Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Diktatura ( lat. dictatura dictatus sözündən - təyin edilmiş ) - kənar nəzarət və faktiki məhdudiyyətlər olmadığı halda hakimiyyətin bir şəxsin və ya bir qrup insanın əlində cəmləşdiyi, müxtəlif şiddət üsulları ilə həyata keçirilən siyasi rejim forması.
Akademik politologiya nöqteyi-nəzərindən diktatura dövlət başçısının və ya hakim dairənin öz hakimiyyətini birbaşa həyata keçirmə formasıdır. Hakimiyyətin həyata keçirilməsinin bu forması Fransa İnqilabının zirvəsində mövcud olan siyasi sistemin nümunəsində göstərmək mümkündür: hakimiyyət forması respublika formasıdır, hakimiyyətə münasibət demokratiyadır, hakimiyyətin həyata keçirilməsi forması diktaturadır.
Diktatura rejiminin fəaliyyəti çox vaxt siyasi müxalifətə qarşı radikal və ya repressiv tədbirlərlə,vətəndaşların bu və ya digər şəkildə bu rejimin mövqeyinə zidd olan hüquq və azadlıqlarının sərt şəkildə boğulması və ya ləğvi ilə müşayiət olunur.
Hakimiyyətin bu formasının səmərəliliyi və optimallığı bir çox amillərdən, o cümlədən obyektiv vəziyyətdən, cəmiyyətin hakimiyyətin konkret bu formasına ehtiyacının dərk edilməsindən, cəmiyyətlə hakimiyyət arasında əlaqə formasından, hakimiyyətin ideoloji əsaslandırılması formasından asılıdır.
Hazırda diktatura dedikdə, bir qayda olaraq, qanunvericilik normaları ilə məhdudlaşdırılmayan, heç bir ictimai və ya siyasi institutlar tərəfindən məhdudlaşdırılmayan bir şəxsin və ya bir qrup şəxsin (xalq istisna olmaqla) hakimiyyət rejimi başa düşülür. Bəzən belə bir diktatura şəraitində ayrı-ayrı demokratik institutlar qorunub saxlanılıır, lakin onların siyasətə real təsiri minimuma endirilir. Buna demokratiyanın təqlidi deyilir.
Tipologiya
Müasir dövrdə diktatura siyasi sistemlərinin özünü göstərə biləcəyi əsas formalar avtoritarizm və totalitarizmdir . Sonuncu termin, əsasən 20-ci əsrin ortaları və sonlarında müəyyən rejimlərə aid edilir və daha çox tarixi məna daşıyır, birincisi isə, yüksək mərkəzləşdirilmiş hökumətə malik müasir dövlətləri xarakterizə etmək üçün istifadə olunur.
Əgər totalitar sistem çərçivəsində dövlət, onun idarəetmə orqanları, cəmiyyət, iqtisadiyyat, ideologiya vahid bir nöqtədə möhkəmlənirsə, avtoritarizm ictimai həyatın müxtəlif tərəflərinin daha az sıxışdırılması ilə xarakterizə olunur. Məsələn, dövlət vətəndaş cəmiyyətinin hakimiyyətə müqavimət göstərə bilməməsindən istifadə etsə də, hakimiyyətə qarşı yönələn müqavimətin tamamilə məhv edilməsi üçün də heç bir tədbir görmür. İqtisadi sahədə, şəxsi əqidə sahəsində müəyyən fəaliyyət azadlığı qorunur, müəyyən növ sinfi fərqlərə yol verilir, alternativ partiyalar və parlament mövcud ola bilər. Bundan əlavə, əgər totalitarizm şəraitində hakimiyyət müəyyən qrupun və ya təşkilatın (məsələn, siyasi partiyanın) əlində cəmləşibsə, avtoritarizmdə güc mərkəzi elə dövlətin özüdür. Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq, avtoritar siyasi rejimdən cəmiyyətin demokratik quruluşuna keçid dövründə bütün sosial sistemdə köklü dəyişikliklər nəzərdə tutulmur. Çünki bu uzun sürən proses hesab olunur.
