fbpx
Wikipedia

Kəlbəcər

Kəlbəcər (1960-1980-ci illərdə şəhər tipli qəsəbə) — Azərbaycan Respublikasının Kəlbəcər rayonunun mərkəzi, Kəlbəcər şəhər inzibati ərazi dairəsində şəhər.

Şəhər
Kəlbəcər
Gerb
40°06′24″ şm. e. 46°02′18″ ş. u.
Ölkə Azərbaycan Azərbaycan
Tarixi və coğrafiyası
Mərkəzin hündürlüyü 1.584 ± 1 m
Saat qurşağı UTC+4
Əhalisi
Əhalisi 7.246 nəfər (1989)
Rəsmi dili Azərbaycan dili
Rəqəmsal identifikatorlar
Telefon kodu +994 26
Nəqliyyat kodu 32
Kəlbəcər
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

1993-cü il aprel ayının 2-də Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunub. 10 noyabr 2020-ci ildə imzalanan atəşkəs bəyanatına əsasən 25 noyabrda Ermənistan Silahlı Birləşmələri Kəlbəcər rayonunu boşaldıb Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinə təhvil vermişdir.

Toponimi

Kəlbəcər toponiminin mənşəyi qədim türk dilində (oykonimin ilkin forması Kevliçer kimi qəbul edilib) çay üstündə qala deməkdir. Kevli "çayın üstü", çer/car "qala" mənasını verir. Yaşayış məntəqəsinin yerləşdiyi qayada Tərtər çayı boyunca cərgə ilə düzülmüş qədim süni mağaralar mövcuddur. Buna görə də mütəxəssislər toponimi kevil/kəvl və qədim türk dillərindəki cər (qaya, yarğan) komponentləri ilə əlaqələndirirlər.Kəlbəcərdəki oronomik toponimlərin hamısı türk mənşəlidir. Bir sıra qədim türk tayfalarının adı bu gün də bu toponimlərdə yaşayır.Kəlbəcər ən qədim insan məskənlərindən biridir. Bu ərazidə ibtidai insanın təşəkkül tapması və formalaşması dördüncü geoloji dövrlə bağlıdır. Bu dövr isə 4 milyon ildən artıq bir tarix deməkdir. Kəlbəcərdəki mağara düşərgələrində aparılmış arxeoloji tədqiqatlar sübut edir ki, ibtidai insan icmasının ilk əmək alətləri həm də bu yerlərdə yaradılıb.

Kəlbəcər ərazisində 30 min ildən çox tarixi olan qədim yaşayış məskənləri, 6 min il yaşı olan qaya təsvirləri, çöp şəkilli qədim türk əlifbası nümunələri aşkar edilib. Buradakı daş abidələr Şimali Azərbaycanda erkən dövr türklüyün, atəşpərəstliyin, xristianlığın, VII əsrdən isə İslamın yayıldığı dövrlərdə yaradılıb. Kəlbəcərdə "Türk qəbristanlığı" adı ilə tanınan bir neçə qədim məzarlıq var. Bunların ən böyüyü Alıbəyli, Kəlbəcər, Zar və b. kəndlərin ərazisindədir. Qəbirstanlıqlar müxtəlif əsrlərdə yaradılmış, forma və ölçüləri ilə bir-birindən fərqlənən at, qoç, sandıq qəbirüstü fiqurlar, başdaşı və günbəzlərlə zəngindir.

Coğrafiyası

Kəlbəcər şəhəri respublikanın paytaxtı Bakı şəhərindən 458 km aralı, Tərtərçay dərəsindədir. Səthi dağlıqdır (Murovdağ, Şahdağ, Şərqi Sevan, Vardenis, Mıxtökən, Qarabağ silsiləsinin və Qarabağ yaylasının bir hissəsi). Ən yüksək zirvəsi Camış dağı (3724) və Dəlidağdır (3616). Ərazidə Yura, Tabaşir, Paleogen, Neogen və Antropogen çökmə, vulkanogen-çökmə və vulkanik süxurları yayılmışdır. Ən böyük çayı Tərtər və onun qolları (Lev çayı, Tutqunçay və s.) Bazarçayın da mənbəyi Kəlbəcər rayonu ərazisindədir. Rayonun mərkəzi və Şimal hissəsində enliyarpaqlı meşələr, meşə-çöl bitkiləri, yüksək və qismən orta dağlarda alp və subalp çəmənlikləri geniş yer tutur. Meşələrinin ümumi sahəsi 32774 hektardır. Qaya keçisi, qonur ayı, çöl donuzu, daşlıq dələsi, ular, qartal və sair faunasını zənginləşdirir. İri yaşayış məntəqələri Kəlbəcər şəhəri, şəhər tipli İstisu qəsəbəsi, Başlıbel, Zəylik, Zar, Qılıclı və Zülfüqarlı kəndləridir. Kəlbəcər meşə təsərrüfatının ərazisi 32774 hektar təşkil edirdi. Kəlbəcər rayonunun ərazilərində yerləşən meşələr I qrupa aid olub, su saxlayıcı və gigienik, hava təmizləyici əhəmiyyətə malikdir. Onlardan:

  • Qiymətli balıq hövzəsinin olduğu çayları ətrafında yerləşən qoruq meşələri - 13471 hektar,
  • ətraf mühitin müvafizəsi üçün əhəmiyyətli meşələr - 15531 hektar,
  • şəhər və kənd məntəqələrinin ətrafındakı yaşıllıqlar - 274 hektar,
  • meşə park zonası - 80 hektar.

