yetirməyi özlərinin borcu bilirlər. Karl Marksdan fərqli olaraq Veberə görə heç də hər bir hakimiyyəti iqtisadi şərait doğurmur və hər bir hakimiyyət çox az hallarda iqtisadi məqsədlər güdür. Lakin hər bir hakimiyyət forması bəzi adamların digər adamlar üzərində nəzarəti üçün inzibati kadrlara, yaxud da dövlət bürokratiyasına ehtiyac hiss edir. Kapitalizmin təsərrüfat və idarəçilik sistemi kimi üstünlüyü və mükəmməlliyi kapitalist müəssisəsinin qazancının əməyin və istehsalın səmərəli təşkili ilə əlaqədardır. Doğrudur, burada söhbət ümumiyyətlə kapitalizmdən deyil, Qərb kapitalizmindən gedir. Veber inkişafı bir və bir neçə qanunauyğunluqla determinə edilə bilən vahid kapitalizmin mövcudluğunu inkar edir. O, köklü surətdə bir- birindən fərqlənən bir neçə kapitalizm tipini göstərir. Bu fərqlərin əsasında dini etiqadlar və əməyin təşkili formaları durur. Buradan tamamilə aydın olur ki, M.Veber kapitalizmin Qərb modelinin apologeti rolunda çıxış edir. Qərb kapitalizminin ən mühüm cizgisi onun səmərəli intizamla qazanca olan cəhdinin çulğalaşmasıdır.

Din və sosial dəyişikliklər

Özündən əvvəlki bir çox sələfləri kimi, M.Veber də cəmiyyətin tarixinin başa düşülməsində dinə böyük əhəmiyyət verir. Məsələn, onun fikrincə kapitalizmin Qərb modelinin təzahüründə protestantizm mühüm rol oynamışdır. Veber siyasi, iqtisadi və mədəni sahələrdə lider mövqe qazanmış şəxslərin mənsub olduqları dinə baxdıqda onların əksəriyyətinin protestant olduğunu sezmişdir. Bundan əlavə olaraq, Veber nəyə görə təbii sərvət və işçi qüvvəsi cəhətdən Qərb ölkələrindən də irəlidə olan HindistanÇin kimi nəhəng ölkələrin sosial-iqtisadi cəhətdən inkişaf etmədiklərini araşdıranda bir daha din faktorunun bu vəziyyətin yaranmasının başlıca səbəb olduğunu görüb. Şərqdə mövcud olan dinlər (hinduizm, konfusizm, İslam) konservativ olduqları və insanları daha çox qeyri-dünyəvi işlərlə (məsələn İslam dinində axirət dünyası ilə) məşqul olmağa çağırdığı halda, protestantizm, katolik mənsəbindən fərqli olaraq, insanları daha çox maddi dünyanın işləri ilə məşqul olmaqa, pul qazanmaqa və biznes qurmağa, amma eyni zamanda, lüks həyatdan və mənasız yerə vaxt keçirməkdən uzaq durmağa çağırır. O dövrdə populyarlıq qazanmağa başlayan kelvinizm (Con Kelvinin başlatdığı dini hərəkat və idealar) protestant idealara əlavələr edərək o ideyaları insanlar arasında daha da məşhurlaşdırır və daha çox insan bu ideyalara tabe olmağa və həyatını o ideyalar əsasında formalaşdırmağa başlayır. Con Kelvin iddia edir ki, insanın taleyi insan dünyaya gəlməmişdən qabaq Allah tərəfindən müəyyən olunur. Bunu dəyişdirmək mümkün deyil. Lakin əgər insan Allah tərəfindən seçilmiş bir insan olduğuna əmin olmaq üçün Allahın ona bəxş etdiyi iş və nemətlərdən (ağıl, bacarıq, maddiyyət) maksimum dərəcədə düzgün və səmərəli istifadə etməlidir. Bunu etdiyi halda o insan özünü rahat və Allah tərəfindən digər dünyada mükafatlandırılacağını güman edə bilər. Kelvinizmin bu ideyası insanları əllərindən gəldiyi qədər effektiv və məhsuldar iş görməyə vadar edir. Nəticədə yeni kəşflər ortaya çıxır, böyük biznes və ticarət əlaqələri yaranır. İstehsal vasitələrinin və biznesin sahibi olan şəxslər sadə camaatı işlədərək (əksər hallarda xoşagəlməz şəraitdə və aşağı maaşla) məhsuldarlığı artırır. Beləcə cəmiyyət sosial təbəqələrə bölünməyə başlayır və kapitalizmin ilk toxumları səpilir. Təəssüf ki, bəzi imkanlı şəxslər əməyindən faydalandığı işçiləri dəhşətli formada istismara, qazandıqları pulları lüks həyata, mənasız yerlərə xərcləməyə başlayırlar. Ümumilikdə, Maks Veberin bu araşdırması din faktorunun necə bir dəyişikliyə səbəb ola biləcəyini bizlərə nümayiş edir. Lakin Veber sonda bunu da qeyd edir ki, din faktoru bu dəyişikliklərə tək başına nail olmur. Kelvinizm və protestantizmlə yanaşı texnologiyanın sürətli inkişafi, urbanizasiya (kənd əhalisinin şəhərə axını və proletariatı formalaşdırması), ticarətin güclənməsi və feodalizmin iflası da bu sosial-iqtisadi dəyişiklərdə böyük rol oynayıb.

