Azərbaycanca
සිංහල
Türkçe
Bu məqaləni lazımdır. |
Karbon turşuları — tərkibində karboksil qrupu olan üzvi turşulardır. Onlar (C(O)OH) quruluşuna malikdirlər. Bu turşuların ümumi formulu R-C(O)OH kimidir. Bu turşularda COOH miqdarına göre əsaslığı müəyyən olunur. Bundan başqa R radikalından asılı olaraq doymuşluğu təyin olunur.
Tarixi
Bəşəriyyətin ilk tanıdığı turşu yəqin ki, sirkə turşusu olmuşdur. O, məlumdur ki, çaxırın fermentativ qıcqırmasından alınır. XVIII əsrin axırlarında artıq limon, alma, süd, oksalat və s. turşular məlum idi. Ancaq onların quruluşunu 100 ildən sonra tapmışlar. Xüsusən onlara turşuluq xassəsini verən karboksil qrupunun olması müəyyənləşdirilmişdir. Karboksil qrupu alkil, alkenil və aril qrupu ilə rabitədə ola bilər. Sonradan müəyyənləşdirilmişdir ki, karboksil qrupu bir, iki və daha artıq sayda (birəsaslı, ikiəsaslı, üçəsaslı və s.) ola bilər.
Nümunə karbon turşuları və nomenklatura-adlandirma
Karbon turşuları əsasən ümumi adlandırma və IUPAC nomenklatura ilə adlandırılır. Misal üçün ümumi adlandirma ilə formiat turşusu HCOOH, lakin IUPAC adlandırma ilə metan turşusu olaraq bilinir. İUPAC nomenklaturasına görə turşuları adlandırarkən üzərində karboksil qrupu olmaq şərtilə ən uzun karbohidrogen zənciri seçilir. Karbon atomların sayına uyğun olan alkanların adının sonuna "turşu" sözü əlavə edilir.
Turşuları adlandırmaq üçün daha çox trival nomenklaturadan istifadə edilir və əvəzləyicilər yunan əlifbası ilə nömrələnir.
| Karbon atomları | Ümumi adı | İUPAC adı | Formul |
|---|---|---|---|
| 1 | Qarışqa turşusu | Metan turşusu | HCOOH |
| 2 | Sirkə turşusu | Etan turşusu | CH3COOH |
| 3 | Propion turşusu | Propan turşusu | CH3CH2COOH |
| 4 | Butan turşusu | CH3(CH2)2COOH | |
| 5 | Pentan turşusu | CH3(CH2)3COOH | |
| 6 | Kapron turşusu | Heksan turşusu | CH3(CH2)4COOH |
| 7 | Enant turşusu | Heptan turşusu | CH3(CH2)5COOH |
| 8 | Kapril turşusu | Oktan turşusu | CH3(CH2)6COOH |
| 9 | Pelarqon turşusu | Nonan turşusu | CH3(CH2)7COOH |
| 10 | Kaprin turşusu | Dekan turşusu | CH3(CH2)8COOH |
| 16 | Palmitin turşusu | Heksadekan turşusu | CH3(CH2)14COOH |
| 18 | Stearin turşusu | Oktadekan turşusu | CH3(CH2)16COOH |
Karboksil radikalı
Karboksil radiklaı·COOH kiçik zaman daxilində mövcud olur. Bu zaman o dimerləşib oksalat turşusuna çevrilir. Bunu ise elektron paramaqnit rezonans ilə etmək mümkündür.
İkiəsaslı karbon turşuları
İkiəsaslı karbon turşularının hamısı bərk maddələrdir. Karbon zəncirində cüt sayda karbon atomu olan ikiəsaslı turşuların qaynama temperaturu tək sayda karbon atomu olan ikiəsaslı karbon turşularının qaynama temperaturundan yüksəkdir.
Alkandikarbon turşularının ilk nümayəndələri homoloqları suda yaxşı həll olur, lakin molekul kütləsinin artması ilə həllolma sürətlə azalır. Dinitrillərin və ya siankarbon turşularının hidrolizindən alınır. Dihalogenalkanların və ya -halogenkarbon turşularının kalium-sianidlə qarşılıqlı təsirindən dinitrillər və ya -sian karbon turşusu alına bilər, onların da hidrolizindən dikarbon turşusu alınır.
