fbpx
Wikipedia

Cəlayır eli

Avqust 26, 2021

Bu məqalə tayfa haqqındadır. Xanədanlıq üçün Cəlairilər sultanlığı səhifəsinə baxın.

Cəlayır eli — azərbaycanlıların etnogenezində iştirak etmiş tayfa.

Tarixi

Cəlair eli Fəzlullah Rəşidəddinin "Camü ət-təvarix" adlı əsərinə əsasən monqolların Darlekin qolundandır. Monqolların Nirun qolundan fərqli onlar imperiyanın yaranmasından sonra birliyə daxil oldular. Fəzlullah Rəşidəddin qeyd edirdi ki, onlar xarici görnüşləri və dilləri ilə monqollara bənzəyirdilər.

Cəlayırlar Azərbaycana və İrana monqol işğalları zamanı gəliblər. Onların arasında Hindistanda Xarəzmşah müharibəsi zamanı hərbi əməliyyatlara rəhbərlik etmiş tümənbaşı Bala-noyonu, Mengu xan dövründə ağsaqqal və hörmətli hakim Munkasar-noyonu, Elxanlılar dövlətinin Gürcüstandakı hakimi Kurçi-Bugunu və bir çoxlarını göstərmək olar. Hətta böyük xaqan Uqedey uşaqlıqda cəlair Kadanın ailəsində tərbiyə alıb.

Çingiz xanın göstərişi ilə cəlairlərin böyük hissəsi Cağatay ulusunun tərkibinə daxil edilmişdi və Orta Asiyanın Xocənd şəhərinə bitişik yerə köçürülmüşdü.

Əmir Teymur tərəfindən pərən-pərən salınmış cəlairlər sonralar bir çox türk xalqlarının etnogenezində iştirak ediblər. Merqen qeqen öz xronikasında XV əsrdə onların monqolların tərkibində də, ancaq cəlair adı altında yaşamasından danışır. Qəribədir ki, Monqolustan hakimi Dayan xan nəvəsi Qeresendze də, cəlair-xunytayci kimi ayama ilə adlandırılmışdı. Bəzi məlumatlara görə onun 4, digər mülahizələrə görə isə 7 oğlu vardı, hansılar ki, sonralar yeddi xalxac qoşunlarına başçılıq ediblər.

Cəlairlər xalqı on tayfaya bölünürdülər, onlardan ən başlıcasını Rəşidəddin cat tayfası adlandırır. Mukali qoyon və Munkasar-noyon məhz bu tayfaya aid idilər.

Anlamı və kökü

Nəzərə alsaq ki, "lar" türk dillərində cəm hal şəkilçisi bildirir, təxmin etmək olar ki, "cəlair" etnonimi başlıca tayfanın adından yaranıb xüsusən ona görə ki, "cəlair" adına qədim türklərin tərkibində VIII əsr toqon traktatında colto tayfası haqda işarə istisna olmaqla XI əsrə qədər tarixi mənbələrdə praktiki olaraq rast gəlinmir. "Cad" (cat, azad, yad və s.) etnoniminə tarixdə daha çox təsadüf olunur.

Hələ Ptolomey bizim eranın birinci əsrlərində indiki Sır-Dərya sahillərində yaşamış "Yatii" xalqı haqda xatırlama verir. Orta əsrlər ərəb coğrafları həmin yerlərdə yəcuc və məcuc (bu haqda Quranda da yazılıb) (Incildə Qoq və Moqoq) xalqlarını yerləşdirir. Bunlar uzun müddət mifik xalqlar kimi sayılıb, lakin sonuncu yüz ilik ərzində alimlər dəfələrlə sübut ediblər ki, miflər çox zaman gerçək əsaslara malikdirlər. Yatii-Yəcucu-cad-bir növ varislik sırası ilə düzülüblər. "C" **affrikatı** --"DZ", "Z", "çy", "SZ" hətta azsaylı etnosun dilində (müqayisə edin: cunqar-çyunqar-szyunqar-zyunqar), bir çox türk ləhcələrində isə -- "y" yaxud "u" variantları ola bilər.