Hər tərəfdən dağlarla əhatə olunmuş rayon ərazisi üçüncü və dördüncü dövrün vulkanizm, lava axınına məruz qalmışdır. Kəlbəcər rayonundan başlayaraq Tərtər çayının sol sahili boyunca lava axaraq bazalt-andezit sütunları möhtəşəm qayalıqlar, gözəl təbii mənzərələr yaradır. Sonrakı geoloji dövrlərdə çoxbucaqlı bu sütunlar aşınmaya məruz qalmış və tikinti materialları olan çınqıllar əmələ gətirmişdir. Bu təbii çınqıllar son illərdə bütün rayonun abadlaşmasında təbii xammal kimi istifadə olunurdu. Çay boyunca yumşaq süxurlar erroziyaya məruz qalmış və Kiçik Qafqazın ən böyük kanyonunu yaratmışdır. Xalkozin, azurit, yaşma, oniks, lazurit, obsidian kimi qiymətli daşlar zərgərlik üçün əvəzolunmaz xammal ehtiyatları olaraq əhəmiyyətinə görə dünyada yeganə olan İlmen mineral qoruğundan heç də geri qalmırdı. Geoloqların tədqiqatlarına görə Kəlbəcər rayonunun ərazisində 77 növ mineral var. Təkcə travertinin ehtiyatı 309 milyon kub metrdir. Azərbaycanın Gürcüstandan aldığı pemza (süngər daşı) Kəlbəcərdə kifayət qədərdir. Son illərdə mərmər və mişar daşlarından da istifadə olunurdu. İsti və soyuq havanı buraxmayan, atom radiasiyasının qarşısını alan obsidian qızdıqda həcmini 18 dəfə artırmaq qabiliyyətinə malikdir. Hörgü işlərində və arakəsmələrdə çox nadir tikinti materialıdır. Kəlbəcər rayon Tarixdiyarşünaslıq muzeyinin, rayon şahmat məktəbinin bütün ətraf divarları Kəlbəcərin qiymətli daşları ilə tikilmişdir. Tərtər çayının hövzəsində 412-уə qədər mineral su yataqları mövcuddur. Kəlbəcər həm də fıliz ehtiyatları ilə zəngindir. Zod aşırımı və Söyüdlü yaylağı, Keytidağda qızıl, Göydərədə xromit, Ağyataq, Qaraqaya, Şorbulaqda civə (kinovar), Bağırsaq (yuxarı) dərəsındə uran yataqları perspektivli əlvan metallurgiya xammallarıdır. Rayonun iqlimi aşağı hissələrdə mülayim, 200 m-dən yüksəklikdə isə soyuq dağ iqlimidir. Yayı sərin, qışı nisbətən soyuq keçır. Yağıntıların çox hissəsi ilin soyuq vaxtında və yazın əvvəlində düşür. Kəlbəcər rayonunun suları qapalı Xəzər hövzəsinə aiddir. Əvvəlki geoloji dövrlərdə tekeonik çökmə nəticəsində Göyçə gölü ilə əlaqədə olan Alagöllərin Sarımsaqlıçay vasitəsilə Tərtərlə əlaqəsi yaranmıĢdır. Zod aşırımında, Söyüdlü yaylağında, Murovun cənub ətəkllərində, Qarabağ vulkanik yaylasında çoxlu tektonik və vulkanik göllər mövcuddur. Ən böyük göl dərinliyi 9 m-ə çatan Böyük Alagöldür. Onun sahələrinin uzunluğıı 14 km-dir. Gölə tökülən yeddi çaydan ən böyüyü Azadçaydır. Aprel, May aylarında qarın əriməsi və yaz yağışları zamanı çaylarda ən yüksək səviyyə qeydə alınır. Avqust və Yanvar aylarında çaylarda suyun səviyyəsı aşağı olur. Dağlı və dağlı-palçıqlı sellər son illər balıqlarm qırılmasına səbəb olurdu. Tərtərin dərəsindən dağlara qalxdıqca hündürlük qurşaqları bir-birini lvəz edir. Qara ağac, Qaratikan kolları enliyarpaqlı meşələrlə əvəz olunur. Meşələrdə palıd, fisdıq, vələs, ağcaqayın, göyrüş, qozqara, söyüd, yemişan, hündür yerlərdə isə tozağacı bitirdi. 1800-2000 m-dən hündürlükdə subalp, alp çəmənlikləri gəlir. Subalp çəmənlikləri biçənək, alp çəmənlikləri isə yay otlaqları üçun istifadə olunurdu. Murovun və Dəbdağın hündür zirvələri ətrafında çılpaq yaylaqları ilə fərqlənən dağ-tundra iqlimi gəlir. Meşələrdə insanların sağlamlığının keşiyində duran çoxlu cır meyvə ağacları (alma, armud, əzgil, yemişan), giləmeyvə (qarağat, zirinc, böyürtkən, moruq, həmərsin) bitirdi. Bu bitkilər müharibənin ağır illərində insanlarm qış azuqəsi idi. Son illərdə meĢələrdə olan cır meyvələrdən dərman və mürəbbə hazırlanmasında istifadə olunurdu. Qiymətli, sərt qabıqlı meyvələr olan qoz və fındıqdan ərzaq məhsulları hazırlanırdı. Eyni zamanda bu ağacların oduncağı gözəl mebel xammalı idi. Tut ağacından isə musiqi aləti - saz hazırlanmasında istifadə olunurdu. Kəlbəcər rayonunun tarix-diyarşünaslıq muzeyində qurudulmuş 4000-ə qədər herbarinin 200-ə qədəri dərman bitkisi idi. Çaylarda şirin su balıqları olan qızıl balıqlar üstünlük təşkil edirdi. Əvvəlki dövrlərdə Kəlbəcər rayonu ərazisində iribuynuzlu maral yaşasa da nəsli kəsilmişdi. 