Oksalat (etan dikarbon) turşusu bir çox bitkilərin tərkibində vardır. O, kalsium-oksalat şəklində sidiklə ayrılır, patoloji halarda böyüklərdə kalsium-oksalat şəklində yığılır. Oksalat turşusu sənayedə natrium-formiatdan natrium-oksalat alınması mərhələsi ilə istehsal olunur. Laboratoriyada isə saxarozanın qatı nitrat turşusu ilə vanadium(V)oksidin katalitik iştirakı ilə oksidləşməsindən alınır.
| Karbon atomları | Ümumi adı | İUPAC adı | Formul |
|---|---|---|---|
| 2 | Oksalat turşusu | Etandion turşusu | HOOCCOOH |
| 3 | Malon turşusu | Propandion turşusu | HOOCCH2COOH |
| 4 | Kəhrəba turşusu | Butandion turşusu | HOOC(CH2)2COOH |
| 5 | Pentandion turşusu | HOOC(CH2)3COOH | |
| 6 | Adipin turşusu | Heksandion turşusu | HOOC(CH2)4COOH |
Karbon turşularının ümumi alınma üsulları
Ən çox yayılan və yüksək tonnajla istehsal olunan karbon turşuların alınması.
Sirkə turşusunun dünyada illik istehsalı 3 mln. tona çatır. Ondan əsasən həlledici kimi, məsələn, müxtəlif efirlərin, xüsusən asetat (sulu-emulsia, rənglərin, boyaqların, dərman boyaqların) efirlərin, sirkə anhidridinin (asetat kətanların, aspirin), xlorsirkə turşusunun (pestisidlər,2,4-D) alınmasında, yeyinti sənayesində (konservləşdirmədə) və s. istifadə edilir.
Sirkə turşusunun ən klassik alınma üsulu etanolun, etilenin, butanın oksidləşdirilməsi, asetilenin hidratlaşdırılması və metanolun karbonilləşdirilməsidir.
Qarışqa turşusunu ağacın quru distilləsindən və yaxud yüksək təzyiq və temperaturda karbon 2-oksidi natrium hidroksid məhlulundan buraxmaqla (Qoldşmitd reaksiyası) alırlar. qarışqa turşusu sirkə turşusuna nisbətən iyirmi dəfə az istehsal olunur. Ondan sənayedə efirlərin (həlledici, ətirli maddələrin), katalizatorların (Co, Ni karbonillərin), boyaq işlərində, konservləşdirilmədə antiseptik kimi, lak-boyaq materialların istehsalında və s. geniş tətbiq edilir.
Benzoy turşusu boyaqların sintezində, əczaçılıqda, ətirli maddələrin və polimer insiatorların alınmasında geniş istifadə edilir. Sənayedə benzoy turşusunu adətən toluolun oksidləşməsindən alırlar.
Həmçinin bax
Mənbə
- S. F. Qarayev, U. B. İmaşev, G. M. Talıbov "Üzvi kimya", Bakı-2003.
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Karbon tursulari terkibinde karboksil qrupu olan uzvi tursulardir Onlar C O OH qurulusuna malikdirler Bu tursularin umumi formulu R C O OH kimidir Bu tursularda COOH miqdarina gore esasligi mueyyen olunur Bundan basqa R radikalindan asili olaraq doymuslugu teyin olunur Karbon tursusunun qurulusuTarixiBeseriyyetin ilk tanidigi tursu yeqin ki sirke tursusu olmusdur O melumdur ki caxirin fermentativ qicqirmasindan alinir XVIII esrin axirlarinda artiq limon alma sud oksalat ve s tursular melum idi Ancaq onlarin qurulusunu 100 ilden sonra tapmislar Xususen onlara tursuluq xassesini veren karboksil qrupunun olmasi mueyyenlesdirilmisdir Karboksil qrupu alkil alkenil ve aril qrupu ile rabitede ola biler Sonradan mueyyenlesdirilmisdir ki karboksil qrupu bir iki ve daha artiq sayda biresasli ikiesasli ucesasli ve s ola biler Numune karbon tursulari ve nomenklatura adlandirmaKarbon tursulari esasen umumi adlandirma ve IUPAC nomenklatura ile adlandirilir Misal ucun umumi adlandirma ile formiat tursusu HCOOH lakin IUPAC adlandirma ile metan tursusu olaraq bilinir IUPAC nomenklaturasina gore tursulari adlandirarken uzerinde karboksil qrupu olmaq sertile en uzun karbohidrogen zenciri secilir Karbon atomlarin sayina uygun olan alkanlarin adinin sonuna tursu sozu elave edilir Tursulari adlandirmaq ucun daha cox trival nomenklaturadan