 
"Protestant iş etikası və Kapitalist Ruhu" kitabı

Bürokratiya

Rasional düşüncənin üstünlük təşkil etdiyi dövrdən etibarən təşkilatlar və istənilən quruluş bürokratiya qurmağa başladı. İşlərin müxtəlifliyinin və miqyasının böyüməsi də bürokratik quruluşun yaradılmasını zəruri edən amillərdən biri oldu. Maks Veberin bu mövzu barədə yazmasına əsas səbəb bürokratiyanın formalaşdığı dövrdə yaşaması olub. Veberin bu barədə yazdıqları bizlər üçün olduqca dəyərlidir, çünki məhz onun işi sayəsində bürokratiyanın necə və nəyə görə yarandığını və hansı müsbət-mənfi cəhətlərinin olduğunu anlaya bilərik.

Bürokratiya sözü fransız dilində olan (bureau- stol, masa, ofis) və latın dilində olan (kratia- gücü) sözlərindən əmələ gəlib. Bürokratiyanın ümumi mənası isə hər hansı bir müəyyən işi görən və təbəqəli quruluşa malik olan bir qurumdur. Bürokratik quruluş iyerarxiya tiplidir, yəni ki, insanlar tutduqları mövqeyə görə iyerarxiyada müəyyən pillədə yerləşdirlər. Bir nüansı qeyd etmək vacibdir ki bürokratik quruluş yalnız sənayeləşməkdə və artıq sənayeləşən cəmiyyətlərdə mövcud olub və indi də mövcuddur. Primitiv cəmiyyətlərdə, Emil Durkhaymın da yazdığı kimi, insanlar arasında iş bölgüsü aparılmadığından və hər bir fərd və yaxud ailə öz işini özbaşına görə bildiyi üçün hansısa iş görəcək bir quruluşun yaradılmasına ehtiyac yox idi. Eyni zamanda əhalinin sayının olduqca az olması və kiçik miqyaslı ərazidə yaşaması hökmdarların onları idarə etməsini asanlaşdırırdı və bu amil də bürokratiyanın yaranmasına ehtiyac yaratmayan əsas amillərdən biri idi. Lakin əhali və yaşayış ərazisi artdıqca və işlərin müxtəlifliyi genişləndikcə (əmək bölgüsü) bürokratiyanın yaranması mütləq idi. Bütün bu dəyişikliklərlə eyni anda pul iqtisadiyyatı da yayılmaqda idi. Primitiv cəmiyyətlərdə iqtisadiyyat əsasən natural təsərrüfat sistemi üzərində qurulmuşdu. Müasir dövrdən fərqli olaraq pulla ticarət geniş yayılmamışdı. Lakin zaman keçdikcə puldan istifadə geniş vüsət aldı və barterin yavaş-yavaş sıradan çıxmasına səbəb oldu. 18-ci əsrdə baş verən Sənaye İnqilabından sonra kapitalist ideyaları sürətlə yayılırdı. Kapitalist sisteminin özəyində duran əmtəə- pul mübadiləsi iqtisadiyyatın dominant mövqeyə yüksəlməsinə səbəb oldu. Pul iqtisadiyyatı bürokratik quruluşun yaranmasını labüd edirdi, çünki pulun necə istifadə olunduğuna nəzarət etmək üçün xüsusi qurum yaradılmalı idi, yoxsa külli miqdarda pula nəzarət mümkünsüz olardı. Bütün bunların, yəni ki, əhalinin sayının çoxalması və coğrafiyasının genişlənməsi, əmək bölgüsü və pul iqtisadiyyatının güclənməsinin məntiqi nəticəsi olaraq iyerarxik quruluşa malik bürokratik strukturlar yaradıldı. Veberin yaşadığı dövrdə sürətlə yayılmağa başlayan bürokratik quruluşlar artıq müasir dünyamızda bütün ölkələrdə mövcuddur və mürəkkəb sxemi olan qurumların daha asan və effektiv idarə olunmasında başlıca rol oynayır. Bürokratik quruluşun çox gözəl müsbət cəhətləri olsa da, onun mənfi tərəfləri də mövcuddur.