1983-cü ildə Tərtərin sağ sahilində tapılan maral buynuzları burada maralların yaşamasını bildirirdi. Nadir hallarda ən yırtıcı heyvan olan pələngə və qonur ayıya rast gəlinirdi. Canavar, tülkü, dovşan, dələ kimi xəz dərili heyvanlar çox idi. Quşlardan qırmızı kitaba düşmüş turac, qırqovul, kəklik, heyvanlardan isə dağ keçisinə, əliyə rast gəlinirdi. Çiçəkli adlanan ərazidə dünyada yeganə təbii arealı olan ayı fındığı, qırmızı kitaba düşmüş gürcü palıdı, qırmızı palıd, Qafqaz cökəsi, saqqallı qozağacı ağaclarının böyük massivləri yerləşir. 40 min hektar ərazidə yerləşən meşələr təkcə oduncaq və qiymətii inşaat, məişət materialları deyil, iqlim dəyişdirici, suqoruyucu, torpaq qoruyucu, müdafiə funksiyaları dağımaqla, ildə milyon tonlarla oksigen buraxmaqla təkcə Kəlbəcər üçün deyil, hava ilə nəfəs alan, atmosferdən istifadə edən bütün Qafqaz, Avropa üçün həyat mənbəyidir. Kəlbəcər rayonunun ərazisində 4 mindən artıq bitki boy atır. Bunlardan 200-ə qədəri dərman bitkiləridir. Ayıdöşəyi, albalı, alma, andız, ardıç, armud, acı əvəlik, acı yonca, acı çiçlk, bağayarpağı, baldırğan, balqabaq, bat-bat, bəlğəmotu, bənövşə, boyaqotu, böyürtkən, bulaqotu, qaytarma, qantəpər, qarağat, qarğıdalı, qatırquyruğıı, qızılgül, qırxbuğum, qovaq, qoz, quşəppəyi, dağ yoncası, dağ laləsi, dəvədabanı, dəlibəng, dəmiravotu, əvəlik, əzgil, əməkömənçi, ərik, əsmə, zəyərik, zirə, zirinç, zoğal, inciçiçəyi, itburnu, yarpız, yasəmən, yerkökü, yovşan, kartof, kasnı, kahı, keşniş, kəklikotu, kələm, kəpənəkçiçək, kərəvüz, kəçəvər, gavalı, gərmoşov, gilas, gilənar, kicitkən, göyəm, güldəfnə, güləvər, güləbətin, gülünbahar, gülxətim, lərkə, ləçəkotu, lobya, meşə gilası, moruq, murdarça, naz, nanə, nərgiz, novruzgülü, öküzboğan, öldürkən, öskəotu, palıd, pərpərən, titraqotu, pişikotu, pomidor, rasyana, reyhan, sarımsaq, soğan, solmazçiçək, söyüd, tərxun, tozağacı, turp, tut, fındıq, fıstıq, xanımotu, xaş-xaş, xədicəgülü, xəndəkotu, xəşənbül, xiyar, xımı, üskükotu, çaytikanı, çiyələk, çobanyastığı, cökə, çuğundur, cəfəri, çil, çinçilim, şalğamturpu, şam, şaftalı, şahtərə, şirpəncəsi, şomu, şüyüd və s. bitkilər bitirdi. Ağaclar - Palıd, Vələs, Ulas, Vən, Göyrüş, Toz, Qovaq, Qaraağac, Söyüd, Çinar, Dağdağan, Ayıgilası,şam, Ardıc. Meyvə ağacları - Alma, Armud, Qoz, Tut, Fıstıq, İtburnu, Yemişan, Qarağat, Moruq, Gilas, Gilənar. Kəlbəcər rayonu özünəməxsus iqtisadi-coğrafi mövqeyi ilə fərqlənir. Kəlbəcərin təbii sərvətlərindən alınan gəlir respublikamızın heç bir rayonu ilə müqayisə edilə bilməz. Sənaye məhsulu üzrə birinci yeri tutan, ancaq Abşeron iqtisadi rayonu ilə müqayisə edilə bilər. Əkinçilikdə taxıl, tütün, kartof, bağçılıq (alma, armud, gilas, gilənar, qarağat), heyvandarlıqda isə maldarlıq, qoyunçuluq, quşçuluq, arıçılıq, atçılıq fərqlənirdi. Kəlbəcər rayonu ərazisində sənaye əhəmiyyətli ehtiyatları 112.5 ton və istismar olunan Söyüdlü (Zod) qızıl yatağı, qiymətləndirilmiş ehtiyatları 13 tondan çox olan Ağdüzdağ və Tutxun qızıl yataqları, sənaye əhəmiyyətli ümumi ehtiyatları 850 ton olan 3 (Ağyataq, Levçay və Şorbulaq) civə yatağı və qiymətləndirilmiş ehtiyatları 200 tondan çox olan Qamışlı və Ağqaya civə yataqları, qiymətləndirilmiş ehtiyatları 10941 min kub/m olan və mişar dağı istehsalına yararlı Kilsəli tuf yatağı, ehtiyatları 4473 min kub/m olan və yüngül beton doldurucusu kimi istifadə edilən Keçəldağ perlit yatağı, ümumi ehtiyatları 2.2 mln. kub/m olan 2 üzlük daş yatağı, ehtiyatları 2540 min kub/m olan Çəpli qum-çınqıl qarışığı yatağı, gözəl dekorativliyə malik 4 mərmər on ikisi (ehtiyatları 1756 ton), 2 nefritoid (ehtiyatları 801 ton) yatağı, ehtiyatları 2337 ton olan 1 obsidian yatağı, ehtiyatları 1067 min kub/m olan 1 listvenit yatağı qalmışdır.

