Freydo-Marksizm
Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin. |
Freydo-marksizm (ing. Freudo-Marxism) — Karl Marksın və Ziqmund Freydin konsepsiyalarını birləşdirməyə çalışan radikal sol nəzəriyə.
Mahiyəti
Freydo-marksizmin həm marksizm olmasını, eyni zamanda keyfiyətcə yeni bir təlim olduğunu, bir analoqiya ilə göstərmək olar. Əvvəllər heyvanların dərisinin daxili orqanlardan daha bərk olmasını izah edərək pendirin kəsilmiş tərəfinin havada bir müddət saxlayardılar, hava ilə olan kontaktından onun üst tərəfinin, iç hissəsi ilə nisbətdə, müəyyən zamandan sonra bərkiməsini heyvan dərisinin yaranması hadisəsinə oxşadırdılar. Əlbəttə bu müəyyən mənada, dərinin codlaşması hadisəsini doğru izahı idi, ama sonralar biologiyada heyvanların dərisinin bərk olmasını izah edən başqa izahlar tapıldı, və bu eyni hadisənin daha təfərrüatlı və daha dəqiq izahını verirdi. Yəni həmin məzmunun daxili genişlənməsi və daha da zənginləşməsi idi. Ama bu əski izahı etibarsız etmir, o mənada ki əski izah bu daha təkmil izahın çıxış nöqtəsi olmuşdu. İnkarın müsbət həlli. Dialektikanın mənası bundadı. Yeni əskinin üzərində yaranır, əskini məhv edərək, ama onun müsbət nailiyətlərini özündə saxlayaraq. Marks özü bu keşməkeşin onun nəzəriyəsinin başına gələcəyini bilirdi, hər halda bilməliydi, axı Marks dialektik idi. Təəssüf ki, bunu bəzi marksistlər anlamaq istəmədi. Onlar marksizmi ehkama çevirərək, əslində onu öz dialektik məzmunundan məhrum etdilər. Sovetlərdə Marksı yeganə yaradıcı anlayan bəlkə də ancaq Lenin idi ki onu da hakimiyətdən uzaqlaşdıraraq, Marksla birlikdə, əhkama çevirməyə başladılar. Sovet fəlsəfi fikri Freydi qəbul etmədi, və bununla özünə qəbir qazmağa başladı. Qərbdə isə əksinə psixoanaliz çox erkən qəbul olunmağa başladı, və bu demək olar ki o başdan Qərbin ideoloji cənhədə bir revanşı idi, heç olmasa ona görə ki, qərb bunu qəbul etmək iqtidarında idi, sovetlər isə artıq yox. Beləliklə marksızmin məzmununu genişləndirmək üçün Qəbrdə, Freydo-marksizmdə zəmin tapmağa başladı. Və bu heç şübhəsis ilk növbədə Frankfurt sosioloqiya məktəbinə və onun nümayəndələri, ilk növbədə freydo-marksistlərə aiddir.
Bildiyimiz kimi materializmin ilk yarandığı gündən idealizmlə mübahisəsi, ruhun , yoxsa cismin ilkin olması barədə mübahiəsidir, buna fəlsəfənin birinci məsələsi də deyirlər. Bəziləri fəlsəfənin birinci məsələsini həll olunmuş hesab edirlər. Ama bu “barış”, əslində fəlsəfədə dialektikadan imtina hesabına başa gəlir, materializm ilə idealizm ancaq pozitivist müstəvidə barışa bilər, o mənada ki, pozitivizm kəskin ziddiyətlərdən qaçaraq bunları müsbət mənada barışdırmaq məqsədi güdür, əslində isə fəsləfəni inkişaf etmək bacarığından məhrum edir. Yada salaq materializmin idealizmlə ziddiyəti nədən ibarətdir. İdealistlərdən fərqli olaraq materialistlər cismi ilkin hesab edirlər. Əlbəttə ki, əgər biz ilkin deyiriksə demək burada zaman məsələsi var, ama bu konkret zamanla bağlı deyil, bu prinsiplə bağlıdır, yəni demək olar ki, cism daha alidir. Fikirləşirəm ki, materializmin idealizmdən başlıca fərqi aydındır. Məlum məslədir ki, fəlsəfə ümumiləşdirici elm olaraq, təbii və içtimai elmləri birləşdirir. Materialist fəlsəfə də içtimai münasibətləri maddi dünya ilə şərtləndirir, yəni insanların münasibətləri, kobud demiş olsaq, əşyalarla müəyyən edilir. Buna mülkiyət münasibətləri də deyirlər. Yəni insan cəmiyətinin qanunları, insanların maddi dünyaya, və onun vasitəsi ilə başqa insanlarla olan münasibətləri ilə müyyən edilir. Ama bir məsələ var, insan bədəni və onun orqanizmi, maddi dünya hesab edilirmi? Yəni insan bədəni təbii elmlərin, yoxsa içtimai elmlərin obyektidir. Marks birmənalı olaraq, insan bədənini əsasən, bəlkə də tamamilə, içtimai elmlərin hədəfindən kənarda saxlamışdı. Maddi dünya insanın əməyi nəticəsində yaranır və əslində insandan kənarda qalırdı. Doğrudur Marks deyirdi ki, insanı əmək yaradıb, ama o əmək deyəndə daha çox insanın başqa insanlarla birgə əməyi nəticəsində yaranan insanı nəzərdə tuturdu. Marks insanın əməyinin istismarı barədə danışırdı. İnsan isə əməkdən əvvəl istismar olunmağa başlayır. Bunu başqa cürə demək olar ki, istismara insanın sadəcə əməyi deyil, ama bundan əvvəl onun emosiyaları və instinktləri məruz qalır. Və əslində freydo-marksizmin də içtimai və sosial məzmunu bundadır. Həm də ... Marks bunun insan bədəni üçün fəsadlarını görürdü. Onun insanın alətin davamına və quluna çevrilməsi tezisi. Ama o bunun üzərindən tez də ötüb keçirdi, çünki onun araşdırma obyekti insanın bədəninin xaricindən başlayırdı.