Müsbət və mənfi cəhətlər Bu tip quruluşun əsas müsbət cəhəti Veberin də çox düzgün qeyd etdiyi kimi insanlar arasında əmək bölgüsü yaradaraq onların üzərlərinə düşən yükü azaltması, həmçinin ixtisaslaşma səviyyəsinin yüksəlməsidir. Bürokratik quruluşda qurumun hər bir işi üzrə ayrıca işçi qrupu olur. İşə seçim yalnız bacarıq və bilik əsasında həyata keçirilir. İşlər əvvəlcədən müəyyən edilmiş qanun çərçivəsində yerinə yetirilir. Eyni zamanda, əmək bölgüsü işlərin daha effektiv və səmərəli görülməsinə imkan yaradır, çünki işçilər müəyyən sınaqlardan keçərək öz bacarığına uyğun mövqeyə sahib olur və işi uğurla görə bilir. Əmək bölgüsü böyük miqyasda iş görən qurumların qaçılmaz xüsusiyyətidir, çünki çox şaxəli iş sxemi olan quruluş mütləq şəkildə düzgün əmək bölgüsü aparmalıdır ki, işlər düzgün şəkildə icra olunsun. Məhz belə qurumların hamısı bürokratik quruluşa malikdir. Bürokratik quruluş həm də qurumun daha uzun ömürlü və daxili dəyişikliklərə daha dözümlü olmasına səbəb olur. Buna səbəb isə bürokratik quruluşun rasional düşüncə üzərində qurulmasıdır. Veberin üçqat hakimiyyət bölgüsü barədə yazdıqlarında da qeyd edildiyi kimi rasional hakimiyyət ənənəvi və xarizmatik hakimiyyətdən daha möhkəm və sağlamdır. Buna səbəb isə rasional düşüncə olan yerdə işlərin hakimiyyət və yaxud təşkilat daxilində bacarığa görə bölünməsi və işlərin əvvəlcədən yazılmış qanun toplusuna uyğun həyata keçirilməsidir. Məsələn, şirkətdə rəhbər adam işdən çıxanda şirkət tez bir zamanda başsız qalıb dağılmır. Əvvəlcədən müəyyən edilmiş üslubda qanun çərçivəsində yeni rəhbər seçilir və şirkət normal vəziyyətinə qayıdır. Rasional hökmranlığın mövcud olması bu quruluşu digər idarəetmə formalarından dəfələrlə uzun ömürlü və qanunpərəst edir.

Dəyər uyğunluğu

Veberin sosial araşdırmalarla bağlı toxunduğu digər nüans isə araşdırmanın motivləridir, başqa bir sözlə desək, nəyə görə bir şəxs müəyyən bir mövzunu araşdırır və onun haqqında yazır. Baxmayaraq ki, tədqiqatın bir çox motivləri var, Veber daha birini bu siyahıya əlavə edib və onun barəsində yazıb. Bu, dəyər uyğunluğu adlanır. Dəyər uyğunluğunun mənası odur ki, hər dövrün özünə məxsus dəyərləri və aktual mövzuları olur. Məhz bu mövzuların aktuallığı tədqiqatçıları həmin mövzu barədə araşdırma aparmağa sövq edir. Məsələn, elə Veberin özünün timsalında bunu görə bilərik. Veberin dövründə bürokratiya sistemi sürətlə Almaniyada və digər inkişafda olan ölkələrdə yayılırdı. Bu yeni növ struktur Veberin diqqətini cəlb etdiyindən və bürokratiyanı insanlara başa salmaq istəyi Veberi bu mövzuda yazmağa vadar edən əsas amillərdən olmuşdur. Başqa nümunə olaraq isə Sənaye İnqilabını göstərmək olar, hansı ki sosiologiya elminin yaranmasına təkan verən ən mühüm hadisə hesab olunur. Məhz Sənaye İnqilabının ortaya çıxardığı həyati dəyişiklikləri tədqiq etmək üçün bir çox sosioloq və elm adamları çox saylı fikirlər irəli sürmüş, bu barədə yazmışlar (Veber, Simmel, Marks, Luksemburq, Durkhaym).

Ədəbiyyat

  • Ritzer, George (2008) Classical sociological theory. New York : McGraw-Hill Higher Education ; London : McGraw-Hill distributor.