Və hətta onun adı nəsil-tayfa mənsubiyyətindən danışır. Demək olar bütün Avrasiya xalqlarında etnik yaxud toponomik mənsubiyyət anadan olarkən verilən adla eyni zamanda baş verib, bəzən onu əvəz edib. Cəlayır ittifaqını təşkil edən tayfa türk və monqol xalqlarının etnogenezində əhəmiyyətli rol oynayıb. Onların ən parlaq nümayəndələri uzun zaman xələflərinin gürur predmeti olacaq.

Cəlayır eli Azərbaycanda dövlət qurmuşdu.

XVIII yüzildə Cəlayır eli öz müstəqilliyini itirib oymaq şəklində Avşar elinin tərkibinə daxil oldular. Cəlayır oymağı Avşar dövlətinin yaranmasında önəmli rol oynamışdı.

Təhmasibqulu bəy — Nadir şaha xidmət etmişdi. Şahdan öncə sultan, sonra xan ünvanı almışdı. Şahın vəkili təyin edilmişdi. Rzaqulu mirzənin lələsi olmuşdu.
Məhəmmədəli bəy — Nadir şaha xidmət etmişdi.
Qasıməli xan — Kəlat qalasının tikintisinə rəhbərlik etmişdi.
Tərxan bəy — Nadirqulu xanın ilk tərəfdaşlarındandır.
Mirzəxan sultan — Şahrux şah Qırxlı-Avşara xidmət etmişdi. Qızlarının birini şaha ərə vermişdi.
Yusifəli xan — Şahrux şah Qırxlı-Avşara xidmət etmişdi. Yusifəli xanın qardaşı Bazal xan da Şahrux şahı dəstəkləmişdi.

Oymaqları

Monqolların gizli tarixi" həmçinin Çingiz xanın əcdadı Bodonçarın istila etdiyi "Cad" tayfası haqda məlumat verir. Qədim müəllif bu tayfanın ardından "Cadaran" tayfasının adını da qeyd edir, hansının ki, başçısı o dövrdə Camuxa olub. Mənbə həm də tayfanın ləqəbinin "bolyuk" olduğunu da, göstərir. Rəşidəddin bunu təsdiq edir, hərçənd "belaqe" ayamasını bütün cəlairlərə şamil edir. Çin məlumağlarına görə XIII əsrdə Çu çayından şimali-şərqə tərəf yerlər Jdu adlanıb. Rəşidəddin o yeri Cu ölkəsi kimi xatırlayır.

Mühəmməd Heydər özünün "Tarixi-i Rəşidi" əsərində məlumat verir: "Cu-Monqolustanın bir aylıq yol məsafəsindəki yerlərindən biridir…" Mətndə Cud ölkəsi kimi də yazı var. "A" və "U" saitləri variasiya oluna bilər. Cənubi Qazaxıstanın "kurama" etnik qrupu arasında professor Radlov tərəfindən "Culair" nəsli qeyd olunub.

XV-XVI əsrlərdə Cunqariyanın da bir hissəsinin daxil olduğu Şərqi Türkistan Orta Asiya xalqları arasında Cete adını daşıyırdı. Müəyyən şübhələr olmasaydı bu halı bu məqalənin mövzusu ilə əlaqələndirmək cəlbedici olardı. Oyrat-kalmık etnonomi dörbönlülərin müharibəyə qədər Zetovşda oymağın şimal ulusunda Zyed yaxud Zed və Don kalmıkları arasındakı qakmaaninin Zad və Zed kevyud nəsillərinə rast gəlinir.

Zad etnoniminin etimologiyası çox, o cümlədən əfsanəvi və məişət xarakterli versiyaları birləşdirir. Çətin ki, onu tatarlardan çıxan Ozed ilə (Jzed) alaqələndirmək mümkün olsun. Bu halda nəslin adı başqa cür səslənərdi, belə ki, mənsubiyyət bildirən şəkilçiləri:-- ekin, exin və digərlərini ehtiva etmiş olardı.

Zetlərin həmçinin Samodiy mənşəli olması da az inandırıcıdır.