Əhali

Ermənistanın işğalı nəticəsində şəhərin 8.900 (2008) dinc sakini hazırda məcburi köçkün kimi Azərbaycan Respublikasının digər yaşayış məntəqələrində məskunlaşmışlar.Əhalisi 1 avqust 2013-cü il tarixə olan məlumata əsasən 71.100 nəfərdir, o cümlədən Bakı şəhərində 8,9 min nəfər, Gəncə şəhərində 22,5 min nəfər, Mingəçevir şəhərində 3,4 min nəfər, Abşeron rayonunda 2,7 min nəfər, Bərdə rayonunda 6,5 min nəfər, Tərtər rayonunda 4,1 min nəfər, Goranboy rayonunda 7,8 min nəfər, Göygöl rayonunda 5,6 min nəfər, Şəmkir rayonunda 1,3 min nəfər, Daşkəsən rayonunda 14 min nəfər, Samux rayonunda 1,4 min nəfər, Yevlax rayonunda 4,0 min nəfər, Oğuz rayonunda 1,1 min nəfər və respublikanın digər 31 şəhər və rayonlarında 8.1 min nəfər müvəqqəti məskunlaşmışdır.

  • Əhalisi: 71100 nəfər.
  • Əhalisinin sıxlığı ( nəfər / 1 km²) 36,35 nəfər
  • Şəhər əhalisi: 12 min 38 nəfər.
  • Kənd əhalisi: 58 min 716 nəfər.
  • Kişilərin sayı: 35 min 880 nəfər
  • Qadınların sayı: 35 min 220 nəfər
  • Ərazisi. 3050 kv kilometr
  • Qarabağ nüharibəsi əllilərinin sayı -75 nəfər
  • Şəhid ailələrinin sayı -482 ailə
  • Məcburi köçkünlərin sayı - 66985 nəfər

Əhalinin milli tərkibi

  • Azərbaycanlılar - 70408 nəfər
  • Ləzgilər - 1 nəfər
  • Ruslar - 34 nəfər
  • Talışlar - 1 nəfər
  • Avarlar - 2 nəfər
  • Türklər - 1 nəfər
  • Ukraynalılar - 1 nəfər
  • Gürcülər - 1 nəfər
  • Kürdlər - 41 nəfər
  • Tatar - 3 nəfər
  • Digərləri - 2 nəfər
İl Sayı
1989 7.246

Erməni işğalı

Kəlbəcər rayonu 2 aprel 1993-cü ildə ermənilər tərəfindən işğal olunmuşur. Kəlbəcərin işğalı zamanı rayonun 58 mindən artıq əhalisi məcburi köçkün düşmüş 321 nəfər əsir düşmüş və ya girov götürülmüş 511 nəfər vəhşicəsinə qətlə yetirilmiş 97 məktəb, 9 uşaq bağçası, 116 kitabxana, 43 klub, 42 mədəniyyət evi, tarixdiyarşnaslıq muzeyi, 9 xəstəxana, 75 tibbi məntəqə, 23 ambulatoriya, 9 aptek, yüzlərlə inzibati bina, minlərlə mənzil, 100 min baş qaramal, 500 min baş qoyun-quzu, 100-lərlə maşın, texnika və s. talan edilmiş və rayonun milyardlarla manatlıq sərvəti Ermənistana daşınmışdı. Dağlıq Qarabağ ərazisindən kənarda yerləşən, 58 min (1993) nəfər əhalisi olan Kəlbəcər rayonunun Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilməsi nəticəsində dinc əhaliyə vəhşicəsinə divan tutulub, yerli əhali min illər boyu yaşadığı ata-baba torpağından qovularaq didərgin salınıb. Kəlbəcərin işğalından sonra 3205 saylı iclasda BMT Təhlükəsizlik şurası 822 saylı Qətnamə qəbul edib. Qətnamədə bütün işğalçı qüvvələrin Kəlbəcər və Azərbaycanın digər işğal olunmuş rayonlarından dərhal çıxarılması tələb olunur. Lakin indiyədək həmin qətnamədən irəli gələn hər hansı öhdəlik yerinə yetirilməyib. Kəlbəcər rayonunun əhalisi Azərbaycan Respublikasının 56 rayon və şəhərinin 707 yaşyış məntəqəsində qaçqınlıq şəraitində yaşayır. Kəlbəcər rayonu ərazisində qalmış 13.000-dək fərdi mənzil, 37.852 ha meşə sahəsi də talan olmaqdadır. BMT-nin və ATƏT-in prinsiplərinə zidd olaraq 1999-cu ildən Kəlbəcər rayonu ərazisində ermənilərin məskunlaşdırılmasına başanılıb.

Milli Qəhrəmanlar

  • Şükürov Şahlar Əvəz oğlu (1952-1991)
  • Səfərov Sərdar Mədət oğlu (1960-1991)
  • Nəcəfov Yunis İsa oğlu (1967-1992)
  • İbrahimov Xəlil (1967 - 1992)

Ağdərə (Kəlbəcər)

Keçmiş Ağdərə rayonunun əksər hissəsi Kəlbəcər rayonunun inzibati ərazi vahidliyinə keçirilmişdir. Ona görə də Ağdərə haqqında burada məlumat veririk. Ağdərə rayonu 57 kəndi əhatə edib. Səthi əsasən dağlıq, Şərq hissəsi isə düzənliklərdən ibarətdir. Faydalı qazıntıları - Mehmana polimetal yatağı, əhəngdaşı və gipsdən ibarətdir. Mehmana yatağının fılizlərinin tərkibində sink, qurğuşun və digər qiymətli metallar var. (Asan saflaşır, sənaye əhəmiyyətlidir). Əsas çayları Tərtər və Xaçındır. Tərtər çayı üzərində 1976-cı ildə Sərsəng su qovşağı yaradılmışdır. Tərtər kompleksi həm elektrık enerjisi almaq, həm də suvarma məqsədilə qurulmuşdu. Anbarda suyun həcmi 560 min kub metr, ildə 125 milyon kilovat saat elektrik enerjisi verirdi və düzən Qarabağın və dağətəyi zonanın 120 min hektar torpaq sahəsinin suvarılması onunla təmin edilirdi. İşğaldan əvvəl 78 min hektar əkin sahəsi suvarılırdı. Rayon ərazisinin 75,59 min hektarı və yaxud 44 faizini meşələr tuturdu. Ağdərə Dağlıq Qarabağın mühüm kənd təsərrüfatı rayonlarından idi. İqtisadiyyatında üzümçülük, taxılçılıq, tütünçülük və heyvandarlıq əsas yer tuturdu (1988-ci il). Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar 53324 hektar idi. Bunun 21189 hektarı əkin yeri, 5931 hektarı çoxillik bitkilər, 1892 hektarı biçənək, 22863 hektarı örüş idi. Suvarılan torpaqlar 15 min hektar idi. Əkin sahəsinin 9,7 min hektarı dənli-paxlalı bitkilər (buğda, arpa, qarğıdalı) və kartof, 11,3 min hektarı yem bitkiləri əkinləri idi. Rayonda üzümlüklər 3,4 min hektar sahəni tuturdu. Tərtər çayı dərəsi boyunca Azərbaycanın yuxarı və aşağı Qarabağını birləşdirən karvan və avtomobil yolları var idi. Memarlıq abidələrindən Vankulu kəndindəki məşhur Gəncəsar alban məbədi, Xanabert qalası, Herabert qəsəbəsində Hermuk qalası, kilsə, Kolatağ kəndində müqəddəs Şako məbədi (635-ci il) var idi. Talış kəndi yaxınlığında, Urek məbədi (XII əsr), Tərtər çayının yuxarı axarında məbəd (XIII əsr), Qasapert kəndində Hatəm Məlik qalası, Madagiz kəndində Yegiş Arakel məbədi (XII əsr) və qədim körpülər dağıdılıb. (Oradakı Qafqaz alban dinastiyaları və katolikoslarının son istinadgahı olan məşhur Gəncəsar məbədinin əsası 1240-cı ildə Həsən Cəlal tərəfindən qoyulmuşdur. Sonuncu Gəncəsar alban məbədi 1837-ci ildən erməni katolikosluğuna tabe edilmişdir).İşğal edilmiş ərazidə 8036 hektar sanitariya-gigiyena və sağlamlaşdırma funksiyalı meşələr mövcud idi ki, bunun 628 hektarı şəhərətrafı yaşıllıq zonası, 7408 hektarı isə su təchizatı mənbələrinin sanitar mühafızə zonalarına aid meşələr idi. Rayonda 75059 hektar meşə sahələri var idi ki, bu da ərazinin 44%-ni təşkil edirdi. Ağdərə rayonunda, Tərtər çayı vadisində şərq çinarı meşəliyi xüsusi olaraq qorunurdu. Ağdərə rayonunda zəngin faydalı qazıntı yataqları var idi: Qızılbulaq qazıntı yatağında 13,6 vahid sənaye ehtiyatı olan qızıl və 47,9 milyon ton mis, Mehmana yatağında sənaye ehtiyatları 37,3 milyon ton olan qurğuşun, 40,4 milyon ton olan sink, 100 milyon ton olan Dəmirli mis yatağı, Canyataq-Gülyataq qızıl yatağı vardı. Sənaye ehtiyatları 38080 min kub metr olan Ağdərə, 6423 min kub metr olan Şorbulaq-I, 2129 min kub metr olan Şorbulaq-II mişar daşı yatağı, 200 min kub metr olan Ağdərə gəc yatağı düşmənlərə qaldı.