  • Weber, Marx (ölümündən sonra 1922). Economy and Society.

Xarici keçidlər

  • Maks Veberin rus inqilabı ilə bağlı şərhləri 2012-05-05 at the Wayback Machine
  • Sosial fəaliyyət nəzəriyyəsi: M.Veberdən fenomenoloqlara qədər 2011-01-01 at the Wayback Machine
  • Veberin kitabları gumer.info saytında
  • Veberin kitabları politnauka.org saytında

maks, veber, weber, aprel, 1864, erfurt, 1920, münhen, alman, sosioloqu, tarixçisi, böyük, populyarlıq, qazanmış, əsərləri, protestant, işçi, etikası, kapitalizm, ruhu, iqtisadiyyat, cəmiyyət, həmçinin, sosioloji, metodologiya, idarəçilik, haqqındakı, olan, iş. Maks Veber alm Max Weber 21 aprel 1864 Erfurt 14 may 1920 Munhen alman sosioloqu tarixcisi Maks Veberin en boyuk ve populyarliq qazanmis eserleri Protestant isci etikasi ve Kapitalizm ruhu ve iqtisadiyyat ve cemiyyet hemcinin sosioloji metodologiya idarecilik ve din haqqindaki olan isleridir Butun bu islerinin neticesi olaraq Maks Veber sosiologiya ve sosial elmlerin inkisafinda mustesna xidmetler gosterib ve buna gore de Karl Marks ve Emil Durkhaym ile birge sosial elmlerin temelini qoyan sexslerden biri sayilir Maks Veberalm Max Weber Maks Veber 1894 cu ildeDogum tarixi 21 aprel 1864Dogum yeri Erfurt PrussiyaVefat tarixi 14 iyun 1920 56 yasinda Vefat yeri Munhen Veymar RespublikasiVefat sebebi agciyer iltihabi Ispan qripiDefn yeri Bergfriedhof d Vetendasligi Almaniya ImperiyasiVeymar RespublikasiMilliyyeti almanElm sahesi sosiologiyatarixiqtisadiyyatIs yeri Munhen Ludviq Maksimilian UniversitetiFrayburq UniversitetiHeydelberq UniversitetiVyana UniversitetiTehsili Heydelberq Universiteti Frayburq Universiteti Vyana Universiteti Munhen Ludviq Maksimilian Universiteti Gottingen Universiteti Humboldt adina Berlin UniversitetiTaninmis yetirmeleri Alfred SyutsHarold HarfinkelTaninir Hokmranligin 3 qat tesnifati Din ve sosio iqtisadi deyisiklikler Protestant is etikasi ve Kapitalist ruhu Verstehen konsepsiyasi Sosial hereket Deyer uygunlugu Vikianbarda elaqeli mediafayllarAdi tarixde 100 en cox oyrenilmis sexsiyyetler siyahisina daxil edilib Mundericat 1 Heyati 2 Agaligin tesnifati 3 Din ve sosial deyisiklikler 4 Burokratiya 5 Deyer uygunlugu 6 Edebiyyat 7 Xarici kecidlerHeyati RedakteCemiyyet haqqinda muasir elmler icerisinde alman mutefekkiri Maks Veberin 1864 1920 ideyalari genis suretde yayilmisdir Onun fikrince hansi prinsiplere esaslanmasindan asili olmayaraq hec bir konsepsiya geleceyimizi evvelceden bildirmeye yaxud proqnozlar vermeye qadir deyildir Toplanmis empirik materiali umumilesdirmek ve dunya tarixini izah etmek ucun Veber ideal tipler adlanan konsepsiyani isleyib hazirlamisdir Hemin konsepsiya beser sivilizasiya tarixinin muxtelif dovrlerinin modelini yaxud sxemini vermek ucun elverisli sayilir Ona muvafiq olaraq beseriyyet tarixinde bu cur dovrler antik bilikler feodalizm ve kapitalizm kimi basa dusulen enenevi cemiyyetler ozune determine edilen esas yaxud ikinci dereceli prinsiplere obyektiv olaraq daxil etmir Onlar oz adlarini sirf serti olaraq ancaq praktiki meqsedler ucun tarixin sxematik tiplesdirilmesi meqsedi xatirine dasimisdir Lakin bu o demek deyildir ki Veber muxtelif inkisaf merhelelerinde ictimai munasibetlerin berqerar olunmasina tesir eden mueyyen amillerin varligini inkar edir Sohbet tekce oz fealiyeti ile tarixin gedisine tesir ede bilen tesadufi seraitden yaxud ayri ayri sexsiyyetlerden deyil daha zeruri meselelerden gedir Bunlar Veberin fikrince tarixi dovrlerin tesnifati kriteriyalari hesab oluna biler Veber tarixi serti olaraq uc boyuk dovre bolur enenevi feodal kapitalist