fbpx
Wikipedia

Kök (orqan)

Kök — hər hansı mühitdə yarpaq və müəyyən qayda üzrə düzülmüş tumurcuqlardan məhrum olan bitki orqanı. Bəzi bitkilərin kökləri olmur . Kök sistemi iki cür olur: mil kök və saçaqlı kök sistemi.

Pambıq bitkisində əsas və ikinci köklər

Kök sistemi və kökün növləri

Kökün ucunda əksərən kök üsküyü və mikoriza olur. Kök həmişə morfoloji ucdan böyüyür və endogen budaqlanma (daxilində törəmə), xüsusiyyətinə malikdir.

Otlar, kollar və ağaclar kök sisteminə malikdir. Kök, bitkinin əsas orqanlarından biridir. Kökün əsas vəzifələrindən (funksiyalarından) biri, bitkini torpağa bərkitmək və torpaqdakı suyu, eləcə də mineral maddələri sormaqdır. Çox vaxt Kök, ehtiyat qida maddəsi toplanan orqana da çevrilir. Üzvi maddələrin yaradılmasında və vegetativ çoxalma prosesində də kök iştirak edir.

Bitkinin bütün kökləri onun kök sistemini təşkil edir. Quruluşuna və inkişaf xüsusiyyətlərinə görə iki cür kök sistemi müəyyən edilir:

  • mil kök sistemi
  • saçaqlı kök sistemi.

Mil kök əsas kökdən, yəni rüşeym kökcüyündən inkişaf edir. Əsas kök milə oxşayır. Buna görə də əsas kökü yaxşı inkişaf etmiş bitkilərin kök sisteminə mil köklər deyılır.

Mil kök sistemində əsas kök yaxşı inkişaf etməkIə sürətlə böyüyür, torpağın dərinliyinə doğru uzanır. Özündən yanlara çoxlu şaxələr verərək, geniş kök şəbəkəsi yaradır. Əsas kökdən yanlara inkişaf edən köklər yan köklər adlanır. Onlar da, öz növbəsində, xırda, nazik kökcüklərə şaxələnir. Beləliklə, torpağın hər tərəfinə yayılan çoxlu nazik köklər əmələ gəlir. Üzüm bitkisinin (tənəyin) əsas kökü torpağın dərin qatlarına gedərək, oradaki rütubətdən istifadə edir, bərk süxur və nazik daşlarla qarşılaşdıqda isə, xüsusi turşu ifraz edir. 0, bərk süxuru dağıdır, daşı deşir, torpağın dərinliyinə gedir. Köklər şaxələnərək əsas kökdən bir neçə metr yanlara uzanan yan kökləri əmələ gətirir. Üzüm bitkisinin bu xüsusiyyətindən iətifadə olunaraq, respublikanın bəzi rayonlarında dəmyə şəraitində üzümçülüyü inkişaf etdirmək mümkün olmuşdur. Azərbaycanın düzən rayonlarında yayılmış dəvətikanı adlanan ot bitkisinin mil kökü hətta 15-20 m-ə qədər, pambığın kökü 1,5-2 m, qarayoncanın kökü 3,5 m, xiyarın kökü isə 0,4-0,6 m-ə qədər torpağın dərinliyinə keçir. Xüsusilə ağacların kökü daha yaxşı inkişaf edir. Məsələn, yaşlı alma ağacının kökü bitkinin gövdəsindən 15 m-ə qədər yanlara yayılır və 3-4 m dərinliyə gedir. Kök uc hissəsi ilə böyüyür. Əgər kökün ucunu qırsaq, onun uzununa böyüməsi dayanar. Bu zaman yan və əlavə köklər daha yaxşı inkişaf edər və torpağın ən münbit olan yuxarı qatında yayılar. Buna görə də şitillər əkilən zaman onların uclarını vurmaq lazımdır.

Mil kök sistemi, adətən, toxumdan təzə çıxmış cavan İkiləpəli bitkilərdə yaxşı görünür. İkiləpəli bitkilərin çoxu mil kök sisteminə malikdir. Əvəlikdə, lobyada, günəbaxan, yerkökü və yoncada iıikişaf etmiş əsas kök yaxşı nəzərə çarpır.

Saçaqlı kök sistemi daha çox birləpəli bitkilərdə — taxılların hamısında, soğan, sarımsaq və dağ laləsində olur. Bu bitkilərdə əsas kök çox böyümür və gövdənin torpaqda olan hissəsindən topa ilə çıxan çoxlu əlavə köklər arasında nəzərə çarpır.

Deməli, əgər kök rüşeym kökcüyündən inkişaf edirsə, bu əsas kökdür. Gövdədən çıxırsa, bu əlava kökdür. Əgər kök əsas və əlavə köklərdən inkişaf edirsə, bu yan köklərdir. Əlavə köklər gövdənin yerüstü hissəsində, hətta yarpaqlarda da əmələ gələ bilər.

Nar, üzüm, qızılgül, çinar, söyüd və qarağatın budaqlarını suya qoysaq və ya rütubətli torpağa basdırsaq, onlarda əlavə köklər əmələ gəlir. Buna görə də bu bitkilər, əsasən, çilik vasitəsilə çoxaldılır. Kələm, pomidor, xiyar, qarğıdalı bitkilərinin diblərini torpaqla doldurduqda gövdələrin torpaq altında qalan hissəsindən əlavə köklər əmələ gələcəkdir. Bu da bitkilərin yaxşı qidalanmasına və məhsuldarlığın artmasına səbəb olur.

Bitkilərin həyatında torpağın böyük əhəmiyyəti vardır. Cücərtilərdə kökİər inkişaf etdikcə onlar torpağın dərinliyinə doğru uzanır, yan tərəflərə şaxələnib torpağın müəyyən qatını tor kimi tutur, bitkini qida maddələri ilə təmin edir. Bəs torpaq nədir və onda nə kimi qida ınaddələri vardır? Yerin bitkilərlə örtülü olan münbit üst qatı torpaq adlanır. Bitki örtüyü olan sahəni təxminən bir metr dərinlikdə qazsaq və onun divarlarını kəssək, bu kəsikdə torpağın qatlarla yerləşdiyini görərik.