Cənubi Sibir xalqlarında Çot və Çoğdu etnonimləri ilə müqayisə onların türk köklərindən olması haqda daha çox fikir yaradır.Özbəklər arasında Çit, türkmənlərdə-Çoundar (çoudar, çağdar) etnik qruplar var. Eyni zamanda 92 özbək nəsillərinin siyahısında "sut", qırğızlarda "sul" iştirak edirlər və bunlar "Cad" etnonimi ilə daha çox səsləşirlər.

Q.O. Adyevin "zvedlərin" kalmık "Ze" (bacıoğlu) sözündən yaranması mümkünlüyü haqda ehtimalları yəni, Çingixzlərin qadın xətti ilə nəsil törəməsi olmasını da ciddi qəbul etmək olmaz. Matriarxat enoxası Çingiz xanın anadan olmasından min il əvvəl sona yetib və körəri xalqlarda nəsil adının varisliyi yalnız kişilər vasitəsilə həyata keçrilir.

Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, XIX-XX əsrlər arasında xoşeut (qovşut) ulusu içərisində Şangas və telingid nəsilləri, Böyükderbet ulusu arasında isə burullar, telingud oymaqları köçəbəlik ediblər.

Rəşidəddin onları cəlayırların tərkibipndə şankut (Şanqut oymağı) və telengit (Telengit oymağı) tayfaları kimi göstərir. Və əgər telenqitlərin kalmıklar arasında zühur etməsinə münasibətdə yalnız bir neçə tamamilə inandırıcı hipotez və fikirlər varsa, onda şangutlar və şangasların varisliyi xüsusi şübhə doğurmur. Şangas nəslinə böyük oyrat-kalmık maarifçisi Zaya-pandit də məxsusdur.

  • Cadaran oymağı
  • Qaravun oymağı
  • Tuqaravun oymağı
  • Orlat oymağı
  • Cat oymağı
  • Nilkan oymağı
  • Qorqan oymağı
  • Telengit oymağı
  • Turu oymağı
  • Şanqut oymağı

İstinadlar

Mənbə

  • Ənvər Çingizoğlu, Cəlayır eli, "Soy" dərgisi, Bakı, 2010.

Xarici keçidlər

  • Э. Хара-Даван. Объединение отдельных племён в монгольский народ
  • Современное шежире (родословная) казахов — Шежире казахов
  • THE MONGOLS
  • О джалаирах[ölü keçid]