adli bu dovrler ucun umumi olan cehet adamlarin birinin digeri uzerinde agaligidir Amma agaliq yaxud idarecilik formalari ve onlari doguran sebebler muxtelif olmusdur Agaligin tesnifati RedakteVebere gore uc hokmranliq novu hokm surmusdur ve movcuddur Bunlar enenevi xarizmatik ve rasional tiplerdir Enenevi yaxud antik cemiyyetde agaliq yeni hakimiyyetin hokmdarlar ve onlara tabe olanlar terefinden muqeddes ve enenevi olaraq en qedim zamanlardan irsen kecmis olmasina esaslanirdi Bu cemiyyetde aga ile tabe olan arasindaki munasibetler iqtisadi yaxud da inzibati prinsiplerle mueyyen olunmur enenevi borc hissi ile tabe olanin oz agasina sedaqeti ile mueyyen edilir Numune olaraq feodalizm dovrunu gostermek olar Bu dovrde torpaq sahibkarlari kraldan hansisa bir qanun esasinda yox sadece olaraq sadiqlik ve yaxinliq elametlerine gore asili veziyyetde idiler Kral hec bir qanuna esaslanmadan ozunden asagi statusda olan istenilen torpaq sahibkarini ve yaxud diger sexsi mulkunden azad ede ve ya ona hansisa mulk bagislaya bilerdi Bu tip sistemin en zeif ceheti ise qanun yox sirf yaxinliq dostluq ve sedaqetlilik prinsipleri uzerinde qurulmasidir Bele olan teqdirde sade insanlar ireli getmek ucun aga ve ya kral ile dostluq elaqesi qurmali idiler bu ise her kesin etmek istediyi bir sey deyildi Bir nuansi qeyd etmek yerine duserdi ki enenevi agaliq yalniz dovlet seviyyesinde deyil hetta aile seviyyesinde de musahide olunur Meselen patriarxal cemiyyetlerde ailede atanin sozu ananin sozunden daha kecerlidir Atalar bir nov rehber hakim funksiyasini yerine yetirir Bu hokmranliq ona hansisa konstitusiyonal qanunla yox yalniz ve yalniz cemiyyet terefinden verilib cunki hemin cemiyyetde tarixen kisiler qadinlardan daha ustun movqede olublar Agaligin xarizmatik formasi tamamile hakimin sexsi leyaqeti ile sertlenir ki onu ehate edenlerin ve ona tabe olanlarin gozunde fovqeltebii fovqelinsan yaxud Allah terefinden gonderilmis kimi gorunur Xarizmatik hakim lider xususi qeyri adi keyfiyyetlere malik olub oz terefdarlarinin gozunde pak temiz hesab olunur Xarizmatik lider rolunda dini vaiz peygember siyasi xadim serkerde ve b cixis ede biler Xarizmatik idarecilik oz mahiyyetine gore irrasionaldir cunki hec bir qayda ile nizamlanmir Hemin idarecilik liderin hakimin populyarligi xalq arasinda etibari olana qeder hokm surur Onun coxsayli terefdarlari yetirmeleri ve ardicillari olur Enenevi idareciliye oxsar olaraq bu tip agaligin da en zeif ceheti qanun yox sexsi leyaqetin daha vacib olmasidir Qanun olmadigi ucun lider neticesinden asili olmayaraq istenilen hereketi ede ve siyaseti yurude biler Ona etiraz edenlerin ise cezalanma ehtimali olduqca yuksekdir Bu tip idareetmeni muasir dovrde Simali Koreyada gormek mumkundur Lider olduyu zaman ise bu qurulus olduqca cetin zaman yasayir Ekser hallarda olen lideri evezleyen sexs onun qeder xarizmatik ve sozukecen olmadigi ucun daxili munaqiselerin yaranma ehtimali olduqca artir bezi hallarda ise qurulus cokur ve yenisi ile evez olunur Rasional mentiqle qanunla ve ya buroktarik idarecilik tipinde ise butun hakimiyyet qanunun aliliyi esasinda qurulur Bu sistem butun dunyada kapitalizmin dircelisinden sonra yayildi Bele ki kapitalizm kimi murekkeb sistemi idare etmek ucun mutleq sekilde qanunlarin hazirlanmasi ve tetbiqi zeruri idi Liderden tutmus hakimiyyetin en asagi tebeqesine kimi butun vezifelere seckiler ve teyinatlar sexslerin bacariqlari tehsili ve qabiliyyetine esasinda aparilir Vebere gore bu idare etme sistemi qanunun aliliyine gore en davamli mohkem ve effektiv idareetme usulu olmaqla