Bəzən, sosial strukturun bu və ya digər tipə birmənalı uyğunluğundan danışmaq mümkün deyil, məsələn, ölkənin keçid dövründə olması. Belə hallarda rejim qarışıq və ya keçid rejim kimi müəyyən edilə bilər; spesifik nisbətlərdən asılı olaraq “ demokratik avtoritarizm ” və ya “ avtoritar demokratiya ” terminlərindən istifadə olunur. Ümumi diktatura meyllərinə, o cümlədən güc tətbiqinə baxmayaraq, belə rejim xüsusi mülkiyyəti qəbul edir və dəstək axtardığı cəmiyyətin müəyyən təbəqələrinə arxalanmağa çalışır; müvafiq olaraq dövlətdə liberal elementlər mövcuddur və cəmiyyətin iqtisadi strukturu onların gələcək inkişafı üçün şərait yaradır. İqtisadiyyat nə qədər fəal modernləşdirilirsə, demokratik meyllər bir o qədər güclü olur.
Tarixi aspektdə avtoritarizm və totalitarizmin müəyyən xüsusiyyətlərini özündə birləşdirən hibrid rejimlər də mövcud idi. Məsələn, 1930-cu illərdə İspaniyada Franko rejimi.
Müasir dövrdə diktatura
1970-ci illərdə dünyada bütün dövlətlərin 75%-i diktatura idi, 1990-cı illərin ortalarında isə onların sayı təxminən 50%-ə qədər azaldı.
Eyni zamanda, tədqiqatçılar diktaturaları fərqləndirirlər :
- şəxsi rejimlər (şəxsi diktaturalar);
- hərbi rejimlər (hərbi diktaturalar), adətən hərbi xunta şəklində kollektiv rəhbərliyi təmsil edən və ordunun müxtəlif qollarının komandanlığını özündə birləşdirən,
- birpartiyalı rejimlər, burada qərarlar birbaşa lider tərəfindən deyil, hakim partiyanın ali orqanı (mərkəzi komitə, siyasi büro) tərəfindən qəbul edilir və ya lider hakim partiya tərəfindən irəli sürülən prezident olur.
Diktatura müasir dövrdə məqbul sayıla bilməz, belə ki, onun bir çox mənfi xüsusiyyətləri var:
- Gücün birliyi və hakimiyyətin gücü çox vaxt xəyali olur;
- Bir çox diktatorlar öz güclərinə tam əmin deyillər və buna görə də öz təsirlərini möhkəmləndirmək üçün siyasi repressiyalara meyllidirlər;
- Hakimiyyətin həddindən artıq mərkəzləşdirilməsi dövləti ali hökmdar kimi diktatorun şəxsi keyfiyyətlərinin girovuna çevirir və ona görə diktatorun ölümü dövləti böhran vəziyyətinə sala bilər;
- Hakimiyyətin özü üçün yaxın bildiyi insanların, yararsız dövlət məmurlarının hakimiyyətə nüfuz etmə ehtimalı böyükdür.
- Yeni hökumət (diktator devrilərsə) siyasi qazanc naminə diktatorun təşəbbüsü ilə həyata keçirilən uzunmüddətli layihələri ixtisar edə, sonrakı uzunmüddətli siyasi və hətta iqtisadi zərərlər hesablanmaya bilər.
- Diktatura şəraitində monarxiyanın yaranması üçün əlverişli imkanlar əmələ gəlir;
- Bir nəfərlik diktatura şəraitində diktator öz hakimiyyətinin nəticələrinə görə heç kim qarşısında hüquqi cəhətdən məsuliyyət daşımır, bu da obyektiv olaraq dövlətin maraqlarına uyğun gəlməyən qərarların qəbuluna gətirib çıxarır;
- Diktatura şəraitində fikir və siyasi plüralizm tamamilə yoxdur və ya getdikcə zəifləyir;
- Bir adamın diktaturası şəraitində diktatorun siyasəti dövlətin və cəmiyyətin maraqlarına zidd olarsa, onu dəyişdirmək üçün heç bir hüquqi imkan olmur.
Monarxiya ilə müqayisədə diktatura aşağıdakı çatışmazlıqları ilə fərqlənir:
- Diktatura dinlərə uyğun idarəetmə forması hesab edilmir. Lakin bəzən istisnalar olur. Məsələn, Auqusto Pinoçetin diktaturası kilsə tərəfindən dəstəklənirdi və dinə qarşı heç bir təqib yox idi.