Ən üst qatın rəngi daha tünddür. Torpağın üst qatında bitkilərin kökİərinə, çürümüş bitki qalıqlarına, eləcə də yağış qurdla-nna, həşərat və başqa heyvan qalıqlarına təsadüf edilir. Bu qahqlar mikroorqanizmlərin təsirilə parçalanaraq çürüntü təşkil edən maddələri əmələ gətirir. Həmin çürüntü kökİərlə birlikdə torpağın rəngini tündləşdirir. Alt qatlarda çürüntü və bitkilərin kökİəri nisbətən azalır. Ona görə də alt qatlarda torpağın rəngi üst qatdan açıq olur. Torpağın alt qatlarında, adətən, qum, gil və daşlar olur. Hər bir torpaqda çürüntü vardır, bununla da o, dağ süxuru, qum və ya gildən fərqlənir.

Tərkibində çürüntü çox olan torpaqların rəngi qara olur. Belə torpaqlar qaratorpaq adlanır. Qaratorpaq rütubəti yaxşı saxlayır, tərkibində qida maddələri çox olur. Çürüntü maddələri ilə zəngin olan torpaq münbit sayılır. Münbit torpaqlardan həmişə yüksək və sabit məhsul əldə edilir.

Torpaq tərkibinə görə mürəkkəbdir. Bunu aşağıdakı təcrübələrlə sübut etmək olar. Əgər bir parça qaratorpağı alovda közərtsək, onun tərkibində olan bitki qalıqları, çürüntülər yanacaq, yerdə torpağın bir qədər açıq rəngli külü qalacaqdır. Deməli, torpağın qara olması onun tərkibindəki çürüntünün miqdarından asılıdır.

Təcrübəni davam etdirək. Közərdilmiş torpağın bir hissəsini stəkana töküb, üzərinə su əlavə edək. Bu suyun rəngi bulanacaqdır. Bulanmış suyu başqa stəkana süzüb kənara qoyaq. Əvvəlki stəkanın dibindəki çöküntünü bir neçə dəfə yusaq, onun dibində təmiz qum qaldığını görərik. Bulanıq su tökülmüş stəkanı bir neçə saatdan sonra nəzərdən keçirsək, suyun durulduğunu və gilin stəkanın dibinə çökdüyünü müşahidə edərik. Deməli, torpağın tərkibində çürüntüdən başqa qum və gil də vardır. Suyu bulandıran da gildir.

İndi yenə közərdilmiş torpağın qalan hissəsini stəkana töküb üzərinə su əlavə edək və su durulana qədər gözləyək. Durulmuş suyu başqa təmiz bankaya boşaldıb süzgəc kağızından süzək. Alınmış suyu çini qaba töküb buxarlandıraq. Su buxarlanıb qurtardıqdan sonra qabın dibində ağ rəngdə ərp qalacaqdır. Bu, torpaq suyunda həllolmuş və süzgəc kağızından süzülən duzlardır. Torpaqda həmçinin su və hava da vardır. Suyun olmasını əl ilə hiss etmək olar. Əgər suya bir parça quru torpaq atsaq, ondan hava qabarcıqları çıxmağa başlayacaqdır. Bu da torpağın içərisindəki havadır. Deməli, torpağın tərkibində çürüntü, qum, gil, mineral duzlar, su və hava vardır. Onların miqdarı ayrı-ayrı torpaqlarda müxtəlifdir.

Çürüntü çox olan torpaqlar münbit torpaqlardır. Qum çox olan torpaqlar qumlu, qumsal, gil çox olan torpaqlar isə gilli torpaqlar adlanır.

Torpağın tərkibində su çox olduqda bataqlığa çevrilir, mineral duzlar çox olduqda şoranlaşır, əkin üçün yararsız olur. Respublikamızın bəzi düzənlik rayonlarında torpağın tərkibində xörək duzu və başqa dıızlar da həddindən çoxdur. Həmmin duzlar nıədəni bitkilər tərəfindən ınənimsənilir və bitkiyə mənfi təsir göstərir. Belə sahələr əkin üçün yararsızdır. Şoran torpaqları yararlı hala salmaq üçün geniş meliorasiya işləri görülür. Bu məqsədlə şoranlaşmış torpaqlarda dərin kanallar çəklir, torpaqdakı artıq duzlar yuyularaq həmin kanallar vasitəsilə axıdılır.

Münbit torpaq qatı uzun illər ərzində ona, müxtəlif bitki və heyvan qalıqlarının, çürüntülərinin qarışması nəticəsində əmələ gəlir. Ona görə də torpaqdan düzgün istifadə edilməsinin və onun mühafizə olunmasının böyük əhəmiyyəti vardır. Belə ki, meşələrin qırılması, çəmənlikİərin düzgün istifadə edilməməsi torpağın aşınmasma, yəni onun münbit qatının su və külək vasitəsilə yuyulub aparılmasına səbəb olur.

Respublikamızdakı torpaq sahələrinin çox hissəsi quraqlıq rayonlardadır. Bu rayonlarda törpağın suvarılması kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını 2-3 dəfə artırır. Bəzi torpaqlarda həddindən artıq rütubət olduğundan bataqlığa çevrilir. Bu zonalarda yüksək məhsul almaq üçün torpağı qurutmaq lazımdır.

Əsrlər və min illər ərzində yaranan torpaq bizim təbii sərvətimizdir, insanın ərzaq məhsullarının, heyvan qidasının, sənaye üçün alınan xammalın əsas mənbəyidir. Torpağı qorumaq və onun məhsuldarlığını artırmaq hamının borcudur.

Kökün zonaları

Bitkinin toxumu cücərdikdə əvvəlcə onda toxumdakı rüşeym kökcüyünün inkişafı nəticəsində kök əmələ gəlir. Bu kökcük bitkinin başqa orqanları kimi hüceyrəvi quruluşa malikdir. Rüşeym kökcüyünün hüceyrələri toxumun suda həll olmuş qida maddələrini soraraq bölünür və böyüyür. Beləlikİə dəkökcük böyüyür və tədricən iri kökə çevrilir.

Noxud, lobya və buğdanın cavan kökİərini işığa tutub diqqətlə baxsaq, onlarn uc hissələrinin bir qədər tünd rəngdə olmasını müşahidə edərik. Lobyanın cavan kökünü uzununa bölüb onun nazik kə siyinə mikroskopla baxsaq, kökün hissələrini aydın görərik. Kökün bir qədər tünd rəngdə görünən zərif ucu üsküyəbənzər sıx hüceyrə qatı ilə örtülmüşdür. Həmin örtüyə kök üsküyü deyilir.

