Hərbi jurnalistika
Hərbi jurnalistika — müharibə yaxud hərbi konflikt hallarında münaqişə zamanı əsgərlərlə birgə hərəkət edən və hadisəni onların aspektindən görüb-yansıdan müxbirlər üçün işlədilən termindir. Bu termin haqqındaki qavramlar əvvəllərə dayansa da, mübahisəli şəkildə yayılması 2003-cü ildə başlayan İraq savaşında oldu.
Bir çox qələm əhli üçün hərbi jurnalistika sivillər və ordu arasındaki əlaqələri qaydaya salan bir yol idi. Buna görə də bu jurnalistika metodunun geniş istifadə olunduğu zamanlar 2-ci Dünya Müharibəsinə təsadüf edir. Müharibə zamanlarında SSRİ bu metoddan istifadəylə həmin illəri əhatə edən 208 film çəkmişdir və bu günümüzə qədər gəlib çatmışdı. Yazıçılar üçün bu hal Böyük Vətən Müharibəsi zamanı Silahlı Qüvvələr və Jurnalistlər arasındaki münasibətin müsbət olduğunun göstəricisidir.
İraqın işğalı (2003)
2003-cü ilin martında -müharibə başlayan zaman- 775 jurnalist və fotoqraf müharibə müxbiri olaraq iştirak etdi. Bu korrespondentlər (müxbirlər) hərbi şöbə ilə müqavilələr bağladılar. Orduların yerləşdiyi məkan, planlaşdırılan əməliyyatlar və silahlar haqqında məlumatları əks etdirən informasiyaları yaymayacaqlarına dair söz verdilər.
Müharibə müxbirlərinin hazırlığı 2002-ci ilin, noyabr ayında müharibə başlamazdan əvvəl başlandı. ABŞ Dəniz leytnantı polkovnik Rik Longdan hərbi qüvvələrin jurnalistləri orduya göndərmək qərarına gəldiyini soruşduqda o, belə cavab verdi: "-Düzünü desək, işimiz müharibəni qazanmaqdır. Buraya informasiya müharibəsi də daxildir. Buna görə də informasiya mühitində üstünlüyü ələ keçirməyə çalışırıq".
Hərbi nəzarət
İraqda yerləşən Amerikan hərbi senzurasını pozan ilk jurnalist "Christian Science Monitor"un göstərişi ilə ilk dəniz bölməsini müşayiət edən sərbəst işçi Filip Smaker oldu. Smaker rəsmi olaraq yola salınmadı ancaq, əməliyyat teatrındaki bütün jurnalistlərin Pentaqonun nəzarəti altında olduğuna inanılırdı.
26 mart 2003-cü ildə 'CNN'-ə verdiyi müsahibədə Smucker 'NPR'-yə bildirdiyi informasiyada olduğu kimi Dəniz Qoşunlarının yerini açıqladı. Bundan sonra o Qoşunların yerləşdiyi yerdən qovuldu. Dörd gün sonra 'Fox News' müxbiri Heraldo Riviera İraqda bir verilişdə ABŞ Qüvvələrinin yeri və planları haqqında məlumat verdi. "-İcazə verin sizə bir neçə xətt çəkim".- deyir və kameranın qarşısındaki qumu işarə eliyir. "-Əvvəlcə aydınlaşdırmaq istəyirəm ki, qoşunlarımızın yeri burada qeyd olunur. Bu əraziyə sahibik. Təxminən 40 % bəlkə də biraz daha çoxdur".
Başqa bir nöqtədə, bir CENTCOM sözçüsü şikayət etdi, Riviera "hücum baş verməzdən əvvəl vaxtını ortaya qoydu."
Rivera, Philip Smucker kimi rəsmi olaraq göndərilməsə də, tez bir zamanda Kuveytə qovuldu. Bir həftə sonra Riviera üzr istədi: "-Bunun baş verdiyinə görə təəssüf edirəm. "Fox News"a "-Sizi əmin edirəm ki, bu səhvliklə oldu. Heç kim dediklərimdən məyus olmadı. Heç bir əməliyyat təxirə salınmadı".
Bununla belə, bir şəbəkə araşdırması etiraf etdi: "-Mən quraşdırma ilə əlaqədar qaydalardan birini pozdum". 2005-ci ilin, dekabr ayında ABŞ-ın Kuveytdə yerləşən Quru Qoşunları Coalisiya qrupu Virciniya ştatının Norfolk şəhərindəki Virginia-Pilotun missiyasında olan 2 həftəlik jurnalistlərdən ikisinin zədələnmiş nəqliyyat vasitələrinin fotoşəkillərini çəkmək qadağasını pozduğunu iddia edir.