- Çoxları diktatoru qəsbkar hesab edir ki, bu da onun hakimiyyətinə müqavimət yaradır;
- Diktatordan fərqli olaraq, monarx, bir qayda olaraq, uşaqlıqdan gələcəkdə dövlətin ali hökmdarı olacağı düşüncəsi ilə tərbiyə olunur. Bu, ona kiçik yaşlarından belə bir vəzifə üçün tələb olunan keyfiyyətləri inkişaf etdirməyə imkan verir.
- Hakimiyyətin varisliyinin legitim mexanizmi yoxdur.
Diktaturaların süqutu
Qeyri-demokratik rejimlər özünü reproduksiyaya meyllidir: hərbi diktaturaların ardınca yeni hərbi diktaturalar yaranır və mülki (o cümlədən birpartiyalı) diktaturalar yeni mülki diktaturalarla əvəz olunur.
Lakin hərbi rejimlər digər qeyri-demokratik rejimlərdən fərqli olaraq demokratik islahatlara daha hazırdır: hərbi rejimlərdəki dəyişikliklərin 33%-i demokratiyaya, 27%-i hakim partiyaların olduğu rejimlərə, 8%-i isə birpartiyalı rejimlərə gətirib çıxarıb. Bir şəxsin əlində cəmlənən rejimlərə gəlincə, onların əksəriyyəti liderin ölümündən sonra dağılır, ona görə də davamlılığı qorumaq üçün belə liderlər tez-tez partiyalar yaradırlar, parlamentləri saxlayırlar və seçkilər keçirirlər ki, bu da bir şəxsli rejimlərin təkpartiyalı və ya hakim partiyalı rejimlərin çevrilməsinə səbəb ola bilər. Öz növbəsində təkpartiyalı rejimlər nadir hallarda demokratiyaya çevrilir: belə rejimlərin yalnız 19%-i demokratiyaya keçib, qalanları ya hərbi çevrilişlər nəticəsində dağılıb (39%), ya da dominant partiyalarla çoxpartiyalı rejimlərə çevrilib (33%).
İstinadlar
- "isbn:5200004088 - Search Results". www.worldcat.org. İstifadə tarixi: 2023-07-21.
- "ДИКТАТУРА • Большая российская энциклопедия - электронная версия". old.bigenc.ru. İstifadə tarixi: 2023-07-21.
- "Понятие диктатуры. О правых и левых диктатурах (1)". erlin.ru. İstifadə tarixi: 2023-07-21.[ölü keçid]
- "Democracy Index 2017". Economist Intelligence Unit. 02 February 2018. 2019-10-24 tarixində .
- "Диктатуры и их институты: особый мир". 2022-11-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-21.
- "Недемократические политические режимы". 2021-04-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-21.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Diktatura lat dictatura dictatus sozunden teyin edilmis kenar nezaret ve faktiki mehdudiyyetler olmadigi halda hakimiyyetin bir sexsin ve ya bir qrup insanin elinde cemlesdiyi muxtelif siddet usullari ile heyata kecirilen siyasi rejim formasi Akademik politologiya noqteyi nezerinden diktatura dovlet bascisinin ve ya hakim dairenin oz hakimiyyetini birbasa heyata kecirme formasidir Hakimiyyetin heyata kecirilmesinin bu formasi Fransa Inqilabinin zirvesinde movcud olan siyasi sistemin numunesinde gostermek mumkundur hakimiyyet formasi respublika formasidir hakimiyyete munasibet demokratiyadir hakimiyyetin heyata kecirilmesi formasi diktaturadir Diktatura rejiminin fealiyyeti cox vaxt siyasi muxalifete qarsi radikal ve ya repressiv tedbirlerle vetendaslarin bu ve ya diger sekilde bu rejimin movqeyine zidd olan huquq ve azadliqlarinin sert sekilde bogulmasi ve ya legvi ile musayiet olunur Hakimiyyetin bu formasinin semereliliyi ve optimalligi bir cox amillerden o cumleden obyektiv veziyyetden cemiyyetin hakimiyyetin konkret bu formasina ehtiyacinin derk edilmesinden cemiyyetle hakimiyyet arasinda elaqe formasindan hakimiyyetin ideoloji esaslandirilmasi formasindan asilidir Hazirda diktatura dedikde bir qayda olaraq qanunvericilik normalari ile mehdudlasdirilmayan hec bir ictimai