0, kökün ucunu zədələnməkdən qoruyur. Kök böyüyüb torpağın dərinliyinə getdikcə daş, qum və torpaq dənəcikİəri ilə rastlaşır. Bu zaman kök üsküyünün hüceyrələri sərt torpaq hissəcikİərinə sürtüldükcə sovulub, dağılır. Onları kökün ucunda arasıkəsilmədən əmələ gələn yeni hüceyrə qatları əvəz edir. Beləlikİə, kök üsküyü kökün zərif ucunu dağılmaqdan qoru-yur. KÖK üsküyündən yuxarıda zərif qılaflı sıx yerləşmiş kiçik hüceyrələr vardır. Bu sahə törədici toxumanı təşkil edən bölünmə zonasıdır. Törədici toxumanın, yəni bölünmə zonasının üst hissəsində kökün böyümə zonası yerləşir. Böyümə zonasındakı hüceyrələr uzanır və nəticədə kök uzununa böyüyür. Kökün böyüyən uc hissəsindən yuxarıda sorucu zona adlanan hissə yerləşir. Sorucu zonada çoxlu əmici tellər olur. Onlar kökün səthindən yanlara uzanan hüceyrələrdir. Hər əmici tel kökün xarici hüceyrələrinin uzun çıxıntısıdır. Başqa hüceyrələr kimi əmici telin hüceyrəsi də qılafdan, sitoplazma, nüvə və vakuoldan ibarətdir. Əmici tellər mikroskopla aydın görünür. Bəzi bitkilərin kökİərində əmici telləri adi gözlə də görmək mümkündür. Onların uzunluğu 10 mm-dən çox olmur, 10-15 gün yaşayır, sonra tələf olur. Əvəzində kökün səthində yerləşən hüceyrələrdən yeniləri əmələ gəlir. Əmici tellər kökün sorucu hissəsində çox sıx yerləşir. Məsələn, qarğıdalı kökünün 18 mm2 sahəsində 700-ə qədər əmici tel olur. Əmici tellər nə qədər çox olsa, bitki o qədər yaxşı qidalanar. Ona görə də bitkilərin şitillərini tarlaya, tingləri isə bağa köçürən zaman ehtiyatlı olmaq la-zımdır ki, əmici tellər zədələnməsin.

Kökün sorucu zonasından yuxarıda onun ötürücü zonası yerləşir. Ötürücü zonada əmici tellər olmur. Torpaqda olan su və suda həllolmuş mineral maddələr əmici tellər vasitəsilə sorulub kökün ötürücü zonasına verılır. Oturücu zona torpaqdan alınan suyu və suda həllolmuş mineral maddələri bitkinin gövdəsi ilə yarpaqlara çatdırır. Deməli, kök aşağıdakı hissələrdən ibarətdir.

  1. KÖK üsküyü - kökün ucunu üskük şəklində örtür, onun ucunu zədələnməkdən qoruyur.
  2. Bölünmə zonası -kök üsküyündən yuxarıda yerləşir, kökün böyüməsini təmin edir. Kök üsküyünün dağılmış qatlarını yeni hüceyrə qatları ilə əvəz edir.
  3. Böyümə zonası —kök bu hüceyrələrin böyüməsi hesabına boy atır.
  4. Sorucu zona - əmici tellər olan sahədir. Bitkini torpaqdan alınan su və suda həllolmuş mineral duzlarla təmin edir.
  5. Ötürücü zona - əmici tellərlə sorulmuş suyu və suda həllolmuş mineral maddələri ötürücü borular vasitəsilə gövdəyə ötürür.

Beləlikİə, kökün hər bir zonasının hüceyrələri eyni quruluşda olub, eyni funksiyanı yerinə yetirir.

Kökün toxumaları

Bitkilə müxtəlif hüceyrələrdən ibarətdir. Bu hüceyrələr bitkilərdə nizamsız sürətdə yerləşmir. Onlar qruplar halında yerləşərək, xüsusi funksiyanı yerinə yetirir. Həmin hüceyrə qrupları toxumanı təşkil edir. Quruluşu eyni olan və eyni funksiyanı yerinə yetirən hüceyrələr qrupuna toxuma deyilir.

Yerinə yetirdikİəri funksiyalardan asılı olaraq bitkilərdə aşağıdakı toxumaları fərqləndirmək olar: törədici toxuma, örtücü toxuma, ötürücü toxuma, mexaniki toxuma, ifrazat toxuması və əsas toxuma.

Törədici toxuma və ya meristema boruları ineyin balsıdır bitkinin boy atan hissələrində, məsələn, kökün ucunda yerləşir. Bu toxumanın hüceyrələri həmişə cavan olur, çünki bitki bütün ömrü boyu hüceyrələrə bölünür və yeni hüceyrələr əmələ gətirir. Deməli, törədici toxumanın əsas funksiyası hüceyrələrin fəal surətdə bölünməsidir. Bölünən hüceyrələrin bir hissəsindən bitki orqanizmini təşkil edən daimi toxumalar yaranır. Qalan hüceyrələr isə meristema (yunan sözü olan "meristos" -bölünən deməkdir) vəziyyətində qalır və inisial hüceyrələr adlanır. Bu hüceyrələr xırda, çoxbucaqlı formada olub bir-birinə sıx söy-kənmişdir. Onlarda hüceyrəarası məsamələr yoxdur, nüvə böyükdür, hüceyrə sitoplazma ilə tam doludur.

Bitkinin bütün orqanları, o cümlədən, kökləri xaricdən örtücü toxuma ilə əhatə olunmuşdur. Örtücü toxumalar xarici mühitlə - torpaq və hava ilə bitki arasında əlaqə yaradır. Örtücü toxuma bitkini xarici mühitin əlverişsiz şəraitindən qoruyur. Kökün ötürücü toxumalarına kök borucuqları daxildir. Kök borucuqları vasitəsilə torpaqdan udulan su və suda həllolmuş qida maddələri gövdə vasitəsilə yarpaqlara qalxır.Kökün ötürücü toxumaları vasitəsilə həmçinin yarpaqlarda və gövdələrdə əmələ gəlmiş üzvi maddələr də kökİərə ötürülür.