Bəziləri freydo-marksistləri, Marksı təftiş etməkdə günahlandırırlar. Və bəlkə də bu o vaxtlar doğrudan da belə görsənə bilərdi, ama necə deyərlər hər şey dəyişir, və budur istehlak cəmiyəti(əslində bu anlayışın da müəllifləri Frankfurtçular idi) bərqərar olur. Və biz artıq klassik marksizmin yetərsizliyi hər addımbaşı hiss edirik. Birinci olaraq onun obyektiv fəlsəfəsinin. Marksa görə izafi dəyəri işçi qüvvəsi yaradır, ama bu izafi dəyər kimi ancaq kapitalistin mənimsənilməsindən sonra müəyyənləşir, yəni o ancaq kapitalist onun mənimsəyəndən sonra izafi dəyərə çevrilir. Kapitalist isə bunu başqa kapitalistlərlə rəqabətə davam gətirmək üçün texnoloqiyaya sərf edir və nəticədə avtomatizasiya nəticəsində kapitalizm öz izafi dəyər qaynağından məhrum olur, çünki maşınlar izafi dəyər yarada bilmir. Bu kapitalizmin böhranının obyektiv səbəbidir.
Ama işçi sinfinin demək olar ki, hər yerdə istehsal əsnasından uzaqlaşdırılmasına baxmayaraq, kapitalizm süquqta uğramır. Bundan başqa rəqabətin özü artıq kapitalizmin inkişafının şərti deyil. İnhisarçı korporasiyalarda rəqabət olmur. Deməli bir tərəfdən rəqabətin yoxluğu o biri tərəfdən isə klassik işçilərin yoxluğu, kapitalizmi süquta uğratmır. Niyə? Axı bu necə olur? Çox sadəcə, kapitalizm öz izafi dəyər qaynağını və rəqabəti insanın orqanizmində və bədənində tapır. Artıq rəqabət daha çox insanın malın hansı çeşidini alması(ona sırınması) müstəvisində həll olunur, izafi dəyər də elə insanın özündə yaranır, çünki ölü əməyin(mexanizasiyanın)yaratdığı dəyəri ancaq diri insan canlandıra bilər. Bu marks da da var, onun məşhur “ölülər diriləri qapır” ifadəsində.
Beləliklə insan bədəni özü bir mexanizmə çevrilir, və onun mexanizmlərdən ayrı salınması, əslində onun özünün bir maşına çevrilməsi məqsədi ilə həyata keçirilir. İnsan təlqin nəticəsində, bütövün sadiq quluna çevrilir.
İnsanın maşın olması ideyası yeni deyil. Frankenşteyn və sairə bu qəbildəndir. Dövrümüzdə insan istehsal əsnasının subyekti deyil, obyektidir. Yəni əslində bu obyektivlə subyektivin dialektik münasibətləri kimi izah olunmalıdır. İnsan istehlak obyekti olmaqla eyni zamanda istehsal subyektinə çevrilir. Bunu başqa cürə desək, insan istehlak etməklə istehsal edir. Yəni istehlak –istehsal bir ölçüdə obyekt-subyekt münasibətlərinin siyasi-iqtisadi təzahürüdür. Necəki obyekt öz əksinə çevrilir və əksinə, istehsal da öz istehlakına çevrilir və əksinə. Bir çox klassik marksistlərin bunu təftişçilik adlandıraraq qəbul etməməsi, nəticədə marksizmin nəinki özünü insan, fərd, psixolqiyada idealist yanaşmalara təslim edir, o həm də özü bu cür idealizmə çevrilir. Çünki o əski inanclar qarşısında aciz qalaraq, onları öz içinə buraxır. Bütün neoliberal və neokonservativ təcrübələr məhz klassik marksizmin suçudur. Bir halda ki marksizm insan bədənini və ruhunu istehsal əsnasından kənarda saxlayır, bunlar yenidən unudulmuş ideoloqiyaların təsiri altına düşməyə məhkumdur. Və biz dini ideoloqiyların fəallaşmasını müşahidə edirik.
Məhz freydo-marksizm bütün bu suallara cavab tapmağa qadirdir.