Kritizm
| "Hökumətin propoqanda qolu olmuşduq. Başlarda hökumətin senzuraları bizi istiqamətləndirirdi. Qısa müddət sonra biz özümüz senzuraya çevrilmişdik. Öz senzuralarımız oldu. Biz şadyanalıq edirdik." Charles Lynch |
Təqdim olunan jurnalistlərinetik davranışı mübahisəli hesab olunur. Bu praktika təbliğat kampaniyasının bir hissəsi və jurnalistləri, mülki şəxsləri bölmək, işğalçı qüvvələrə rəğbət bəsləmək istəyi kimi tənqid edilmişdir. Nümunə üçün sənədli filmlər: War made Easy : How Presidents & Pundits Keep Spinning Us to Death; The war you don't see.
Səsvermənin tənqidçiləri hərbi nəzarət səviyyəsinin həddən artıq sərt olduğuna etiraz etdilər, buna görə də ikinci dərəcəli jurnalistlər Amerika tərəfdən müharibə veteranlarına çox açıq rəğbət hissi ilə vurulan məruzələr hazırlamışdılar və bunun nəticəsində alternativ "cib" jurnalistləri yaranmışdı. "Bunlar tanklarda və zirehli personal daşıyıcılarında işləyən müxbirlərdir", — deyə jurnalist Gay Thales müsahibədə bildirmişdir və davamında: "Ordunun iradəsini itaətkarlıqla yerinə yetirən və hərbçilər üçün maskot olanlardır. Bu mənim istəyim olsaydı, bütün təşəbbüskar jurnalistləri dağıdardım! … təcəssüm etdirilə biləcək süjetlər var, lakin bu edilməmişdir. Mən bunu dəfələrlə demişəm."
4 iyun 2014-cü ildə New York Times həm ABŞ-ın İraqı işğalı zamanı, həm də Əfqanıstandakı müharibə illərində (2001-ci ildən) davam etdirilən jurnalistlərin hərəkətlərini tənqid etdi. Məqalə, Amerika tarixində ən böyük sənədləri sızdırdığına görə həbs cəzası çəkən keçmiş ABŞ ordusu kəşfiyyat analitiki Çelsi Manning tərəfindən yazıldı. Manning yazırdı ki, "Hərbi əməliyyatları işıqlandıran ondan çox amerikalı jurnalist var idi və bu 31 milyon əhalisi olan bir ölkədə, ABŞ-ın 117 mininci qrupu var." Manning, hərbi ictimaiyyətlə əlaqələr səlahiyyətlilərini müxbirləri "xəbəri tənqidi şəkildə əks etdirə biləcəkləri çıxartdığına görə" yoxlamaqda ittiham etdi. O, həmçinin qeyd etdi ki, jurnalistlər işə salındıqdan sonra onlar ümumiyyətlə məlumat əldə etmək qorxusundan "narazılığa səbəb ola biləcək mübahisəli bir şərhdən çəkinməyə" çalışdılar. "Nəticədə," Manninq yazır: "Amerika ictimaiyyətinin faktlara çıxış imkanları məhduddur, bu da Amerika rəsmilərinin davranışlarını qiymətləndirməyi mümkünsüz edir."
Manninq qeyd edir: "Mətbuata çıxışı məhdudlaşdıran bu təcrübə, 2013-cü ildə sərbəst müxbir Wayne Anderson tərəfindən müqaviləni pozmadığını, ancaq Əfqanıstandakı münaqişə ilə əlaqədar mənfi məlumatlar dərc edildikdən sonra səlahiyyətlərinə son verildiyini iddia etdi. Məhkəmə işində göstərilən qətiyyət, hərbi jurnalistlərin konstitusiyada işlənmiş jurnalistlərin statusu və hüquqlarının göstərilməməsi ilə bağlı mövqeyini dəstəklədi."
Təhlükələr
Həm İraq müharibəsi zamanı, həm də Əfqanıstandakı müharibə dövründə (2001-ci ildən bəri) hazırlanmış partlayıcı qurğular (İED) ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi koalisiya qüvvələrinə qarşı geniş şəkildə istifadə edildi və koalisiya qüvvələri arasında çox sayda itkiyə səbəb oldu. Quru qüvvələrini müşayiət edən jurnalistlər də eyni riskdə idilər. 29 yanvar 2006-cı ildə "Wood Tonight"ın ikinci aparıcısı Bob Woodruff və 4-cü Piyada Divizionuna (ABŞ) göndərilən operator Dug Vogt, bir İraq əsgəri ilə birlikdə ağır yaralandı. Bu, onların konvoyu İraqdakı Taciyə yaxınlığında pusqu qurulduqda və onların altındakı spontan kimyəvi reaksiyaya malik dağıdıcı cihaz partladı. Hücum zamanı, Woodruff və Fogt bir zirehli avtomobilin arxa lyukunda dayandıqları üçün patrulun videosunu çəkərək qorunmadılar.