Mexaniki toxuma — bitkidə dayaq funksiyasını yerinə yetirir. Mexaniki toxuma hüceyrələrinin divarı çox qalınlaşmışdır. Bu da həmin toxumalara möhkəmlik verir. Mexaniki toxumaların çoxu ölü hüceyrələrdən ibarət olur. Onlar dayaq və ya "skelet" rolunu oynayır. Buna görə də bunları çox zaman skelet toxumaları adlandırırlar. Mexaniki toxumalar ağaclarda yaxşı inkişaf etmişdir. Bitkinin həyat fəaliyyəti zamanı onun bəzi hüceyrələrindən müxtəlif maddələr xaric olunur. Bu maddələr xüsusi hüceyrələrdə və toxumalarda toplanır. Həmin maddələrin toplandığı toxumalar ifrazat toxumaları adlanır. İfrazat toxumalarına xüsusi funksiyalı vəzi tükcüklərini, efir yağları ifraz edən kanalları göstərmək olar.

Əsas toxumanın və ya parenximanın çox hissəsi canlı hüceyrələrdən ibarətdir. Parenxima kökün, gövdənin və digər orqanların əsas hissəsini təşkill edir. Digər toxumalar isə əsas toxumanın arasında yerləşir. Kök və gövdənin qabıq hissəsi gövdənin özəyi, meyvəköklər, şirəli meyvələrin lətli hissəsi əsas toxumadan ibarətdir.

Suyun və mineral maddələrin udulması. Köklərin tənəffüsü

Bitki, əsasən, kök vasitəsilə qidalanır. Kökün sorucu zonasındakı əmici tellər suyu və suda həllolmuş mineral duzları torpaqdan sorur və kökün ötürücü zonasına verir. Su və suda həllolmuş mineral nıaddələr kökün yaratdığı təzyiq altında ötürücü toxuma vasitəsilə gövdəyə qalxır. Bu təzyiq kök təzyiqi adlanır.

Əgər gövdəsi kəsilmiş bitkinin kökcüyünə 3 sm uzunluğunda rezin boru taxıb, içərisinə azca su töksək və onun yuxarı ucuna 20-25 sm uzunluğunda (şəkildə təsvir edildiyi kimi) əyilmiş şüşə boru taxsaq, bir müddətdən sonra şüşə borudakı su yuxarı qalxacaq və xaricə töküləcək. Buna səbəb kök təzyiqidir. Bitkilərin yaxşı qidalanması üçün əsas şərtlərdən biri torpağın əkinə hazırlanmasıdır. Bu, torpağın yumşaldılması deməkdir. Yəni torpağı yaxşı şumlayıb daşdan,kəsəkdən və başqa qalıqlardan təmizləmək lazımdır. Yumşaq torpaqda bitkinin kök sistemi yaxşı iıikişaf edir, qidalanma sahəsi geniş olur. Bunlardan əlavə, yumşaq torpaqlar rütubəti yaxşı saxlayır, havanın daxil olmasına imkan verir. Bu da köklərin tənəffüsü üçün əlverişlidir. Köklər tənəffüs prosesində oksigeni udur, karbon qazını buraxır. Buna görə də bitkiləri yetişdirərkən onun dibini tez-tez yumşaltmaq lazımdır ki, torpağa hava daxil olsun. Torpaq bərk olarsa, onun daxilində hava pis cərəyan edər, bitkinin kök sistemi tənəffüs etmədiyi üçün zəifləyər, nəticədə tələf olar. Bataqlıq, su dayanan və həddindən artıq suvarılan sahələrdə bitki zəif inıdşaf edir. Bu ona görədir ki, su, torpağın bütün məsamələrini doldurub havanı oradan çıxarır. Bitkinin kökİəri tənəffüs etmir, nəticədə bitki zəif olur, inkişaf etmir.

Bitkilərin torpaqdan qidalanmasmda suyun da əhəmiyyəti böyükdür. Torpağı yalnız yumşaltmaq və gübrələməklə yüksək məhsul əldə etmək mümkün deyil. Yumşaq və gübrələnmiş torpaqda KIfayət qədər rütubət olmalıdır. Rütubət çatışmadıqda torpaq bərkiyir, yararsız hala düşür.

KÖK, qida maddələrini suda həllolmuş halda udur. Susuz torpaqlarda isə bitkinin qidalanması dayanır və o, tələf olur. Buna görə də becərilən bitkilərdən asılı olaraq əkin tarlalarını, bağları, tərəvəz sahələrini vaxtaşırı suvarmaq lazımdır. Adətən, bitkilər təbii halda yağmurun hesabına böyüyüb inkişaf edir. Lakin yağmur hər yerə bərabər düşmür. Bu da çox su tələb edən bitkilərin məhsuldarlığına pis təsir göstərir.

Respublikamızın düzən və dağətəyi zonasında becərilən pambıq, üzüm, meyvə və tərəvəz bitkilərinin məhsuldarlığı suvarmadan asılıdır. Su və mineral maddələr torpaqdan əmici tellər vasitəsilə udulur. Kökün sorucu zonasındakı əmici tellər olan hüceyrə qatının altında qabıq hüceyrələri yerləşir. Bunu kökün sorucu zonasının eninə kəsiyini mikroskop altında müşahidə etdikdə gormək olar.

Qabıq hüceyrələrinin forması və ölçüsü nıüxtəlifdir. Kəsiyin mərkəzi hissəsində girdə deşiklər görünür. Bunlar qalın qılaflı, eninə kəsilmiş, uzun, boş hüceyrələrdən ibarət borucuqlardır. Borucuqlar kök boyunca onun mərkəzi hissəsi ilə gövdəyə qədər davam edir. Bu borucuqlarla, əmici tellər vasitəsilə udulmuş su ilə birlikdə mineral maddələr hərəkət edir.

Həmin borucuqlar kökün uzunu boyu bir-birinin üzərində yerləşmiş bir ney hüceyrələrdən ibarətdir. Bu hüceyrələrin canlı tərkib hissələri dağılmış və yalnız qılafları qalmışdır. Belə hüceyrələrin arasında olan eninə arakəsmələr dağılır, uzununa yerləşmiş qılafları isə odunlaşır və borucuqlara çevrilir.

