Hacı Rəhim xan Çələbiyanlı
Hacı Rəhim xan Hacı Əli xan oğlu Çələbiyanlı (1820-1909)—Məşrutə inqilabının əleyhidarı, general
| Hacı Rəhim xan Çələbiyanlı | |
|---|---|
| Hacı Rəhim xan Hacı Əli xan oğlu Çələbiyanlı | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Həsrətan, Kərmədüz mahalı, Qaradağ vilayəti |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Təbriz, Cənubi Azərbaycan |
| Dəfn yeri | Həsrətan, Kərmədüz mahalı, Qaradağ vilayəti |
| Vətəndaşlığı | |
| Uşaqları | Şücailəşkər, Əli xan, Nüsrətulla xan, Həbibulla xan, İzzətulla xan, Firuz xan və Cəfər xan |
| Milliyyəti | Türk |
| Fəaliyyəti | siyasətçi |
Həyatı
Hacı Rəhim xan Hacı Əli xan oğlu 1820-ci ildə Qaradağ vilayətinin Kərmədüz mahalının Həsrətan kəndində anadan olmuşdu. 1877-ci ildə böyük qardaşını Çələbiyanlı elinin elbəyiliyindən və sərhəddar vəzifəsindən kənarlaşdırıb, özü yiyələndi. Qardaşı oğlu Kərim xan Rəşidəddövlə ölən günə qədər nə onu, nə də böyük oğlu Nüsrətəssultan Böyük xanı bağışladı.
1883-cü ildə Azərbaycan əyalətinin hakimliyini Əmir Nizam Həsənəli xan Gərrusini təyin etdilər. Həsənəli xanın Qacarlar səltənətində rüşvət almaqda tayı-bərabəri yox idi. O, vəzifəyə təyin olunan kimi adamları bir-bir işdən çıxarır, sonra böyük məbləğdə rüşvət alıb, yenidən bərpa edildi. Əmir Nizam Rəhim xanı da fərmanla sərhədçibaşı vəzifəsindən azad etdirdi. Rəhim xan şaha layiq bir peşkəş düzəldib Həsənəli xana təqdim etdi və yerində qaldı. Həsənəli xan ona üstəlik mirpənc (general-leytenant) rütbəsi və Nüsrətüssəltənə ləqəbini verdi.
1886-cı ildə Rəhim xanı yenidən Təbrizə çağırıb incitməyə başladılar. Həsənəli xan ondan külli miqdarda rüşvət istəyirdi. Rəhim xan canını güc-bəla ilə qurtarıb Qaradağa qayıtdı. Özünə söz verdi ki, bir daha Təbrizə çağırışa getməsin.
Müzəffərəddin şah Qacarın Rəhim xanı görməyə gözü yox idi. Lakin oğlu Məhəmmədəli Mirzə Rəhim xanı böyük məhəbbətlə sevirdi. Hər dəfə atasından xahiş edirdi ki, Nüsrətülsəltənəni çox incitməsin.
1906-cı ilin sonlarında Müzəffərəddin şahın xəstəliyi gücləndi və tax-tacı oğlu Məhəmmədəli mirzəyə buraxırdı. Vəliəhd Təbrizdən Tehrana yollandı. Azərbaycan hakimliyinə keçmiş ədliyyə naziri Nizamülmülk təyin olundu.
1906-cı ilin sonlarında, 1907-ci ilin önlərində Güney Azərbaycanda inqilabi-demokratik hərəkat daha artıq genişlənib bütün İranı bürüdü. İnqilabi dəstələr Təbriz şəhərini ələ keçirdilər. Hakim rabitə, Kömürxana və başqa idarələrin başqa idarələrin başçıları həbs olunurdular. Azərbaycanda şahın dayağı Rəhim xan Çələbiyanlı rəhbərliyi əlinə aldı.
