Kabarda-Balkariya

Kabarda-Balkar Respublikası (rəsmi), Kabarda-Balkariya (Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэ) — Rusiya Federasiyası subyektlərindən biri.

Kabarda-Balkariya
kab.-çərk. Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэ
Bayraq^[d] Gerb^[d]
43°35′ şm. e. 43°24′ ş. u.
Ölkə	Rusiya
İnzibati mərkəz	Nalçik
İcra başçısı	Kazbek Kokov
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb	5 yanvar 1936
Sahəsi	12.500 km²
Saat qurşağı	Moskva vaxtı^[d]
Əhalisi
Əhalisi	▲869.191 nəf. (1 yanvar 2021)
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu	RU-KB
Avtomobil nömrəsi	07
Rəsmi sayt​ (rus.)
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Şimali Qafqazda, Böyük Qafqaz sıra dağlarının şimal ətəklərində, şimalında Rusiya Federasiyası, şərqində Şimali Osetiya, cənubunda Gürcüstan, qərbində Qaraçay-Çərkəz respublikaları yer almaqdadır.

Coğrafiyası

Respublikanın ərazisi 12.5 min kvadrat kilometrdir .

Böyük Qafqaz sıradağlarının ən yüksək təpəsi olan Elbrus dağı Qaraçay-Çərkəz Respublikası ilə hüdud təşkil edir. 5.633 metr yüksəkliyindəki Elbrus dağı ən böyük yüksəklikdir. Bu sıra dağlar 3.000 metrdən sonra buzlarla örtülüdür. Şimala doğru alçalan ərazi orta bölgədə 1000-3000 metr hündürlüyündə yaylalara, daha şimalda Terek çayı və qollarının meydana gətirdiyi geniş düzənliklərə çevrilir. Ən əhəmiyyətli çayı Terek çayıdır. Terek çayı Böyük Qafqaz sıradağlarının buzlaqları ilə bəslənməkdədir. Malkadere, Guzdelendere, Baksav-dərə, Cbeyan dərə, Çerek dərə həmişə bu buzluqlardan qidalanırlar.

Əhalisi

Əsas məqalə: Kabardin-Balkariya əhalisi

Əhalisi: 859.939  (2010 siyahıyaalınması); 901.494  (2002 siyahıyaalınması); 759.586 (1989 siyahıyaalınması). 2002-ci ildə aparılmış rəsmi siyahıya almaya əsasən respublikanın 901.494 nəfər əhalisi var .

Respublikada Balkarlı Türklər 90 mindən bir qədər artıqdır. Respublikanın paytaxtı Nalçık şəhəridir. Türklər əsasən dağlıq və vadilik bölgələr olan Çerek, Çeğen, Baksan, Malki və Terek ətrafında yaşayırlar.

Öz aralarında Mezengi, Bezingil, Hulamlı, Çezimli, Baksamlı kimi qollara ayrılan Balkarlılar müsəlman olub, Türk dil qrupunun Altay qoluna bağlıdırlar. Özlərinə Dağlı “Tavlu” da deyən Balkarlılar İkinci Dünya müharibəsində Stalinin qanlı sürgününə məruz qalmışlar, sürgün illərində minlərlə şəhid vermişlər, 1950-ci illərdə bağışlanılaraq ölkələrinə dönə bilmişlər.