esasen boyuk olcusu erazi ehali islerin miqyasi olan cemiyyetler ucun semerelidir Qebul edilen qerarlar dusunulmus xarakter dasidigindan hemise ekseriyyet terefinden qebul edilir Cemiyyetin uzvleri huquqlarin dovlet hakimiyyeti terefinden qorundugunu gorur onun butun gosterislerini yerine yetirmeyi ozlerinin borcu bilirler Karl Marksdan ferqli olaraq Vebere gore hec de her bir hakimiyyeti iqtisadi serait dogurmur ve her bir hakimiyyet cox az hallarda iqtisadi meqsedler gudur Lakin her bir hakimiyyet formasi bezi adamlarin diger adamlar uzerinde nezareti ucun inzibati kadrlara yaxud da dovlet burokratiyasina ehtiyac hiss edir Kapitalizmin teserrufat ve idarecilik sistemi kimi ustunluyu ve mukemmelliyi kapitalist muessisesinin qazancinin emeyin ve istehsalin semereli teskili ile elaqedardir Dogrudur burada sohbet umumiyyetle kapitalizmden deyil Qerb kapitalizminden gedir Veber inkisafi bir ve bir nece qanunauygunluqla determine edile bilen vahid kapitalizmin movcudlugunu inkar edir O koklu suretde bir birinden ferqlenen bir nece kapitalizm tipini gosterir Bu ferqlerin esasinda dini etiqadlar ve emeyin teskili formalari durur Buradan tamamile aydin olur ki M Veber kapitalizmin Qerb modelinin apologeti rolunda cixis edir Qerb kapitalizminin en muhum cizgisi onun semereli intizamla qazanca olan cehdinin culgalasmasidir Din ve sosial deyisiklikler RedakteOzunden evvelki bir cox selefleri kimi M Veber de cemiyyetin tarixinin basa dusulmesinde dine boyuk ehemiyyet verir Meselen onun fikrince kapitalizmin Qerb modelinin tezahurunde protestantizm muhum rol oynamisdir Veber siyasi iqtisadi ve medeni sahelerde lider movqe qazanmis sexslerin mensub olduqlari dine baxdiqda onlarin ekseriyyetinin protestant oldugunu sezmisdir Bundan elave olaraq Veber neye gore tebii servet ve isci quvvesi cehetden Qerb olkelerinden de irelide olan Hindistan ve Cin kimi neheng olkelerin sosial iqtisadi cehetden inkisaf etmediklerini arasdiranda bir daha din faktorunun bu veziyyetin yaranmasinin baslica sebeb oldugunu gorub Serqde movcud olan dinler hinduizm konfusizm Islam konservativ olduqlari ve insanlari daha cox qeyri dunyevi islerle meselen Islam dininde axiret dunyasi ile mesqul olmaga cagirdigi halda protestantizm katolik mensebinden ferqli olaraq insanlari daha cox maddi dunyanin isleri ile mesqul olmaqa pul qazanmaqa ve biznes qurmaga amma eyni zamanda luks heyatdan ve menasiz yere vaxt kecirmekden uzaq durmaga cagirir O dovrde populyarliq qazanmaga baslayan kelvinizm Con Kelvinin baslatdigi dini herekat ve idealar protestant idealara elaveler ederek o ideyalari insanlar arasinda daha da meshurlasdirir ve daha cox insan bu ideyalara tabe olmaga ve heyatini o ideyalar esasinda formalasdirmaga baslayir Con Kelvin iddia edir ki insanin taleyi insan dunyaya gelmemisden qabaq Allah terefinden mueyyen olunur Bunu deyisdirmek mumkun deyil Lakin eger insan Allah terefinden secilmis bir insan olduguna emin olmaq ucun Allahin ona bexs etdiyi is ve nemetlerden agil bacariq maddiyyet maksimum derecede duzgun ve semereli istifade etmelidir Bunu etdiyi halda o insan ozunu rahat ve Allah terefinden diger dunyada mukafatlandirilacagini guman ede biler Kelvinizmin bu ideyasi insanlari ellerinden geldiyi qeder effektiv ve mehsuldar is gormeye vadar edir Neticede yeni kesfler ortaya cixir boyuk biznes ve ticaret elaqeleri yaranir Istehsal vasitelerinin ve biznesin sahibi olan sexsler sade camaati islederek ekser hallarda xosagelmez seraitde ve asagi maasla mehsuldarligi artirir Belece cemiyyet sosial tebeqelere bolunmeye baslayir ve kapitalizmin