Su məhlulu əmici tellərdən kökün qabıq hüceyrələrinə sızıb keçir və hüceyrədən-hüceyrəyə keçərək borucuqlara çatır. Kökün borucuqları ilə gövdəyə, gövdənin borucuqları ilə bitkinin yarpaqlarına qalxır.

Müxtəlif bitkilərdə borucuqlar müxtəlif ölçüdə olur. Ən iri borucuqlar boranı bitkisinin köklərində olur, onları lupa ilə, hətta gözlə aydın görınək olar.

Ədəbiyyat

  • "Корень, часть растений" . Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890—1907.
  • Фёдоров Ал. А., Кирпичников М. Э. и Артюшенко З. Т. Атлас по описательной морфологии высших растений. Стебель и корень / Академия наук СССР. Ботанический институт им. В. Л. Комарова. Под общ. ред. чл.-корр. АН СССР П. А. Баранова. Фотографии М. Б. Журманова. — М.—Л.: Изд-во Академии наук СССР, 1962. — 352 с. — 3 000 экз.
  • Чуб В. Подземная жизнь растений. Корни // Цветоводство : журнал. — 2007. — № 6. — С. 46—51.

kök, orqan, kök, hər, hansı, mühitdə, yarpaq, müəyyən, qayda, üzrə, düzülmüş, tumurcuqlardan, məhrum, olan, bitki, orqanı, bəzi, bitkilərin, kökləri, olmur, kök, sistemi, cür, olur, kök, saçaqlı, kök, sistemi, pambıq, bitkisində, əsas, ikinci, köklər, mündəric. Kok her hansi muhitde yarpaq ve mueyyen qayda uzre duzulmus tumurcuqlardan mehrum olan bitki orqani Bezi bitkilerin kokleri olmur Kok sistemi iki cur olur mil kok ve sacaqli kok sistemi Pambiq bitkisinde esas ve ikinci kokler Mundericat 1 Kok sistemi ve kokun novleri 2 Kokun zonalari 2 1 Kokun toxumalari 2 2 Suyun ve mineral maddelerin udulmasi Koklerin teneffusu 3 EdebiyyatKok sistemi ve kokun novleri RedakteKokun ucunda ekseren kok uskuyu ve mikoriza olur Kok hemise morfoloji ucdan boyuyur ve endogen budaqlanma daxilinde toreme xususiyyetine malikdir Otlar kollar ve agaclar kok sistemine malikdir Kok bitkinin esas orqanlarindan biridir Kokun esas vezifelerinden funksiyalarindan biri bitkini torpaga berkitmek ve torpaqdaki suyu elece de mineral maddeleri sormaqdir Cox vaxt Kok ehtiyat qida maddesi toplanan orqana da cevrilir Uzvi maddelerin yaradilmasinda ve vegetativ coxalma prosesinde de kok istirak edir Bitkinin butun kokleri onun kok sistemini teskil edir Qurulusuna ve inkisaf xususiyyetlerine gore iki cur kok sistemi mueyyen edilir mil kok sistemi sacaqli kok sistemi Mil kok esas kokden yeni ruseym kokcuyunden inkisaf edir Esas kok mile oxsayir Buna gore de esas koku yaxsi inkisaf etmis bitkilerin kok sistemine mil kokler deyilir Mil kok sisteminde esas kok yaxsi inkisaf etmekIe suretle boyuyur torpagin derinliyine dogru uzanir Ozunden yanlara coxlu saxeler vererek genis kok sebekesi yaradir Esas kokden yanlara inkisaf eden kokler yan kokler adlanir Onlar da oz novbesinde xirda nazik kokcuklere saxelenir Belelikle torpagin her terefine yayilan coxlu nazik kokler emele gelir Uzum bitkisinin teneyin esas koku torpagin derin qatlarina gederek oradaki rutubetden istifade edir berk suxur ve nazik daslarla qarsilasdiqda ise xususi tursu ifraz edir 0 berk suxuru dagidir dasi desir torpagin derinliyine gedir Kokler saxelenerek esas kokden bir nece metr yanlara uzanan yan kokleri emele getirir Uzum bitkisinin bu xususiyyetinden ietifade olunaraq respublikanin bezi rayonlarinda demye seraitinde uzumculuyu inkisaf etdirmek mumkun olmusdur Azerbaycanin duzen rayonlarinda yayilmis devetikani adlanan ot bitkisinin mil koku hetta 15 20 m e qeder pambigin koku 1 5 2 m qarayoncanin koku 3 5 m xiyarin koku ise 0 4 0 6 m e qeder torpagin derinliyine kecir Xususile agaclarin koku daha yaxsi inkisaf edir Meselen yasli alma agacinin koku bitkinin govdesinden 15 m e qeder yanlara yayilir ve 3 4 m derinliye gedir Kok uc hissesi ile boyuyur Eger kokun ucunu qirsaq onun uzununa boyumesi dayanar Bu zaman yan ve elave kokler daha yaxsi inkisaf eder ve torpagin en munbit olan yuxari qatinda yayilar Buna gore de sitiller ekilen zaman onlarin uclarini vurmaq lazimdir Mil kok sistemi adeten toxumdan teze cixmis cavan Ikilepeli bitkilerde yaxsi gorunur Ikilepeli bitkilerin coxu mil kok sistemine malikdir Evelikde lobyada gunebaxan yerkoku ve yoncada iiikisaf etmis esas kok yaxsi nezere carpir Sacaqli kok sistemi daha cox birlepeli bitkilerde taxillarin hamisinda sogan sarimsaq ve dag lalesinde olur Bu bitkilerde esas kok cox boyumur ve govdenin torpaqda olan hissesinden topa ile cixan coxlu elave kokler arasinda nezere carpir Demeli eger kok ruseym kokcuyunden inkisaf edirse bu esas kokdur Govdeden cixirsa bu elava kokdur Eger kok esas ve elave koklerden inkisaf edirse bu yan koklerdir Elave kokler govdenin yerustu hissesinde hetta yarpaqlarda da emele gele biler Nar uzum qizilgul cinar soyud ve qaragatin budaqlarini suya qoysaq ve ya rutubetli torpaga basdirsaq onlarda elave kokler emele gelir Buna gore de bu bitkiler esasen cilik vasitesile coxaldilir Kelem pomidor xiyar qargidali bitkilerinin diblerini torpaqla doldurduqda govdelerin torpaq altinda qalan hissesinden elave kokler emele gelecekdir Bu da bitkilerin yaxsi