İstinadlar

  1. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi (2019). "İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı" (PDF) (azərb.). stat.gov.az. 2020-04-16 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2020-04-16.
  2. "Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Ermənistan Respublikasının baş naziri və Rusiya Federasiyasının Prezidentinin Bəyanatı". 2020.

Xarici keçidlər

  • “Kəlbəcərə virtual səyahət” “Kəlbəcər "facebook"” “Kəlbəcər RƏSMİ SAYT" ”


kəlbəcər, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəsinə, baxa, məqaləyə, uyğun, formada, mənbələr, əlavə, edib, vikipediyanı, zənginləşdirə, bilərsiniz, avqust, 2021, məqaləni, vikiləş. Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz avqust 2021 Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Kelbecer 1960 1980 ci illerde seher tipli qesebe Azerbaycan Respublikasinin Kelbecer rayonunun merkezi Kelbecer seher inzibati erazi dairesinde seher 1 SeherKelbecerGerb40 06 24 sm e 46 02 18 s u Olke Azerbaycan AzerbaycanTarixi ve cografiyasiMerkezin hundurluyu 1 584 1 mSaat qursagi UTC 4EhalisiEhalisi 7 246 nefer 1989 Resmi dili Azerbaycan diliReqemsal identifikatorlarTelefon kodu 994 26Neqliyyat kodu 32Kelbecer Vikianbarda elaqeli mediafayllar1993 cu il aprel ayinin 2 de Ermenistan silahli quvveleri terefinden isgal olunub 10 noyabr 2020 ci ilde imzalanan ateskes beyanatina esasen 25 noyabrda Ermenistan Silahli Birlesmeleri Kelbecer rayonunu bosaldib Azerbaycan Silahli Quvvelerine tehvil vermisdir 2 Mundericat 1 Toponimi 2 Cografiyasi 3 Ehali 4 Ermeni isgali 5 Milli Qehremanlar 6 Agdere Kelbecer 7 Istinadlar 8 Xarici kecidlerToponimi RedakteKelbecer toponiminin menseyi qedim turk dilinde oykonimin ilkin formasi Kevlicer kimi qebul edilib cay ustunde qala demekdir Kevli cayin ustu cer car qala menasini verir Yasayis menteqesinin yerlesdiyi qayada Terter cayi boyunca cerge ile duzulmus qedim suni magaralar movcuddur Buna gore de mutexessisler toponimi kevil kevl ve qedim turk dillerindeki cer qaya yargan komponentleri ile elaqelendirirler Kelbecerdeki oronomik toponimlerin hamisi turk menselidir Bir sira qedim turk tayfalarinin adi bu gun de bu toponimlerde yasayir Kelbecer en qedim insan meskenlerinden biridir Bu erazide ibtidai insanin tesekkul tapmasi ve formalasmasi dorduncu geoloji dovrle baglidir Bu dovr ise 4 milyon ilden artiq bir tarix demekdir Kelbecerdeki magara dusergelerinde aparilmis arxeoloji tedqiqatlar subut edir ki ibtidai insan icmasinin ilk emek aletleri hem de bu yerlerde yaradilib Kelbecer erazisinde 30 min ilden cox tarixi olan qedim yasayis meskenleri 6 min il yasi olan qaya tesvirleri cop sekilli qedim turk elifbasi numuneleri askar edilib Buradaki das abideler Simali Azerbaycanda erken dovr turkluyun atesperestliyin xristianligin VII esrden ise Islamin yayildigi dovrlerde yaradilib Kelbecerde Turk qebristanligi adi ile taninan bir nece qedim mezarliq var Bunlarin en boyuyu Alibeyli Kelbecer Zar ve b kendlerin erazisindedir Qebirstanliqlar muxtelif esrlerde yaradilmis forma ve olculeri ile bir birinden ferqlenen at qoc sandiq qebirustu fiqurlar basdasi ve gunbezlerle zengindir Cografiyasi RedakteKelbecer seheri respublikanin paytaxti Baki seherinden 458 km arali Tertercay deresindedir Sethi dagliqdir Murovdag Sahdag Serqi Sevan Vardenis Mixtoken Qarabag silsilesinin ve Qarabag yaylasinin bir hissesi En yuksek zirvesi Camis dagi 3724 ve Delidagdir 3616 Erazide Yura Tabasir Paleogen Neogen ve Antropogen cokme vulkanogen cokme ve vulkanik suxurlari yayilmisdir En boyuk cayi Terter ve onun qollari Lev cayi Tutquncay ve s Bazarcayin da menbeyi Kelbecer rayonu erazisindedir Rayonun merkezi ve Simal hissesinde enliyarpaqli meseler mese col bitkileri yuksek ve qismen orta daglarda alp ve subalp cemenlikleri genis yer tutur Meselerinin umumi sahesi 32774 hektardir Qaya kecisi qonur ayi col donuzu dasliq delesi ular qartal ve sair faunasini zenginlesdirir Iri yasayis menteqeleri Kelbecer seheri seher tipli Istisu qesebesi Baslibel Zeylik Zar Qilicli ve Zulfuqarli kendleridir Kelbecer mese teserrufatinin erazisi 32774 hektar teskil edirdi Kelbecer rayonunun erazilerinde yerlesen meseler I qrupa aid olub su saxlayici ve gigienik hava temizleyici ehemiyyete malikdir Onlardan Qiymetli baliq hovzesinin oldugu caylari etrafinda yerlesen qoruq meseleri 13471 hektar etraf muhitin muvafizesi ucun ehemiyyetli meseler 15531 hektar seher ve kend menteqelerinin etrafindaki yasilliqlar 274 hektar mese park zonasi 80 hektar Her terefden daglarla ehate olunmus rayon erazisi ucuncu ve dorduncu dovrun vulkanizm lava axinina meruz qalmisdir Kelbecer rayonundan baslayaraq Terter cayinin sol sahili boyunca lava