1907-ci ildə silahlı xalq hərəkatını yatırmaq üçün Məhəmmədəli şah, Qaradağlı Hacı Rəhim xanı və Maku hakimi Murtuzaqulu xanı Təbriz üzərinə göndərdi. Rəhim xanın və Maku xanın quldur dəstələrindən Təbrizin müdafiə olunması İran inqilabının unudulmaz qəhrəmanlıq səhifələrindən biridir. Təbriz quldur dəstələrinin hucumuna məruz qalarkən, xalq Səttar xanın yanına nümayəndə göndərib, ondan kömək istədi. Səttar xan öz silahdaşlarının köməyilə Təbrizin müdafiəsinə qalxmış və Sədrəzəm Eynüddövlə ilə onun sərkərdələri Rəhim xanla, Murtuzaqulu xanın başçılıq etdiyi silahlı dəstələri Təbrizdən qovmuşdur.
Rəhim xan oğlu Əli xanla birlikdə Məşrutənin əleyhinə çıxdı və Təbrizin üstünə qoşun çəkdi. Əli xan tarixi ədəbiyyatda və el arasında Böyük xan kimi tanınar. Məhəmmədəli şah Qacarın (1907-1909) göstərişi ilə tez-tez inqilabçılarla vuruşan Rəhim xan və oğlu Böyük xan inqilab düşməni adını qazanır. Bir çox Azərbaycan şairləri onu həcv edir, şerlərində yamanlayırdılar. Şair və jurnalist Əliqulu Qəmküsar yazır:
Həldi yenə Rəhim xan İranə, barəkəllah!
Çıxdı əcəb igid tək meydanə, barəkəllah!
Çün gördü başpozuğluq olmuş bu qövmə pişə,
Etmiş cəmaət adət qan tökməyə həmişə.
İştə bu zalım istər, vursun bübarə tişə,
Aləm bütün boyansın al qənə, barəkallah!...
1907-ci ilin mayında Rəhim xan həbs edildi. Oğlu Böyük xan qaçıb Həsrətan kəndində daldalandı. 1908-ci ildə Rəhim xan azad edildi. Müctəhid Təbatəban onu məclisə gətirdi. Rəhim xan iclasda çıxış elədi. Məclisdən rica etdi ki, onu azad edib Sovucbulağa qiyamçı və qarətçi kürdlərə qarşı göndərsin. Məclis onu azad etdi.
Üd dəfə baş nazir olmuş Müxbirüssəltənə Hacı Mehdiqulu xan Hidayət (1881-1945) Azərabyaycana hakim təyin edildi. O, qiyamçı şahsevənlərə qarşı hazırlıq tədbirləri gördü. Rəhim xan Çələbiyanlı Sərdari Nüsrətə 25 min tümən nəğd pul, 800 ədəd tüfəng, 2 top 20 min patron verib silahlandırdı. Sərdari Nüsrətin o çağlarda 3 min atlısı vardı...
Hacı Rəhim xan Çələbiyanlı 1500 nəfərlik atlı və iki top ilə Təbrizə yaxınlaşır. Əmr verir ki, Təbrizə gələn yollar, su arxları və dəyirmanlar bağlansın. Rəhim xan hücumları gücləndirir. Təbrizdə olan 12 məhəllədən 11-i təslim olur. Məşrutəçilərin əlində təkcə Əmirxiz məhəlləsi qalır.
Çox keçmir ki, mücahid ordusu Xiyaban, Novbər və başqa məhəllələrdən yığılan silahlılarla birlikdə Hacı Rəhim xanın qərargahı olan Bağişimala hücuma keçir. Rəhim xanın atlıları geri çəkilir.
Hacı Rəhim xan yeni hücuma hazırlaşır. Avqust ayında Rəhim xan, Məhəmmədhüseyn xan Zərğam, Sam xan Əmir Ərşad və Hacı Fərəmərz Hacıəlilinin başçılığı ilə Qaradağ atlıları Təbrizə yürüş edirlər. Lakin mücahidlər ordusunun güclü müqavimətinə rast gəlib geri çəkilirlər... Müxbirüssəltənədən sonra Azərbaycana hakim şahzadə Eynüddövlə Əbdülməcid mirzə təyin olundu. Eyniddövlə də Sərdari Nüsrət Rəhim xana söykənib məşrutəçilərlə vuruşdu. O, da bir nəticə hasil etmədi...