qidalanmasina ve mehsuldarligin artmasina sebeb olur Bitkilerin heyatinda torpagin boyuk ehemiyyeti vardir Cucertilerde kokIer inkisaf etdikce onlar torpagin derinliyine dogru uzanir yan tereflere saxelenib torpagin mueyyen qatini tor kimi tutur bitkini qida maddeleri ile temin edir Bes torpaq nedir ve onda ne kimi qida inaddeleri vardir Yerin bitkilerle ortulu olan munbit ust qati torpaq adlanir Bitki ortuyu olan saheni texminen bir metr derinlikde qazsaq ve onun divarlarini kessek bu kesikde torpagin qatlarla yerlesdiyini gorerik En ust qatin rengi daha tunddur Torpagin ust qatinda bitkilerin kokIerine curumus bitki qaliqlarina elece de yagis qurdla nna heserat ve basqa heyvan qaliqlarina tesaduf edilir Bu qahqlar mikroorqanizmlerin tesirile parcalanaraq curuntu teskil eden maddeleri emele getirir Hemin curuntu kokIerle birlikde torpagin rengini tundlesdirir Alt qatlarda curuntu ve bitkilerin kokIeri nisbeten azalir Ona gore de alt qatlarda torpagin rengi ust qatdan aciq olur Torpagin alt qatlarinda adeten qum gil ve daslar olur Her bir torpaqda curuntu vardir bununla da o dag suxuru qum ve ya gilden ferqlenir Terkibinde curuntu cox olan torpaqlarin rengi qara olur Bele torpaqlar qaratorpaq adlanir Qaratorpaq rutubeti yaxsi saxlayir terkibinde qida maddeleri cox olur Curuntu maddeleri ile zengin olan torpaq munbit sayilir Munbit torpaqlardan hemise yuksek ve sabit mehsul elde edilir Torpaq terkibine gore murekkebdir Bunu asagidaki tecrubelerle subut etmek olar Eger bir parca qaratorpagi alovda kozertsek onun terkibinde olan bitki qaliqlari curuntuler yanacaq yerde torpagin bir qeder aciq rengli kulu qalacaqdir Demeli torpagin qara olmasi onun terkibindeki curuntunun miqdarindan asilidir Tecrubeni davam etdirek Kozerdilmis torpagin bir hissesini stekana tokub uzerine su elave edek Bu suyun rengi bulanacaqdir Bulanmis suyu basqa stekana suzub kenara qoyaq Evvelki stekanin dibindeki cokuntunu bir nece defe yusaq onun dibinde temiz qum qaldigini gorerik Bulaniq su tokulmus stekani bir nece saatdan sonra nezerden kecirsek suyun duruldugunu ve gilin stekanin dibine cokduyunu musahide ederik Demeli torpagin terkibinde curuntuden basqa qum ve gil de vardir Suyu bulandiran da gildir Indi yene kozerdilmis torpagin qalan hissesini stekana tokub uzerine su elave edek ve su durulana qeder gozleyek Durulmus suyu basqa temiz bankaya bosaldib suzgec kagizindan suzek Alinmis suyu cini qaba tokub buxarlandiraq Su buxarlanib qurtardiqdan sonra qabin dibinde ag rengde erp qalacaqdir Bu torpaq suyunda hellolmus ve suzgec kagizindan suzulen duzlardir Torpaqda hemcinin su ve hava da vardir Suyun olmasini el ile hiss etmek olar Eger suya bir parca quru torpaq atsaq ondan hava qabarciqlari cixmaga baslayacaqdir Bu da torpagin icerisindeki havadir Demeli torpagin terkibinde curuntu qum gil mineral duzlar su ve hava vardir Onlarin miqdari ayri ayri torpaqlarda muxtelifdir Curuntu cox olan torpaqlar munbit torpaqlardir Qum cox olan torpaqlar qumlu qumsal gil cox olan torpaqlar ise gilli torpaqlar adlanir Torpagin terkibinde su cox olduqda bataqliga cevrilir mineral duzlar cox olduqda soranlasir ekin ucun yararsiz olur Respublikamizin bezi duzenlik rayonlarinda torpagin terkibinde xorek duzu ve basqa diizlar da heddinden coxdur Hemmin duzlar niedeni bitkiler terefinden inenimsenilir ve bitkiye menfi tesir gosterir Bele saheler ekin ucun yararsizdir Soran torpaqlari yararli hala salmaq ucun genis meliorasiya isleri gorulur Bu meqsedle soranlasmis torpaqlarda derin kanallar ceklir torpaqdaki artiq duzlar yuyularaq hemin kanallar vasitesile axidilir Munbit torpaq qati uzun iller erzinde ona muxtelif bitki ve heyvan qaliqlarinin curuntulerinin qarismasi neticesinde emele gelir Ona gore de torpaqdan duzgun istifade edilmesinin ve onun muhafize olunmasinin boyuk ehemiyyeti vardir Bele ki meselerin qirilmasi cemenlikIerin duzgun istifade edilmemesi torpagin asinmasma yeni onun munbit qatinin su ve kulek vasitesile yuyulub aparilmasina sebeb olur Respublikamizdaki torpaq sahelerinin cox hissesi quraqliq rayonlardadir Bu rayonlarda torpagin suvarilmasi kend teserrufati bitkilerinin mehsuldarligini 2 3 defe artirir Bezi torpaqlarda heddinden artiq rutubet oldugundan bataqliga cevrilir Bu zonalarda yuksek mehsul almaq ucun torpagi qurutmaq lazimdir Esrler ve min iller erzinde yaranan torpaq bizim tebii servetimizdir insanin erzaq mehsullarinin heyvan qidasinin senaye ucun alinan xammalin esas menbeyidir Torpagi qorumaq ve onun mehsuldarligini artirmaq haminin borcudur Kokun zonalari RedakteBitkinin toxumu cucerdikde evvelce onda toxumdaki ruseym kokcuyunun inkisafi neticesinde kok emele gelir Bu kokcuk bitkinin basqa orqanlari kimi huceyrevi qurulusa malikdir Ruseym kokcuyunun huceyreleri toxumun suda hell olmus qida maddelerini soraraq bolunur ve boyuyur BelelikIe dekokcuk boyuyur ve tedricen iri koke cevrilir Noxud lobya ve bugdanin cavan kokIerini isiga tutub