axaraq bazalt andezit sutunlari mohtesem qayaliqlar gozel tebii menzereler yaradir Sonraki geoloji dovrlerde coxbucaqli bu sutunlar asinmaya meruz qalmis ve tikinti materiallari olan cinqillar emele getirmisdir Bu tebii cinqillar son illerde butun rayonun abadlasmasinda tebii xammal kimi istifade olunurdu Cay boyunca yumsaq suxurlar erroziyaya meruz qalmis ve Kicik Qafqazin en boyuk kanyonunu yaratmisdir Xalkozin azurit yasma oniks lazurit obsidian kimi qiymetli daslar zergerlik ucun evezolunmaz xammal ehtiyatlari olaraq ehemiyyetine gore dunyada yegane olan Ilmen mineral qorugundan hec de geri qalmirdi Geoloqlarin tedqiqatlarina gore Kelbecer rayonunun erazisinde 77 nov mineral var Tekce travertinin ehtiyati 309 milyon kub metrdir Azerbaycanin Gurcustandan aldigi pemza sunger dasi Kelbecerde kifayet qederdir Son illerde mermer ve misar daslarindan da istifade olunurdu Isti ve soyuq havani buraxmayan atom radiasiyasinin qarsisini alan obsidian qizdiqda hecmini 18 defe artirmaq qabiliyyetine malikdir Horgu islerinde ve arakesmelerde cox nadir tikinti materialidir Kelbecer rayon Tarixdiyarsunasliq muzeyinin rayon sahmat mektebinin butun etraf divarlari Kelbecerin qiymetli daslari ile tikilmisdir Terter cayinin hovzesinde 412 ue qeder mineral su yataqlari movcuddur Kelbecer hem de filiz ehtiyatlari ile zengindir Zod asirimi ve Soyudlu yaylagi Keytidagda qizil Goyderede xromit Agyataq Qaraqaya Sorbulaqda cive kinovar Bagirsaq yuxari deresinde uran yataqlari perspektivli elvan metallurgiya xammallaridir Rayonun iqlimi asagi hisselerde mulayim 200 m den yukseklikde ise soyuq dag iqlimidir Yayi serin qisi nisbeten soyuq kecir Yagintilarin cox hissesi ilin soyuq vaxtinda ve yazin evvelinde dusur Kelbecer rayonunun sulari qapali Xezer hovzesine aiddir Evvelki geoloji dovrlerde tekeonik cokme neticesinde Goyce golu ile elaqede olan Alagollerin Sarimsaqlicay vasitesile Terterle elaqesi yaranmiGdir Zod asiriminda Soyudlu yaylaginda Murovun cenub etekllerinde Qarabag vulkanik yaylasinda coxlu tektonik ve vulkanik goller movcuddur En boyuk gol derinliyi 9 m e catan Boyuk Alagoldur Onun sahelerinin uzunlugii 14 km dir Gole tokulen yeddi caydan en boyuyu Azadcaydir Aprel May aylarinda qarin erimesi ve yaz yagislari zamani caylarda en yuksek seviyye qeyde alinir Avqust ve Yanvar aylarinda caylarda suyun seviyyesi asagi olur Dagli ve dagli palciqli seller son iller baliqlarm qirilmasina sebeb olurdu Terterin deresinden daglara qalxdiqca hundurluk qursaqlari bir birini lvez edir Qara agac Qaratikan kollari enliyarpaqli meselerle evez olunur Meselerde palid fisdiq veles agcaqayin goyrus qozqara soyud yemisan hundur yerlerde ise tozagaci bitirdi 1800 2000 m den hundurlukde subalp alp cemenlikleri gelir Subalp cemenlikleri bicenek alp cemenlikleri ise yay otlaqlari ucun istifade olunurdu Murovun ve Debdagin hundur zirveleri etrafinda cilpaq yaylaqlari ile ferqlenen dag tundra iqlimi gelir Meselerde insanlarin saglamliginin kesiyinde duran coxlu cir meyve agaclari alma armud ezgil yemisan gilemeyve qaragat zirinc boyurtken moruq hemersin bitirdi Bu bitkiler muharibenin agir illerinde insanlarm qis azuqesi idi Son illerde meGelerde olan cir meyvelerden derman ve murebbe hazirlanmasinda istifade olunurdu Qiymetli sert qabiqli meyveler olan qoz ve findiqdan erzaq mehsullari hazirlanirdi Eyni zamanda bu agaclarin oduncagi gozel mebel xammali idi Tut agacindan ise musiqi aleti saz hazirlanmasinda istifade olunurdu Kelbecer rayonunun tarix diyarsunasliq muzeyinde qurudulmus 4000 e qeder herbarinin 200 e qederi derman bitkisi idi Caylarda sirin su baliqlari olan qizil baliqlar ustunluk teskil edirdi Evvelki dovrlerde Kelbecer rayonu erazisinde iribuynuzlu maral yasasa da nesli kesilmisdi 1983 cu ilde Terterin sag sahilinde tapilan maral buynuzlari burada marallarin yasamasini bildirirdi Nadir hallarda en yirtici heyvan olan pelenge ve qonur ayiya rast gelinirdi Canavar tulku dovsan dele kimi xez derili heyvanlar cox idi Quslardan qirmizi kitaba dusmus turac qirqovul keklik heyvanlardan ise dag kecisine eliye rast gelinirdi Cicekli adlanan erazide dunyada yegane tebii areali olan ayi findigi qirmizi kitaba dusmus gurcu palidi qirmizi palid Qafqaz cokesi saqqalli qozagaci agaclarinin boyuk massivleri yerlesir 40 min hektar erazide yerlesen meseler tekce oduncaq ve qiymetii insaat meiset materiallari deyil iqlim deyisdirici suqoruyucu torpaq qoruyucu mudafie funksiyalari dagimaqla ilde milyon tonlarla oksigen buraxmaqla tekce Kelbecer ucun deyil hava ile nefes alan atmosferden istifade eden butun Qafqaz Avropa ucun heyat menbeyidir Kelbecer rayonunun erazisinde 4 minden artiq bitki boy atir Bunlardan 200 e qederi derman bitkileridir