ve ya siyasi institutlar terefinden mehdudlasdirilmayan bir sexsin ve ya bir qrup sexsin xalq istisna olmaqla hakimiyyet rejimi basa dusulur Bezen bele bir diktatura seraitinde ayri ayri demokratik institutlar qorunub saxlaniliir lakin onlarin siyasete real tesiri minimuma endirilir Buna demokratiyanin teqlidi deyilir TipologiyaMuasir dovrde diktatura siyasi sistemlerinin ozunu gostere bileceyi esas formalar avtoritarizm ve totalitarizmdir Sonuncu termin esasen 20 ci esrin ortalari ve sonlarinda mueyyen rejimlere aid edilir ve daha cox tarixi mena dasiyir birincisi ise yuksek merkezlesdirilmis hokumete malik muasir dovletleri xarakterize etmek ucun istifade olunur Eger totalitar sistem cercivesinde dovlet onun idareetme orqanlari cemiyyet iqtisadiyyat ideologiya vahid bir noqtede mohkemlenirse avtoritarizm ictimai heyatin muxtelif tereflerinin daha az sixisdirilmasi ile xarakterize olunur Meselen dovlet vetendas cemiyyetinin hakimiyyete muqavimet gostere bilmemesinden istifade etse de hakimiyyete qarsi yonelen muqavimetin tamamile mehv edilmesi ucun de hec bir tedbir gormur Iqtisadi sahede sexsi eqide sahesinde mueyyen fealiyyet azadligi qorunur mueyyen nov sinfi ferqlere yol verilir alternativ partiyalar ve parlament movcud ola biler Bundan elave eger totalitarizm seraitinde hakimiyyet mueyyen qrupun ve ya teskilatin meselen siyasi partiyanin elinde cemlesibse avtoritarizmde guc merkezi ele dovletin ozudur Yuxarida deyilenleri nezere alaraq avtoritar siyasi rejimden cemiyyetin demokratik qurulusuna kecid dovrunde butun sosial sistemde koklu deyisiklikler nezerde tutulmur Cunki bu uzun suren proses hesab olunur Bezen sosial strukturun bu ve ya diger tipe birmenali uygunlugundan danismaq mumkun deyil meselen olkenin kecid dovrunde olmasi Bele hallarda rejim qarisiq ve ya kecid rejim kimi mueyyen edile biler spesifik nisbetlerden asili olaraq demokratik avtoritarizm ve ya avtoritar demokratiya terminlerinden istifade olunur Umumi diktatura meyllerine o cumleden guc tetbiqine baxmayaraq bele rejim xususi mulkiyyeti qebul edir ve destek axtardigi cemiyyetin mueyyen tebeqelerine arxalanmaga calisir muvafiq olaraq dovletde liberal elementler movcuddur ve cemiyyetin iqtisadi strukturu onlarin gelecek inkisafi ucun serait yaradir Iqtisadiyyat ne qeder feal modernlesdirilirse demokratik meyller bir o qeder guclu olur Tarixi aspektde avtoritarizm ve totalitarizmin mueyyen xususiyyetlerini ozunde birlesdiren hibrid rejimler de movcud idi Meselen 1930 cu illerde Ispaniyada Franko rejimi Muasir dovrde diktaturaEconomist Intelligence Unit den Demokratiya Indeksi 2022 Qara qehveyi ve qirmizi olan olkeler avtoritar sayilir ve diktaturalar terefinden idare olunur 1970 ci illerde dunyada butun dovletlerin 75 i diktatura idi 1990 ci illerin ortalarinda ise onlarin sayi texminen 50 e qeder azaldi Eyni zamanda tedqiqatcilar diktaturalari ferqlendirirler sexsi rejimler sexsi diktaturalar herbi rejimler herbi diktaturalar adeten herbi xunta seklinde kollektiv rehberliyi temsil eden ve ordunun muxtelif qollarinin komandanligini ozunde birlesdiren birpartiyali rejimler burada qerarlar birbasa lider terefinden deyil hakim partiyanin ali orqani merkezi komite siyasi buro terefinden qebul edilir ve ya lider hakim partiya terefinden ireli surulen prezident olur Diktatura muasir dovrde meqbul sayila bilmez bele ki onun bir cox menfi xususiyyetleri var Gucun birliyi ve hakimiyyetin gucu cox vaxt