Həmçinin bax

Avqust 26, 2021
cəlayır, məqalə, tayfa, haqqındadır, xanədanlıq, üçün, cəlairilər, sultanlığı, səhifəsinə, baxın, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəsinə, baxa, məqaləyə, uyğun, formada, mənbələ. Bu meqale tayfa haqqindadir Xanedanliq ucun Celairiler sultanligi sehifesine baxin Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz avqust 2021 Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Celayir eli azerbaycanlilarin etnogenezinde istirak etmis tayfa Mundericat 1 Tarixi 2 Anlami ve koku 3 Oymaqlari 4 Istinadlar 5 Menbe 6 Xarici kecidler 7 Hemcinin baxTarixi RedakteCelair eli Fezlullah Resideddinin Camu et tevarix adli eserine esasen monqollarin Darlekin qolundandir Monqollarin Nirun qolundan ferqli onlar imperiyanin yaranmasindan sonra birliye daxil oldular Fezlullah Resideddin qeyd edirdi ki onlar xarici gornusleri ve dilleri ile monqollara benzeyirdiler Celayirlar Azerbaycana ve Irana monqol isgallari zamani gelibler Onlarin arasinda Hindistanda Xarezmsah muharibesi zamani herbi emeliyyatlara rehberlik etmis tumenbasi Bala noyonu Mengu xan dovrunde agsaqqal ve hormetli hakim Munkasar noyonu Elxanlilar dovletinin Gurcustandaki hakimi Kurci Bugunu ve bir coxlarini gostermek olar Hetta boyuk xaqan Uqedey usaqliqda celair Kadanin ailesinde terbiye alib Cingiz xanin gosterisi ile celairlerin boyuk hissesi Cagatay ulusunun terkibine daxil edilmisdi ve Orta Asiyanin Xocend seherine bitisik yere kocurulmusdu Emir Teymur terefinden peren peren salinmis celairler sonralar bir cox turk xalqlarinin etnogenezinde istirak edibler Merqen qeqen oz xronikasinda XV esrde onlarin monqollarin terkibinde de ancaq celair adi altinda yasamasindan danisir Qeribedir ki Monqolustan hakimi Dayan xan nevesi Qeresendze de celair xunytayci kimi ayama ile adlandirilmisdi Bezi melumatlara gore onun 4 diger mulahizelere gore ise 7 oglu vardi hansilar ki sonralar yeddi xalxac qosunlarina basciliq edibler Celairler xalqi on tayfaya bolunurduler onlardan en baslicasini Resideddin cat tayfasi adlandirir Mukali qoyon ve Munkasar noyon mehz bu tayfaya aid idiler Anlami ve koku RedakteNezere alsaq ki lar turk dillerinde cem hal sekilcisi bildirir texmin etmek olar ki celair etnonimi baslica tayfanin adindan yaranib xususen ona gore ki celair adina qedim turklerin terkibinde VIII esr toqon traktatinda colto tayfasi haqda isare istisna olmaqla XI esre qeder tarixi menbelerde praktiki olaraq rast gelinmir Cad cat azad yad ve s etnonimine tarixde daha cox tesaduf olunur Hele Ptolomey bizim eranin birinci esrlerinde indiki Sir Derya sahillerinde yasamis Yatii xalqi haqda xatirlama verir Orta esrler ereb cograflari hemin yerlerde yecuc ve mecuc bu haqda Quranda da yazilib Incilde Qoq ve Moqoq xalqlarini yerlesdirir Bunlar uzun muddet mifik xalqlar kimi sayilib lakin sonuncu yuz ilik erzinde alimler defelerle subut edibler ki mifler cox zaman gercek esaslara malikdirler Yatii Yecucu cad bir nov varislik sirasi ile duzulubler C affrikati DZ Z cy SZ hetta azsayli etnosun dilinde muqayise edin cunqar cyunqar szyunqar zyunqar bir cox turk lehcelerinde ise y yaxud u variantlari ola biler Ve hetta onun adi nesil tayfa mensubiyyetinden danisir Demek olar butun Avrasiya xalqlarinda etnik yaxud toponomik mensubiyyet anadan olarken verilen adla eyni zamanda bas verib bezen onu evez edib Celayir ittifaqini teskil eden tayfa turk ve monqol xalqlarinin etnogenezinde ehemiyyetli rol oynayib Onlarin en parlaq numayendeleri uzun zaman xeleflerinin gurur predmeti olacaq Celayir eli Azerbaycanda dovlet qurmusdu XVIII yuzilde Celayir eli oz musteqilliyini itirib oymaq seklinde Avsar elinin terkibine daxil oldular Celayir oymagi Avsar dovletinin yaranmasinda onemli rol oynamisdi Tehmasibqulu bey Nadir saha xidmet etmisdi Sahdan once sultan sonra xan unvani