ilk toxumlari sepilir Teessuf ki bezi imkanli sexsler emeyinden faydalandigi iscileri dehsetli formada istismara qazandiqlari pullari luks heyata menasiz yerlere xerclemeye baslayirlar Umumilikde Maks Veberin bu arasdirmasi din faktorunun nece bir deyisikliye sebeb ola bileceyini bizlere numayis edir Lakin Veber sonda bunu da qeyd edir ki din faktoru bu deyisikliklere tek basina nail olmur Kelvinizm ve protestantizmle yanasi texnologiyanin suretli inkisafi urbanizasiya kend ehalisinin sehere axini ve proletariati formalasdirmasi ticaretin guclenmesi ve feodalizmin iflasi da bu sosial iqtisadi deyisiklerde boyuk rol oynayib Protestant is etikasi ve Kapitalist Ruhu kitabiBurokratiya RedakteRasional dusuncenin ustunluk teskil etdiyi dovrden etibaren teskilatlar ve istenilen qurulus burokratiya qurmaga basladi Islerin muxtelifliyinin ve miqyasinin boyumesi de burokratik qurulusun yaradilmasini zeruri eden amillerden biri oldu Maks Veberin bu movzu barede yazmasina esas sebeb burokratiyanin formalasdigi dovrde yasamasi olub Veberin bu barede yazdiqlari bizler ucun olduqca deyerlidir cunki mehz onun isi sayesinde burokratiyanin nece ve neye gore yarandigini ve hansi musbet menfi cehetlerinin oldugunu anlaya bilerik Burokratiya sozu fransiz dilinde olan bureau stol masa ofis ve latin dilinde olan kratia gucu sozlerinden emele gelib Burokratiyanin umumi menasi ise her hansi bir mueyyen isi goren ve tebeqeli qurulusa malik olan bir qurumdur Burokratik qurulus iyerarxiya tiplidir yeni ki insanlar tutduqlari movqeye gore iyerarxiyada mueyyen pillede yerlesdirler Bir nuansi qeyd etmek vacibdir ki burokratik qurulus yalniz senayelesmekde ve artiq senayelesen cemiyyetlerde movcud olub ve indi de movcuddur Primitiv cemiyyetlerde Emil Durkhaymin da yazdigi kimi insanlar arasinda is bolgusu aparilmadigindan ve her bir ferd ve yaxud aile oz isini ozbasina gore bildiyi ucun hansisa is gorecek bir qurulusun yaradilmasina ehtiyac yox idi Eyni zamanda ehalinin sayinin olduqca az olmasi ve kicik miqyasli erazide yasamasi hokmdarlarin onlari idare etmesini asanlasdirirdi ve bu amil de burokratiyanin yaranmasina ehtiyac yaratmayan esas amillerden biri idi Lakin ehali ve yasayis erazisi artdiqca ve islerin muxtelifliyi genislendikce emek bolgusu burokratiyanin yaranmasi mutleq idi Butun bu deyisikliklerle eyni anda pul iqtisadiyyati da yayilmaqda idi Primitiv cemiyyetlerde iqtisadiyyat esasen natural teserrufat sistemi uzerinde qurulmusdu Muasir dovrden ferqli olaraq pulla ticaret genis yayilmamisdi Lakin zaman kecdikce puldan istifade genis vuset aldi ve barterin yavas yavas siradan cixmasina sebeb oldu 18 ci esrde bas veren Senaye Inqilabindan sonra kapitalist ideyalari suretle yayilirdi Kapitalist sisteminin ozeyinde duran emtee pul mubadilesi iqtisadiyyatin dominant movqeye yukselmesine sebeb oldu Pul iqtisadiyyati burokratik qurulusun yaranmasini labud edirdi cunki pulun nece istifade olunduguna nezaret etmek ucun xususi qurum yaradilmali idi yoxsa kulli miqdarda pula nezaret mumkunsuz olardi Butun bunlarin yeni ki ehalinin sayinin coxalmasi ve cografiyasinin genislenmesi emek bolgusu ve pul iqtisadiyyatinin guclenmesinin mentiqi neticesi olaraq iyerarxik qurulusa malik burokratik strukturlar yaradildi Veberin yasadigi dovrde suretle yayilmaga baslayan burokratik quruluslar artiq muasir dunyamizda butun olkelerde movcuddur ve murekkeb sxemi olan qurumlarin daha asan ve effektiv idare olunmasinda baslica rol oynayir Burokratik qurulusun cox gozel musbet cehetleri olsa da onun menfi terefleri de movcuddur Musbet ve menfi cehetler