diqqetle baxsaq onlarn uc hisselerinin bir qeder tund rengde olmasini musahide ederik Lobyanin cavan kokunu uzununa bolub onun nazik ke siyine mikroskopla baxsaq kokun hisselerini aydin gorerik Kokun bir qeder tund rengde gorunen zerif ucu uskuyebenzer six huceyre qati ile ortulmusdur Hemin ortuye kok uskuyu deyilir 0 kokun ucunu zedelenmekden qoruyur Kok boyuyub torpagin derinliyine getdikce das qum ve torpaq denecikIeri ile rastlasir Bu zaman kok uskuyunun huceyreleri sert torpaq hissecikIerine surtuldukce sovulub dagilir Onlari kokun ucunda arasikesilmeden emele gelen yeni huceyre qatlari evez edir BelelikIe kok uskuyu kokun zerif ucunu dagilmaqdan qoru yur KOK uskuyunden yuxarida zerif qilafli six yerlesmis kicik huceyreler vardir Bu sahe toredici toxumani teskil eden bolunme zonasidir Toredici toxumanin yeni bolunme zonasinin ust hissesinde kokun boyume zonasi yerlesir Boyume zonasindaki huceyreler uzanir ve neticede kok uzununa boyuyur Kokun boyuyen uc hissesinden yuxarida sorucu zona adlanan hisse yerlesir Sorucu zonada coxlu emici teller olur Onlar kokun sethinden yanlara uzanan huceyrelerdir Her emici tel kokun xarici huceyrelerinin uzun cixintisidir Basqa huceyreler kimi emici telin huceyresi de qilafdan sitoplazma nuve ve vakuoldan ibaretdir Emici teller mikroskopla aydin gorunur Bezi bitkilerin kokIerinde emici telleri adi gozle de gormek mumkundur Onlarin uzunlugu 10 mm den cox olmur 10 15 gun yasayir sonra telef olur Evezinde kokun sethinde yerlesen huceyrelerden yenileri emele gelir Emici teller kokun sorucu hissesinde cox six yerlesir Meselen qargidali kokunun 18 mm2 sahesinde 700 e qeder emici tel olur Emici teller ne qeder cox olsa bitki o qeder yaxsi qidalanar Ona gore de bitkilerin sitillerini tarlaya tingleri ise baga kocuren zaman ehtiyatli olmaq la zimdir ki emici teller zedelenmesin Kokun sorucu zonasindan yuxarida onun oturucu zonasi yerlesir Oturucu zonada emici teller olmur Torpaqda olan su ve suda hellolmus mineral maddeler emici teller vasitesile sorulub kokun oturucu zonasina verilir Oturucu zona torpaqdan alinan suyu ve suda hellolmus mineral maddeleri bitkinin govdesi ile yarpaqlara catdirir Demeli kok asagidaki hisselerden ibaretdir KOK uskuyu kokun ucunu uskuk seklinde ortur onun ucunu zedelenmekden qoruyur Bolunme zonasi kok uskuyunden yuxarida yerlesir kokun boyumesini temin edir Kok uskuyunun dagilmis qatlarini yeni huceyre qatlari ile evez edir Boyume zonasi kok bu huceyrelerin boyumesi hesabina boy atir Sorucu zona emici teller olan sahedir Bitkini torpaqdan alinan su ve suda hellolmus mineral duzlarla temin edir Oturucu zona emici tellerle sorulmus suyu ve suda hellolmus mineral maddeleri oturucu borular vasitesile govdeye oturur BelelikIe kokun her bir zonasinin huceyreleri eyni qurulusda olub eyni funksiyani yerine yetirir Kokun toxumalari Redakte Bitkile muxtelif huceyrelerden ibaretdir Bu huceyreler bitkilerde nizamsiz suretde yerlesmir Onlar qruplar halinda yerleserek xususi funksiyani yerine yetirir Hemin huceyre qruplari toxumani teskil edir Qurulusu eyni olan ve eyni funksiyani yerine yetiren huceyreler qrupuna toxuma deyilir Yerine yetirdikIeri funksiyalardan asili olaraq bitkilerde asagidaki toxumalari ferqlendirmek olar toredici toxuma ortucu toxuma oturucu toxuma mexaniki toxuma ifrazat toxumasi ve esas toxuma Toredici toxuma ve ya meristema borulari ineyin balsidir bitkinin boy atan hisselerinde meselen kokun ucunda yerlesir Bu toxumanin huceyreleri hemise cavan olur cunki bitki butun omru boyu huceyrelere bolunur ve yeni huceyreler emele getirir Demeli toredici toxumanin esas funksiyasi huceyrelerin feal suretde bolunmesidir Bolunen huceyrelerin bir hissesinden bitki orqanizmini teskil eden daimi toxumalar yaranir Qalan huceyreler ise meristema yunan sozu olan meristos bolunen demekdir veziyyetinde qalir ve inisial huceyreler adlanir Bu huceyreler xirda coxbucaqli formada olub bir birine six soy kenmisdir Onlarda huceyrearasi mesameler yoxdur nuve boyukdur huceyre sitoplazma ile tam doludur Bitkinin butun orqanlari o cumleden kokleri xaricden ortucu toxuma ile ehate olunmusdur Ortucu toxumalar xarici muhitle torpaq ve hava ile bitki arasinda elaqe yaradir Ortucu toxuma bitkini xarici muhitin elverissiz seraitinden qoruyur Kokun oturucu toxumalarina kok borucuqlari daxildir Kok borucuqlari vasitesile torpaqdan udulan su ve suda hellolmus qida maddeleri govde vasitesile yarpaqlara qalxir Kokun oturucu toxumalari vasitesile hemcinin yarpaqlarda ve govdelerde emele gelmis uzvi maddeler de kokIere oturulur Mexaniki toxuma bitkide dayaq funksiyasini yerine yetirir Mexaniki toxuma huceyrelerinin divari cox qalinlasmisdir Bu da hemin toxumalara mohkemlik verir Mexaniki toxumalarin coxu olu huceyrelerden ibaret olur Onlar dayaq ve ya skelet rolunu oynayir Buna gore de bunlari cox zaman skelet toxumalari adlandirirlar Mexaniki toxumalar agaclarda yaxsi inkisaf etmisdir Bitkinin heyat