almisdi Sahin vekili teyin edilmisdi Rzaqulu mirzenin lelesi olmusdu Mehemmedeli bey Nadir saha xidmet etmisdi Qasimeli xan Kelat qalasinin tikintisine rehberlik etmisdi Terxan bey Nadirqulu xanin ilk terefdaslarindandir Mirzexan sultan Sahrux sah Qirxli Avsara xidmet etmisdi Qizlarinin birini saha ere vermisdi Yusifeli xan Sahrux sah Qirxli Avsara xidmet etmisdi Yusifeli xanin qardasi Bazal xan da Sahrux sahi desteklemisdi Oymaqlari RedakteMonqollarin gizli tarixi hemcinin Cingiz xanin ecdadi Bodoncarin istila etdiyi Cad tayfasi haqda melumat verir Qedim muellif bu tayfanin ardindan Cadaran tayfasinin adini da qeyd edir hansinin ki bascisi o dovrde Camuxa olub Menbe hem de tayfanin leqebinin bolyuk oldugunu da gosterir Resideddin bunu tesdiq edir hercend belaqe ayamasini butun celairlere samil edir Cin melumaglarina gore XIII esrde Cu cayindan simali serqe teref yerler Jdu adlanib Resideddin o yeri Cu olkesi kimi xatirlayir Muhemmed Heyder ozunun Tarixi i Residi eserinde melumat verir Cu Monqolustanin bir ayliq yol mesafesindeki yerlerinden biridir Metnde Cud olkesi kimi de yazi var A ve U saitleri variasiya oluna biler Cenubi Qazaxistanin kurama etnik qrupu arasinda professor Radlov terefinden Culair nesli qeyd olunub XV XVI esrlerde Cunqariyanin da bir hissesinin daxil oldugu Serqi Turkistan Orta Asiya xalqlari arasinda Cete adini dasiyirdi Mueyyen subheler olmasaydi bu hali bu meqalenin movzusu ile elaqelendirmek celbedici olardi Oyrat kalmik etnonomi dorbonlulerin muharibeye qeder Zetovsda oymagin simal ulusunda Zyed yaxud Zed ve Don kalmiklari arasindaki qakmaaninin Zad ve Zed kevyud nesillerine rast gelinir Zad etnoniminin etimologiyasi cox o cumleden efsanevi ve meiset xarakterli versiyalari birlesdirir Cetin ki onu tatarlardan cixan Ozed ile Jzed alaqelendirmek mumkun olsun Bu halda neslin adi basqa cur seslenerdi bele ki mensubiyyet bildiren sekilcileri ekin exin ve digerlerini ehtiva etmis olardi Zetlerin hemcinin Samodiy menseli olmasi da az inandiricidir Cenubi Sibir xalqlarinda Cot ve Cogdu etnonimleri ile muqayise onlarin turk koklerinden olmasi haqda daha cox fikir yaradir Ozbekler arasinda Cit turkmenlerde Coundar coudar cagdar etnik qruplar var Eyni zamanda 92 ozbek nesillerinin siyahisinda sut qirgizlarda sul istirak edirler ve bunlar Cad etnonimi ile daha cox seslesirler Q O Adyevin zvedlerin kalmik Ze bacioglu sozunden yaranmasi mumkunluyu haqda ehtimallari yeni Cingixzlerin qadin xetti ile nesil toremesi olmasini da ciddi qebul etmek olmaz Matriarxat enoxasi Cingiz xanin anadan olmasindan min il evvel sona yetib ve koreri xalqlarda nesil adinin varisliyi yalniz kisiler vasitesile heyata kecrilir Tedqiqatcilar qeyd edirler ki XIX XX esrler arasinda xoseut qovsut ulusu icerisinde Sangas ve telingid nesilleri Boyukderbet ulusu arasinda ise burullar telingud oymaqlari kocebelik edibler Resideddin onlari celayirlarin terkibipnde sankut Sanqut oymagi ve telengit Telengit oymagi tayfalari kimi gosterir Ve eger telenqitlerin kalmiklar arasinda zuhur etmesine munasibetde yalniz bir nece tamamile inandirici hipotez ve fikirler varsa onda sangutlar ve sangaslarin varisliyi xususi subhe dogurmur Sangas nesline boyuk oyrat kalmik maarifcisi Zaya pandit de mexsusdur Cadaran oymagi Qaravun oymagi Tuqaravun oymagi Orlat oymagi Cat oymagi Nilkan oymagi Qorqan oymagi Telengit oymagi Turu oymagi Sanqut oymagiIstinadlar RedakteMenbe RedakteEnver Cingizoglu Celayir eli Soy dergisi Baki 2010 Xarici kecidler RedakteE Hara Davan Obedinenie otdelnyh plemyon v mongolskij narod Sovremennoe shezhire rodoslovnaya kazahov Shezhire kazahov THE MONGOLS O dzhalairah olu kecid Hemcinin bax RedakteCelairiler sultanligiMenbe https az wikipedia org w index php title Celayir eli amp oldid 5725097, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.