Bu tip qurulusun esas musbet ceheti Veberin de cox duzgun qeyd etdiyi kimi insanlar arasinda emek bolgusu yaradaraq onlarin uzerlerine dusen yuku azaltmasi hemcinin ixtisaslasma seviyyesinin yukselmesidir Burokratik qurulusda qurumun her bir isi uzre ayrica isci qrupu olur Ise secim yalniz bacariq ve bilik esasinda heyata kecirilir Isler evvelceden mueyyen edilmis qanun cercivesinde yerine yetirilir Eyni zamanda emek bolgusu islerin daha effektiv ve semereli gorulmesine imkan yaradir cunki isciler mueyyen sinaqlardan kecerek oz bacarigina uygun movqeye sahib olur ve isi ugurla gore bilir Emek bolgusu boyuk miqyasda is goren qurumlarin qacilmaz xususiyyetidir cunki cox saxeli is sxemi olan qurulus mutleq sekilde duzgun emek bolgusu aparmalidir ki isler duzgun sekilde icra olunsun Mehz bele qurumlarin hamisi burokratik qurulusa malikdir Burokratik qurulus hem de qurumun daha uzun omurlu ve daxili deyisikliklere daha dozumlu olmasina sebeb olur Buna sebeb ise burokratik qurulusun rasional dusunce uzerinde qurulmasidir Veberin ucqat hakimiyyet bolgusu barede yazdiqlarinda da qeyd edildiyi kimi rasional hakimiyyet enenevi ve xarizmatik hakimiyyetden daha mohkem ve saglamdir Buna sebeb ise rasional dusunce olan yerde islerin hakimiyyet ve yaxud teskilat daxilinde bacariga gore bolunmesi ve islerin evvelceden yazilmis qanun toplusuna uygun heyata kecirilmesidir Meselen sirketde rehber adam isden cixanda sirket tez bir zamanda bassiz qalib dagilmir Evvelceden mueyyen edilmis uslubda qanun cercivesinde yeni rehber secilir ve sirket normal veziyyetine qayidir Rasional hokmranligin movcud olmasi bu qurulusu diger idareetme formalarindan defelerle uzun omurlu ve qanunperest edir Deyer uygunlugu RedakteVeberin sosial arasdirmalarla bagli toxundugu diger nuans ise arasdirmanin motivleridir basqa bir sozle desek neye gore bir sexs mueyyen bir movzunu arasdirir ve onun haqqinda yazir Baxmayaraq ki tedqiqatin bir cox motivleri var Veber daha birini bu siyahiya elave edib ve onun baresinde yazib Bu deyer uygunlugu adlanir Deyer uygunlugunun menasi odur ki her dovrun ozune mexsus deyerleri ve aktual movzulari olur Mehz bu movzularin aktualligi tedqiqatcilari hemin movzu barede arasdirma aparmaga sovq edir Meselen ele Veberin ozunun timsalinda bunu gore bilerik Veberin dovrunde burokratiya sistemi suretle Almaniyada ve diger inkisafda olan olkelerde yayilirdi Bu yeni nov struktur Veberin diqqetini celb etdiyinden ve burokratiyani insanlara basa salmaq isteyi Veberi bu movzuda yazmaga vadar eden esas amillerden olmusdur Basqa numune olaraq ise Senaye Inqilabini gostermek olar hansi ki sosiologiya elminin yaranmasina tekan veren en muhum hadise hesab olunur Mehz Senaye Inqilabinin ortaya cixardigi heyati deyisiklikleri tedqiq etmek ucun bir cox sosioloq ve elm adamlari cox sayli fikirler ireli surmus bu barede yazmislar Veber Simmel Marks Luksemburq Durkhaym Edebiyyat RedakteRitzer George 2008 Classical sociological theory New York McGraw Hill Higher Education London McGraw Hill distributor Weber Marx olumunden sonra 1922 Economy and Society Xarici kecidler RedakteMaks Veberin rus inqilabi ile bagli serhleri Arxivlesdirilib 2012 05 05 at the Wayback Machine Sosial fealiyyet nezeriyyesi M Veberden fenomenoloqlara qeder Arxivlesdirilib 2011 01 01 at the Wayback Machine Veberin kitablari gumer info saytinda Veberin kitablari politnauka org saytinda Vikianbarda Maks Veber ile elaqeli mediafayllar var Menbe https az wikipedia org w index php title Maks Veber amp oldid 6078133, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.