fealiyyeti zamani onun bezi huceyrelerinden muxtelif maddeler xaric olunur Bu maddeler xususi huceyrelerde ve toxumalarda toplanir Hemin maddelerin toplandigi toxumalar ifrazat toxumalari adlanir Ifrazat toxumalarina xususi funksiyali vezi tukcuklerini efir yaglari ifraz eden kanallari gostermek olar Esas toxumanin ve ya parenximanin cox hissesi canli huceyrelerden ibaretdir Parenxima kokun govdenin ve diger orqanlarin esas hissesini teskill edir Diger toxumalar ise esas toxumanin arasinda yerlesir Kok ve govdenin qabiq hissesi govdenin ozeyi meyvekokler sireli meyvelerin letli hissesi esas toxumadan ibaretdir Suyun ve mineral maddelerin udulmasi Koklerin teneffusu Redakte Bitki esasen kok vasitesile qidalanir Kokun sorucu zonasindaki emici teller suyu ve suda hellolmus mineral duzlari torpaqdan sorur ve kokun oturucu zonasina verir Su ve suda hellolmus mineral niaddeler kokun yaratdigi tezyiq altinda oturucu toxuma vasitesile govdeye qalxir Bu tezyiq kok tezyiqi adlanir Eger govdesi kesilmis bitkinin kokcuyune 3 sm uzunlugunda rezin boru taxib icerisine azca su toksek ve onun yuxari ucuna 20 25 sm uzunlugunda sekilde tesvir edildiyi kimi eyilmis suse boru taxsaq bir muddetden sonra suse borudaki su yuxari qalxacaq ve xarice tokulecek Buna sebeb kok tezyiqidir Bitkilerin yaxsi qidalanmasi ucun esas sertlerden biri torpagin ekine hazirlanmasidir Bu torpagin yumsaldilmasi demekdir Yeni torpagi yaxsi sumlayib dasdan kesekden ve basqa qaliqlardan temizlemek lazimdir Yumsaq torpaqda bitkinin kok sistemi yaxsi iiikisaf edir qidalanma sahesi genis olur Bunlardan elave yumsaq torpaqlar rutubeti yaxsi saxlayir havanin daxil olmasina imkan verir Bu da koklerin teneffusu ucun elverislidir Kokler teneffus prosesinde oksigeni udur karbon qazini buraxir Buna gore de bitkileri yetisdirerken onun dibini tez tez yumsaltmaq lazimdir ki torpaga hava daxil olsun Torpaq berk olarsa onun daxilinde hava pis cereyan eder bitkinin kok sistemi teneffus etmediyi ucun zeifleyer neticede telef olar Bataqliq su dayanan ve heddinden artiq suvarilan sahelerde bitki zeif inidsaf edir Bu ona goredir ki su torpagin butun mesamelerini doldurub havani oradan cixarir Bitkinin kokIeri teneffus etmir neticede bitki zeif olur inkisaf etmir Bitkilerin torpaqdan qidalanmasmda suyun da ehemiyyeti boyukdur Torpagi yalniz yumsaltmaq ve gubrelemekle yuksek mehsul elde etmek mumkun deyil Yumsaq ve gubrelenmis torpaqda KIfayet qeder rutubet olmalidir Rutubet catismadiqda torpaq berkiyir yararsiz hala dusur KOK qida maddelerini suda hellolmus halda udur Susuz torpaqlarda ise bitkinin qidalanmasi dayanir ve o telef olur Buna gore de becerilen bitkilerden asili olaraq ekin tarlalarini baglari terevez sahelerini vaxtasiri suvarmaq lazimdir Adeten bitkiler tebii halda yagmurun hesabina boyuyub inkisaf edir Lakin yagmur her yere beraber dusmur Bu da cox su teleb eden bitkilerin mehsuldarligina pis tesir gosterir Respublikamizin duzen ve dageteyi zonasinda becerilen pambiq uzum meyve ve terevez bitkilerinin mehsuldarligi suvarmadan asilidir Su ve mineral maddeler torpaqdan emici teller vasitesile udulur Kokun sorucu zonasindaki emici teller olan huceyre qatinin altinda qabiq huceyreleri yerlesir Bunu kokun sorucu zonasinin enine kesiyini mikroskop altinda musahide etdikde gormek olar Qabiq huceyrelerinin formasi ve olcusu niuxtelifdir Kesiyin merkezi hissesinde girde desikler gorunur Bunlar qalin qilafli enine kesilmis uzun bos huceyrelerden ibaret borucuqlardir Borucuqlar kok boyunca onun merkezi hissesi ile govdeye qeder davam edir Bu borucuqlarla emici teller vasitesile udulmus su ile birlikde mineral maddeler hereket edir Hemin borucuqlar kokun uzunu boyu bir birinin uzerinde yerlesmis bir ney huceyrelerden ibaretdir Bu huceyrelerin canli terkib hisseleri dagilmis ve yalniz qilaflari qalmisdir Bele huceyrelerin arasinda olan enine arakesmeler dagilir uzununa yerlesmis qilaflari ise odunlasir ve borucuqlara cevrilir Su mehlulu emici tellerden kokun qabiq huceyrelerine sizib kecir ve huceyreden huceyreye kecerek borucuqlara catir Kokun borucuqlari ile govdeye govdenin borucuqlari ile bitkinin yarpaqlarina qalxir Muxtelif bitkilerde borucuqlar muxtelif olcude olur En iri borucuqlar borani bitkisinin koklerinde olur onlari lupa ile hetta gozle aydin gorinek olar Edebiyyat Redakte Koren chast rastenij Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona V 86 tomah 82 t i 4 dop SPb 1890 1907 Fyodorov Al A Kirpichnikov M E i Artyushenko Z T Atlas po opisatelnoj morfologii vysshih rastenij Stebel i koren Akademiya nauk SSSR Botanicheskij institut im V L Komarova Pod obsh red chl korr AN SSSR P A Baranova Fotografii M B Zhurmanova M L Izd vo Akademii nauk SSSR 1962 352 s 3 000 ekz Chub V Podzemnaya zhizn rastenij Korni Cvetovodstvo zhurnal 2007 6 S 46 51 Menbe https az wikipedia org w index php title Kok orqan amp oldid 5909670, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.