Ayidoseyi albali alma andiz ardic armud aci evelik aci yonca aci ciclk bagayarpagi baldirgan balqabaq bat bat belgemotu benovse boyaqotu boyurtken bulaqotu qaytarma qanteper qaragat qargidali qatirquyrugii qizilgul qirxbugum qovaq qoz quseppeyi dag yoncasi dag lalesi devedabani delibeng demiravotu evelik ezgil emekomenci erik esme zeyerik zire zirinc zogal inciciceyi itburnu yarpiz yasemen yerkoku yovsan kartof kasni kahi kesnis keklikotu kelem kepenekcicek kerevuz kecever gavali germosov gilas gilenar kicitken goyem guldefne gulever gulebetin gulunbahar gulxetim lerke lecekotu lobya mese gilasi moruq murdarca naz nane nergiz novruzgulu okuzbogan oldurken oskeotu palid perperen titraqotu pisikotu pomidor rasyana reyhan sarimsaq sogan solmazcicek soyud terxun tozagaci turp tut findiq fistiq xanimotu xas xas xedicegulu xendekotu xesenbul xiyar ximi uskukotu caytikani ciyelek cobanyastigi coke cugundur ceferi cil cincilim salgamturpu sam saftali sahtere sirpencesi somu suyud ve s bitkiler bitirdi Agaclar Palid Veles Ulas Ven Goyrus Toz Qovaq Qaraagac Soyud Cinar Dagdagan Ayigilasi sam Ardic Meyve agaclari Alma Armud Qoz Tut Fistiq Itburnu Yemisan Qaragat Moruq Gilas Gilenar Kelbecer rayonu ozunemexsus iqtisadi cografi movqeyi ile ferqlenir Kelbecerin tebii servetlerinden alinan gelir respublikamizin hec bir rayonu ile muqayise edile bilmez Senaye mehsulu uzre birinci yeri tutan ancaq Abseron iqtisadi rayonu ile muqayise edile biler Ekincilikde taxil tutun kartof bagciliq alma armud gilas gilenar qaragat heyvandarliqda ise maldarliq qoyunculuq qusculuq ariciliq atciliq ferqlenirdi Kelbecer rayonu erazisinde senaye ehemiyyetli ehtiyatlari 112 5 ton ve istismar olunan Soyudlu Zod qizil yatagi qiymetlendirilmis ehtiyatlari 13 tondan cox olan Agduzdag ve Tutxun qizil yataqlari senaye ehemiyyetli umumi ehtiyatlari 850 ton olan 3 Agyataq Levcay ve Sorbulaq cive yatagi ve qiymetlendirilmis ehtiyatlari 200 tondan cox olan Qamisli ve Agqaya cive yataqlari qiymetlendirilmis ehtiyatlari 10941 min kub m olan ve misar dagi istehsalina yararli Kilseli tuf yatagi ehtiyatlari 4473 min kub m olan ve yungul beton doldurucusu kimi istifade edilen Keceldag perlit yatagi umumi ehtiyatlari 2 2 mln kub m olan 2 uzluk das yatagi ehtiyatlari 2540 min kub m olan Cepli qum cinqil qarisigi yatagi gozel dekorativliye malik 4 mermer on ikisi ehtiyatlari 1756 ton 2 nefritoid ehtiyatlari 801 ton yatagi ehtiyatlari 2337 ton olan 1 obsidian yatagi ehtiyatlari 1067 min kub m olan 1 listvenit yatagi qalmisdir Ehali RedakteErmenistanin isgali neticesinde seherin 8 900 2008 dinc sakini hazirda mecburi kockun kimi Azerbaycan Respublikasinin diger yasayis menteqelerinde meskunlasmislar Ehalisi 1 avqust 2013 cu il tarixe olan melumata esasen 71 100 neferdir o cumleden Baki seherinde 8 9 min nefer Gence seherinde 22 5 min nefer Mingecevir seherinde 3 4 min nefer Abseron rayonunda 2 7 min nefer Berde rayonunda 6 5 min nefer Terter rayonunda 4 1 min nefer Goranboy rayonunda 7 8 min nefer Goygol rayonunda 5 6 min nefer Semkir rayonunda 1 3 min nefer Daskesen rayonunda 14 min nefer Samux rayonunda 1 4 min nefer Yevlax rayonunda 4 0 min nefer Oguz rayonunda 1 1 min nefer ve respublikanin diger 31 seher ve rayonlarinda 8 1 min nefer muveqqeti meskunlasmisdir Ehalisi 71100 nefer Ehalisinin sixligi nefer 1 km 36 35 nefer Seher ehalisi 12 min 38 nefer Kend ehalisi 58 min 716 nefer Kisilerin sayi 35 min 880 nefer Qadinlarin sayi 35 min 220 nefer Erazisi 3050 kv kilometr Qarabag nuharibesi ellilerinin sayi 75 nefer Sehid ailelerinin sayi 482 aile Mecburi kockunlerin sayi 66985 neferEhalinin milli terkibi Azerbaycanlilar 70408 nefer Lezgiler 1 nefer Ruslar 34 nefer Talislar 1 nefer Avarlar 2 nefer Turkler 1 nefer Ukraynalilar 1 nefer Gurculer 1 nefer Kurdler 41 nefer Tatar 3 nefer Digerleri 2 nefer Il Sayi1989 7 246Ermeni isgali RedakteKelbecer rayonu 2 aprel 1993 cu ilde ermeniler terefinden isgal olunmusur Kelbecerin isgali zamani rayonun 58 minden artiq ehalisi mecburi kockun dusmus 321 nefer esir dusmus ve ya girov goturulmus 511 nefer vehsicesine qetle yetirilmis 97 mekteb 9 usaq bagcasi 116 kitabxana 43 klub 42 medeniyyet evi tarixdiyarsnasliq muzeyi 9 xestexana 75 tibbi menteqe 23 ambulatoriya 9 aptek yuzlerle inzibati bina minlerle menzil 100 min bas qaramal 500 min bas qoyun quzu 100 lerle masin texnika ve s talan edilmis ve rayonun milyardlarla manatliq serveti Ermenistana dasinmisdi Dagliq Qarabag erazisinden kenarda yerlesen 58 min 1993 nefer ehalisi olan Kelbecer rayonunun Ermenistan Silahli Quvveleri terefinden isgal edilmesi neticesinde dinc ehaliye vehsicesine divan tutulub yerli ehali min iller boyu yasadigi ata baba torpagindan qovularaq didergin