istifade edilir ve evezleyiciler yunan elifbasi ile nomrelenir Karboksilat rezonans qurulusKarbon atomlari Umumi adi IUPAC adi Formul1 Qarisqa tursusu Metan tursusu HCOOH2 Sirke tursusu Etan tursusu CH3COOH3 Propion tursusu Propan tursusu CH3CH2COOH4 Butan tursusu CH3 CH2 2COOH5 Pentan tursusu CH3 CH2 3COOH6 Kapron tursusu Heksan tursusu CH3 CH2 4COOH7 Enant tursusu Heptan tursusu CH3 CH2 5COOH8 Kapril tursusu Oktan tursusu CH3 CH2 6COOH9 Pelarqon tursusu Nonan tursusu CH3 CH2 7COOH10 Kaprin tursusu Dekan tursusu CH3 CH2 8COOH16 Palmitin tursusu Heksadekan tursusu CH3 CH2 14COOH18 Stearin tursusu Oktadekan tursusu CH3 CH2 16COOHKarboksil radikaliKarboksil radiklai COOH kicik zaman daxilinde movcud olur Bu zaman o dimerlesib oksalat tursusuna cevrilir Bunu ise elektron paramaqnit rezonans ile etmek mumkundur Ikiesasli karbon tursulariIkiesasli karbon tursularinin hamisi berk maddelerdir Karbon zencirinde cut sayda karbon atomu olan ikiesasli tursularin qaynama temperaturu tek sayda karbon atomu olan ikiesasli karbon tursularinin qaynama temperaturundan yuksekdir Alkandikarbon tursularinin ilk numayendeleri homoloqlari suda yaxsi hell olur lakin molekul kutlesinin artmasi ile hellolma suretle azalir Dinitrillerin ve ya siankarbon tursularinin hidrolizinden alinir Dihalogenalkanlarin ve ya halogenkarbon tursularinin kalium sianidle qarsiliqli tesirinden dinitriller ve ya sian karbon tursusu alina biler onlarin da hidrolizinden dikarbon tursusu alinir Oksalat etan dikarbon tursusu bir cox bitkilerin terkibinde vardir O kalsium oksalat seklinde sidikle ayrilir patoloji halarda boyuklerde kalsium oksalat seklinde yigilir Oksalat tursusu senayede natrium formiatdan natrium oksalat alinmasi merhelesi ile istehsal olunur Laboratoriyada ise saxarozanin qati nitrat tursusu ile vanadium V oksidin katalitik istiraki ile oksidlesmesinden alinir Karbon atomlari Umumi adi IUPAC adi Formul2 Oksalat tursusu Etandion tursusu HOOCCOOH3 Malon tursusu Propandion tursusu HOOCCH2COOH4 Kehreba tursusu Butandion tursusu HOOC CH2 2COOH5 Pentandion tursusu HOOC CH2 3COOH6 Adipin tursusu Heksandion tursusu HOOC CH2 4COOHKarbon tursularinin umumi alinma usullariEn cox yayilan ve yuksek tonnajla istehsal olunan karbon tursularin alinmasi Sirke tursusunun dunyada illik istehsali 3 mln tona catir Ondan esasen helledici kimi meselen muxtelif efirlerin xususen asetat sulu emulsia renglerin boyaqlarin derman boyaqlarin efirlerin sirke anhidridinin asetat ketanlarin aspirin xlorsirke tursusunun pestisidler 2 4 D alinmasinda yeyinti senayesinde konservlesdirmede ve s istifade edilir Sirke tursusunun en klassik alinma usulu etanolun etilenin butanin oksidlesdirilmesi asetilenin hidratlasdirilmasi ve metanolun karbonillesdirilmesidir Qarisqa tursusunu agacin quru distillesinden ve yaxud yuksek tezyiq ve temperaturda karbon 2 oksidi natrium hidroksid mehlulundan buraxmaqla Qoldsmitd reaksiyasi alirlar qarisqa tursusu sirke tursusuna nisbeten iyirmi defe az istehsal olunur Ondan senayede efirlerin helledici etirli maddelerin katalizatorlarin Co Ni karbonillerin boyaq islerinde konservlesdirilmede antiseptik kimi lak boyaq materiallarin istehsalinda ve s genis tetbiq edilir Benzoy tursusu boyaqlarin sintezinde eczaciliqda etirli maddelerin ve polimer insiatorlarin alinmasinda genis istifade edilir Senayede benzoy tursusunu adeten toluolun oksidlesmesinden alirlar Hemcinin baxArndt Aystert reaksiyasi Adipin tursusu Asetilendikarbon tursusuMenbeS F Qarayev U B Imasev G M Talibov Uzvi kimya Baki 2003 Istinadlar