xeyali olur Bir cox diktatorlar oz guclerine tam emin deyiller ve buna gore de oz tesirlerini mohkemlendirmek ucun siyasi repressiyalara meyllidirler Hakimiyyetin heddinden artiq merkezlesdirilmesi dovleti ali hokmdar kimi diktatorun sexsi keyfiyyetlerinin girovuna cevirir ve ona gore diktatorun olumu dovleti bohran veziyyetine sala biler Hakimiyyetin ozu ucun yaxin bildiyi insanlarin yararsiz dovlet memurlarinin hakimiyyete nufuz etme ehtimali boyukdur Yeni hokumet diktator devrilerse siyasi qazanc namine diktatorun tesebbusu ile heyata kecirilen uzunmuddetli layiheleri ixtisar ede sonraki uzunmuddetli siyasi ve hetta iqtisadi zererler hesablanmaya biler Diktatura seraitinde monarxiyanin yaranmasi ucun elverisli imkanlar emele gelir Bir neferlik diktatura seraitinde diktator oz hakimiyyetinin neticelerine gore hec kim qarsisinda huquqi cehetden mesuliyyet dasimir bu da obyektiv olaraq dovletin maraqlarina uygun gelmeyen qerarlarin qebuluna getirib cixarir Diktatura seraitinde fikir ve siyasi pluralizm tamamile yoxdur ve ya getdikce zeifleyir Bir adamin diktaturasi seraitinde diktatorun siyaseti dovletin ve cemiyyetin maraqlarina zidd olarsa onu deyisdirmek ucun hec bir huquqi imkan olmur Monarxiya ile muqayisede diktatura asagidaki catismazliqlari ile ferqlenir Diktatura dinlere uygun idareetme formasi hesab edilmir Lakin bezen istisnalar olur Meselen Auqusto Pinocetin diktaturasi kilse terefinden desteklenirdi ve dine qarsi hec bir teqib yox idi Coxlari diktatoru qesbkar hesab edir ki bu da onun hakimiyyetine muqavimet yaradir Diktatordan ferqli olaraq monarx bir qayda olaraq usaqliqdan gelecekde dovletin ali hokmdari olacagi dusuncesi ile terbiye olunur Bu ona kicik yaslarindan bele bir vezife ucun teleb olunan keyfiyyetleri inkisaf etdirmeye imkan verir Hakimiyyetin varisliyinin legitim mexanizmi yoxdur Diktaturalarin suqutuQeyri demokratik rejimler ozunu reproduksiyaya meyllidir herbi diktaturalarin ardinca yeni herbi diktaturalar yaranir ve mulki o cumleden birpartiyali diktaturalar yeni mulki diktaturalarla evez olunur Lakin herbi rejimler diger qeyri demokratik rejimlerden ferqli olaraq demokratik islahatlara daha hazirdir herbi rejimlerdeki deyisikliklerin 33 i demokratiyaya 27 i hakim partiyalarin oldugu rejimlere 8 i ise birpartiyali rejimlere getirib cixarib Bir sexsin elinde cemlenen rejimlere gelince onlarin ekseriyyeti liderin olumunden sonra dagilir ona gore de davamliligi qorumaq ucun bele liderler tez tez partiyalar yaradirlar parlamentleri saxlayirlar ve seckiler kecirirler ki bu da bir sexsli rejimlerin tekpartiyali ve ya hakim partiyali rejimlerin cevrilmesine sebeb ola biler Oz novbesinde tekpartiyali rejimler nadir hallarda demokratiyaya cevrilir bele rejimlerin yalniz 19 i demokratiyaya kecib qalanlari ya herbi cevrilisler neticesinde dagilib 39 ya da dominant partiyalarla coxpartiyali rejimlere cevrilib 33 Istinadlar isbn 5200004088 Search Results www worldcat org Istifade tarixi 2023 07 21 DIKTATURA Bolshaya rossijskaya enciklopediya elektronnaya versiya old bigenc ru Istifade tarixi 2023 07 21 Ponyatie diktatury O pravyh i levyh diktaturah 1 erlin ru Istifade tarixi 2023 07 21 olu kecid Democracy Index 2017 Economist Intelligence Unit 02 February 2018 2019 10 24 tarixinde Diktatury i ih instituty osobyj mir 2022 11 23 tarixinde Istifade tarixi 2023 07 21 Nedemokraticheskie politicheskie rezhimy 2021 04 23 tarixinde Istifade tarixi 2023 07 21