Vacib statistika

Mənbə: Rusiya Federal Dövlət Statistika Xidməti

	Əhali (x 1000)	Doğum	Ölüm	Təbii artım	Doğum səviyyəsi (hər 1000 nəfərə)	Ölüm səviyyəsi (hər 1000 nəfərə)	Təbii artım səviyyəsi (hər 1000 nəfərə)	Hər qadına düşən doğuş
1970	592	11.683	3.913	7.770	19.7	6.6	13.1
1975	634	12.315	4.717	7.598	19.4	7.4	12.0
1980	680	14.098	5.457	8.641	20.7	8.0	12.7
1985	725	15.941	5.854	10.087	22.0	8.1	13.9
1990	772	15.412	6.573	8.839	20.0	8.5	11.5	2,45
1991	788	14.952	6.995	7.957	19.0	8.9	10.1	2,35
1992	799	13.728	7.093	6.635	17.2	8.9	8.3	2,16
1993	807	11.781	7.864	3.917	14.6	9.7	4.9	1,86
1994	816	11.407	8.052	3.355	14.0	9.9	4.1	1,79
1995	828	10.844	8.236	2.608	13.1	9.9	3.2	1,67
1996	840	10.293	8.199	2.094	12.2	9.8	2.5	1,56
1997	853	10.016	7.985	2.031	11.7	9.4	2.4	1,47
1998	866	9.997	8.201	1.796	11.5	9.5	2.1	1,44
1999	875	9.221	8.292	929	10.5	9.5	1.1	1.30
2000	883	9.207	8.792	415	10.4	10.0	0.5	1,26
2001	891	8.892	8.778	114	10.0	9.9	0.1	1,19
2002	897	9.119	8.954	165	10.2	10.0	0.2	1,20
2003	896	9.294	9.202	92	10.4	10.3	0.1	1,20
2004	889	9.414	8.695	719	10.6	9.8	0.8	1,22
2005	882	8.991	9.034	- 43	10.2	10.2	-0.0	1,13
2006	875	9.308	8.764	544	10.6	10.0	0.6	1,16
2007	870	11.397	8.441	2.956	13.1	9.7	3.4	1,41
2008	866	12.052	8.095	3.957	13.9	9.3	4.6	1,49
2009	863	12.143	8.406	3.737	14.1	9.7	4.3	1,62
2010	860	12.576	8.080	4.496	14.6	9.4	5.2	1,66
2011	860	12.848	8.136	4.712	14.9	9.4	5.5	1,70
2012	859	13.786	7.709	6.077	16.0	9.0	7.0	1,83
2013	859	13.365	7.712	5.653	15.6	9.0	6.6	1,80
2014	860	13.397	7.571	5.826	15.6	8.8	6.8	1,83
2015	861	12.627	7.582	5.045	14.6	8.8	5.8	1,75
2016	863	12.191	7.386	4.805	14.1	8.5	5.6	1,73(e)
2017	865	11.092	7.391	3.701	12.8	8.5	4.3
2018	867	10.786	6.778	4.008	12.4	7.8	4.6

Etnik qruplar

Etnik qrup	1926 siyahıyaalınması		1939 siyahıyaalınması		1959 siyahıyaalınması		1970 siyahıyaalınması		1979 siyahıyaalınması		1989 siyahıyaalınması		2002 siyahıyaalınması		2010 siyahıyaalınması^1
	Sayı	%	Sayı	%	Sayı	%	Sayı	%	Sayı	%	Sayı	%	Sayı	%	Sayı	%
Kabardinlər	122.237	54.2%	152.237	42.4%	190.284	45.3%	264.675	45.0%	303.604	45.5%	364.494	48.2%	498.702^2	55.3%	490.453	57.2%
Balkarlar	33.197	14.7%	40.747	11.3%	34.088	8.1%	51.356	8.7%	59.710	9.0%	70.793	9.4%	104.951	11.6%	108.577	12.7%
Ruslar	32.622	14.5%	129.067	35.9%	162.586	38.7%	218.595	37.2%	234.137	35.1%	240.750	31.9%	226.620	25.1%	193.155	22.5%
Osetinlər	3.839	1.7%	4.608	1.3%	6.442	1.5%	9.167	1.6%	9.710	1.5%	9.996	1.3%	9.845	1.1%	9.129	1.1%
Ukraynalılar	24.723	11.0%	11.142	3.1%	8.400	2.0%	10.620	1.8%	12.139	1.8%	12.826	1.7%	7.592	0.8%	4.800	0.6%
Digərləri	8.803	3.9%	21.328	5.9%	18.315	4.4%	33.790	5.7%	47.246	7.1%	55.672	7.4%	53.784	6.0%	51.556	6.0%
^1 1926-cı ildəki siyahıyaalınması Kabarda-Balkariya MV və Terek rayonunun bir hissəsi olan bu əraziyə aiddir. Sonuncu ərazidə əsasən ruslar və [ukraynalılar] yaşayırdı. ^2 1989-cu il və 2010-cu il sayımının nəticələrinə nəzərən Kabardinlərin sayı 2002-ci ildə qeyri-adi çox görünür. ^3 İdarə məlumat bazalarından qeydiyyatdan keçən 2626 nəfər etnik mənsubiyyətini elan edə bilmədi. Bu qrupdakı etnik qrupların nisbəti bəyan edilən qruplarla eyni olduğu təxmin edilir.