salinib Kelbecerin isgalindan sonra 3205 sayli iclasda BMT Tehlukesizlik surasi 822 sayli Qetname qebul edib Qetnamede butun isgalci quvvelerin Kelbecer ve Azerbaycanin diger isgal olunmus rayonlarindan derhal cixarilmasi teleb olunur Lakin indiyedek hemin qetnameden ireli gelen her hansi ohdelik yerine yetirilmeyib Kelbecer rayonunun ehalisi Azerbaycan Respublikasinin 56 rayon ve seherinin 707 yasyis menteqesinde qacqinliq seraitinde yasayir Kelbecer rayonu erazisinde qalmis 13 000 dek ferdi menzil 37 852 ha mese sahesi de talan olmaqdadir BMT nin ve ATET in prinsiplerine zidd olaraq 1999 cu ilden Kelbecer rayonu erazisinde ermenilerin meskunlasdirilmasina basanilib Milli Qehremanlar RedakteSukurov Sahlar Evez oglu 1952 1991 Seferov Serdar Medet oglu 1960 1991 Necefov Yunis Isa oglu 1967 1992 Ibrahimov Xelil 1967 1992 Agdere Kelbecer RedakteKecmis Agdere rayonunun ekser hissesi Kelbecer rayonunun inzibati erazi vahidliyine kecirilmisdir Ona gore de Agdere haqqinda burada melumat veririk Agdere rayonu 57 kendi ehate edib Sethi esasen dagliq Serq hissesi ise duzenliklerden ibaretdir Faydali qazintilari Mehmana polimetal yatagi ehengdasi ve gipsden ibaretdir Mehmana yataginin filizlerinin terkibinde sink qurgusun ve diger qiymetli metallar var Asan saflasir senaye ehemiyyetlidir Esas caylari Terter ve Xacindir Terter cayi uzerinde 1976 ci ilde Serseng su qovsagi yaradilmisdir Terter kompleksi hem elektrik enerjisi almaq hem de suvarma meqsedile qurulmusdu Anbarda suyun hecmi 560 min kub metr ilde 125 milyon kilovat saat elektrik enerjisi verirdi ve duzen Qarabagin ve dageteyi zonanin 120 min hektar torpaq sahesinin suvarilmasi onunla temin edilirdi Isgaldan evvel 78 min hektar ekin sahesi suvarilirdi Rayon erazisinin 75 59 min hektari ve yaxud 44 faizini meseler tuturdu Agdere Dagliq Qarabagin muhum kend teserrufati rayonlarindan idi Iqtisadiyyatinda uzumculuk taxilciliq tutunculuk ve heyvandarliq esas yer tuturdu 1988 ci il Kend teserrufatina yararli torpaqlar 53324 hektar idi Bunun 21189 hektari ekin yeri 5931 hektari coxillik bitkiler 1892 hektari bicenek 22863 hektari orus idi Suvarilan torpaqlar 15 min hektar idi Ekin sahesinin 9 7 min hektari denli paxlali bitkiler bugda arpa qargidali ve kartof 11 3 min hektari yem bitkileri ekinleri idi Rayonda uzumlukler 3 4 min hektar saheni tuturdu Terter cayi deresi boyunca Azerbaycanin yuxari ve asagi Qarabagini birlesdiren karvan ve avtomobil yollari var idi Memarliq abidelerinden Vankulu kendindeki meshur Gencesar alban mebedi Xanabert qalasi Herabert qesebesinde Hermuk qalasi kilse Kolatag kendinde muqeddes Sako mebedi 635 ci il var idi Talis kendi yaxinliginda Urek mebedi XII esr Terter cayinin yuxari axarinda mebed XIII esr Qasapert kendinde Hatem Melik qalasi Madagiz kendinde Yegis Arakel mebedi XII esr ve qedim korpuler dagidilib Oradaki Qafqaz alban dinastiyalari ve katolikoslarinin son istinadgahi olan meshur Gencesar mebedinin esasi 1240 ci ilde Hesen Celal terefinden qoyulmusdur Sonuncu Gencesar alban mebedi 1837 ci ilden ermeni katolikosluguna tabe edilmisdir Isgal edilmis erazide 8036 hektar sanitariya gigiyena ve saglamlasdirma funksiyali meseler movcud idi ki bunun 628 hektari seheretrafi yasilliq zonasi 7408 hektari ise su techizati menbelerinin sanitar muhafize zonalarina aid meseler idi Rayonda 75059 hektar mese saheleri var idi ki bu da erazinin 44 ni teskil edirdi Agdere rayonunda Terter cayi vadisinde serq cinari meseliyi xususi olaraq qorunurdu Agdere rayonunda zengin faydali qazinti yataqlari var idi Qizilbulaq qazinti yataginda 13 6 vahid senaye ehtiyati olan qizil ve 47 9 milyon ton mis Mehmana yataginda senaye ehtiyatlari 37 3 milyon ton olan qurgusun 40 4 milyon ton olan sink 100 milyon ton olan Demirli mis yatagi Canyataq Gulyataq qizil yatagi vardi Senaye ehtiyatlari 38080 min kub metr olan Agdere 6423 min kub metr olan Sorbulaq I 2129 min kub metr olan Sorbulaq II misar dasi yatagi 200 min kub metr olan Agdere gec yatagi dusmenlere qaldi Istinadlar Redakte Azerbaycan Respublikasinin Dovlet Statistika Komitesi 2019 Inzibati erazi bolgusu tesnifati PDF azerb stat gov az 2020 04 16 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2020 04 16 Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti Ermenistan Respublikasinin bas naziri ve Rusiya Federasiyasinin Prezidentinin Beyanati 2020 Xarici kecidler Redakte Kelbecere virtual seyahet Kelbecer facebook Kelbecer RESMI SAYT Kelbecer rayonu ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Seher ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Menbe https az wikipedia org w index php title Kelbecer amp oldid 5896324, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.