1909-cu ilin aprelində Rusiyanın Avropada jandarm rolunu oynayan amansız ordusu Təbrizə soxuldu. Şahın nizami qüvvələri və vilayət xanlarının çerikləri dağılıb qaçdı. Rus qoşunları Təbrizə daxil olub inqilabçılara və azadlıqsevər xalqa divan tutdular. Xalqın ruhu sınmadı. Şahın Eynüddövləni Azərbaycana yenidən hakim təyin etmək istəyinə qarşı çıxdı. İnqilabçıların tələbi ilə Müxbirülsəltənə yenidən Azərbaycana gəldi...
Hacı Rəhim xan Çələbiyanlı Kərmədüz mahalına qayıdıb doğma kəndi Həsrətanda yaşamağa başladı.
1909-cu ildə Məhəmmədəli şah Rusiyaya qaçdı. Yerinə oğlu Əhməd mirzə şah oldu. Sepahdar ölkənin baş naziri seçildi. Silahdar daşnak Yefrem Davidyantsı Tehran polisinə rəis təyin etdi. Yefrem Davidyants Səttarxan və Bağır xanı qurşuna düzüb dəstəsini dağıtdı. Sonra Azərbaycana gəlib adlı adamları, ünlü xanları bir-bir aradan götürdü.
Yeprem xan Davidyants Rəhim xanı da məhv etməyi qərara aldı. Ona bu işdə Sədülmülk, Şücaəddövlə və Bağır xan kömək etdi. Rəhim xan qaçıb Şəkərli kəndində gizləndi. Sonra Xudafərin körpüsündən keçib Karyaginə (indiki Füzuli şəhərinə) gəldi. Qafqaz canişinindən sığınacaq istədi. Ona Yekaterinadorf da (indiki Xanlar şəhərində) olacaq verdilər. Rəhim xan eldən-obadan ayrı dözə bilmədi. Günlərin bir günü gözətçilərin gözündən oğurlanıb qaçdı. Bir ata atılıb Araz qırağına çapdı. Mərcanlı kəndində gəlib Hacı Fərhad oğlu Süleymangildı daldalandı. Gecənin qaranlığında Arazı keçdi.
Rəhim xan Həsrətən kəndinə gəldi. Müxbirülsəltənə ona Məşhədi Məhəmmədəli xan Kələntər və Mir Məhəmmədəli Fişəngçi ilə amannamə göndərdi.
Hacı Rəhim xanın arvadlarından biri Əhərliydi. Həmin arvadın atası Hüseyn xan Müntəzəmüləyalə Rəhim xanın divanında Fərhadbaşı işləyirdi. Onun oğlu Dadaş xan Rəhim xanın tutulub Təbrizə aparılmasında böyük rol oynadı. Əncümən Rəhim xana ölüm hökmü kəsdi...
Hacı Rəhim xan Çələbiyanlı Məhəmmədəli şah Qacarın ağalıq illərində Qaradağın hakimi olmuşdu. Məhəmmədəli şah qaçandan sonra onu bu vəzifədən azad etdilər. Şair Əli Nəzmi şahın dilindən yazırdı:
Ax! Sevgili xanə, a gözəl Şəmsi-imarə,
Heyf ki, vida eləyirəm ba dili-parə!
Əfsus, sana yol tapa bilməm ki, dübarə,
İranlılar, altmış neçə oğlan sizin olsun!
İstəklilərimdən də Rəhim xan sizin olsun!..
Şair Mirzə Əli Möcüz Şəbüstəri də deyirdi:
Rəhim xan xahdır əhli-Şütürban, həm Səməd xan xah,
Donub onlar da misli-buzi-novdan, ey müsəlmanlar!..
Ailəsi
Rəhim xanın Şücailəşkər, Əli xan, Nüsrətulla xan, Həbibulla xan, İzzətulla xan, Firuz xan və Cəfər xan adlı oğulları vardı.
Mənbə
- Ənvər Çingizoğlu, Qarşı yatan Qaradağ, Bakı, "ozan", 1998, 192 səh.
- Ənvər Çingizoğlu, Məşrutə ensiklopediyası, Bakı, 2011. 624 səh.
- Ənvər Çingizoğlu, Hacı Rəhim xan Çələbiyanlı, Bakı: Mütərcim, 2012,-60 səh.