Tarixi

Qızıl Orda və Krım xanlıqlarının suverenliyi altında qaldıqdan sonra. XV əsrin sonlarında Krım xanlığı ilə birlikdə Osmanlılara birləşən Balkarlar 1827-ci ildə rusların suverenliyinə girdilər. 1917-ci il Oktyabr sosialist inqilabından sonra, Karaçaylarla birlikdə Şimali Qafqaz Müstəqil Respublikasında birləşdilər. 1921-ci ildə də Kabartay muxtar vilayətinə qoşuldular.

Balkarlar II Dünya müharibəsi zamanı faşist Almaniyası ilə əməkdaşlıq etdikləri üçün 1944-cü ildə Stalin tərəfindən sürgün edildilər. Bu sürgündən (bu soyqırım zamanı xalqın böyük bir qismi aclıq və səfalətdən ölmüş, bir qismi yurdlarına geri dönə bilməmişdir. 1957-ci ildə də Xruşşov Balkarlara haqqlarını geri qaytarmışdır) sonra balkarların da yaşadığı Kabardey-Balkar Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının adından “Balkar” kəlməsi çıxarıldı. Bu bölgə 1957-ci ilə qədər Kabardin Muxtar Sovet Sosialist Respublikası olaraq adlandırıldı. Bu tarixdə balkarların dönməsinə icazə verildikdən sonra. bölgə yenidən köhnə adını aldı. Balkarlar Sovetlər İttifaqının dağılmasının ardından, eyni respublikada yaşadıqları Kabardeylərlə müxtəlif anlaşılmazlıqlar yaşadılar. Rusiya Federal Qanunlarına əsasən. parlamentdə əksəriyyətə sahib olan Kabardeylər yerli qanunlar çıxararaq. Balkar kəndlilərinin torpaqlarını əllərindən almağa çalışır, Balkarları sıxışdırır və bu səbəbdən də bölgədə gərginliklərin yaşanmasına səbəb olurlar. Kabardeylərin bucür davranışları Balkarları özlərinə müstəqil bir respublika qurmağa məcbur edir. Bununla belə, indiki vaxtda Balkarlar Kabardeylərlə birlikdə eyni respublika içində yaşayırlar.

İqtisadiyyatı

Kabardin-Balkariya inkişaf etmiş çox sahəli sənaye və yüksək intensivli kənd təsərrüfatı respublikasıdır. Sənayesi dağ-mədən əlvan metallurgiya, maşınqayırma və metal emalı, kimya, yüngül, yeyinti, tikinti materialları, ağac emalı sahələrindən ibarətdir. Əlvan metallurgiya sənayesi volfram-molibden filizi yataqları əsasında yaradılmışdır. Ən böyük müəssisə Tırnıauz dağ-metallurgiya kombinatı və Nalçik metalurgiya zavodudur. Maşınqayırma sənayesi elekrotexnika aparatları, dəzgahqayırma, cihazqayırma müəssisələrindən ibarətdir. Mərkəzləri Nalçik, Terek, Qroxladır və Maysk şəhərləridir. Kimya sənayesinin lak-boya və şin təmiri müəssisələri təşkil edir. Respublika kənd təsərrüfatının aparıcı sahələri taxılçılıq və heyvandarlıqdır. Əkin sahəsinin yarıdan çoxunda dənli bitkilər ən çox buğda və qarğıdalı beçərilir. Əkinçiliyin digər sahələrindən texniki bitkilər tərəvəz bostan bitkiləri, kartof və yem bitkiləri əkinləri üstünlük təşkil edir. Meyvəçiliyin və üzümçülüyün inkişafı üçün əlverişli şərait var. Heyvandarlığın əsas istiqaməti südlük və südlük-ətlikdir. Atçılıq, arıçılıq və baramaçılıq əhalinin qədimdən məşgul olduqları təsərrüfat sahələridir. Avtomobil nəqliyyatı, nəqliyyat növləri içərisində ən inkişaf etmiş sahəsidir. Dəmiryol nəqliyyatı inkişaf etməkdədir.

Şəhərlər

• Nalçik – 274.974 nəfər (2002-ci il siyahıya almasına əsasən)

Xarici keçidlər

• Портал правительства Кабардино-Балкарии 2015-06-05 at the Wayback Machine

İstinadlar

1. Kabardin-Balkar Respublikası hökumətinin rəsmi veb portalı (rusca)^{[ölü keçid]}
2. Население по национальности по субъектам Российской Федерации (XLS). Проверено 4 мая 2009.
3. http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnkbr.html
4. . 2018-12-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-03-15.
5. Kabardin-Balkar
6. RussiaOutdoors - Путешествия по России.