fbpx
Wikipedia

Bizans imperiyasında din

Avqust 12, 2021

Şərqi Roma İmperiyası (Yunanca: Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων, Basileía tôn Rhōmaíōn "Roma İmperatorluğu"; Latinca: Imperium Romanum). Bizans İmperiyasında — rəsmi din.

Konstantin və Nikita Şurasının yepiskoplarını təsvir edən ikona (325). İmperator Birinci Konstitusiya Şurasının (381) İnancını tutur.

Tarixi

Bizans Avropa tarixində, eləcə də bütün dünyada xristian mədəniyyətinin beşiyi sayılır. Xristianlığın təsdiqlənməsi, ortodoksal pravoslav nümunəsi üzrə tamamlanmış klassik forma əldə etməsi məhz Bizansda baş verdi. Bizans mədəniyyətinin xüsusiyyətlərini və xarakter cizgilərini müəyyənləşdirən həlledici amil məhz xristianlıq oldu. Təsadüfi deyil ki, orta əsrlər mədəniyyətinin mühüm hadisələrindən biri, bəlkə də ən başlıcası xristianlığın yayılmasıdır. I əsrdə Roma imperiyasının uzaq əyalətlərinin birində – İudeydə yaranmış xristianlıq belə bir rəvayətlə bağlı idi ki, Yer üzündə insan qiyafəsində adı İsa olan bir allah yaşayıb. I əsrdə Fələstində doğulmuş İsa peyğəmbər oba-oba gəzərək öyrədirdi ki, tezliklə allah ədaləti bərqərar edəcək. O, suyu çaxıra çevirir, ölüləlri dirildir və digər möcuzələr edirmiş. Romalıların onu çarmıxa çəkmələrinə baxmayaraq 3 gündən sonra dirilən peyğəmbər göylərə qalxaraq yenidən qayıdacağını, həm diriləri, həm də ölüləri mühakimə edəcəyini bildirdi. I–II əsrlərdə İsa peyğəmbər haqqındakı rəvayətlər "İncil" adı ilə (yunanca "yaxşı xəbərlər") yazılmağa başladı. Xristianlıq IV əsrin ortalarınadək Romanın hakim dairələri tərəfindən təqiblərə məruz qalmışdı. Bu təqiblər gah bu əyalətdə, cah da digərində, bəzən isə, məsələn imperator Dessinin hakimiyyəti illərində olduğu kimi bütün imperiya boyu baş qaldırırdı. Bu zaman məbədlər dağıdılır, din xadimləri və hətta sadə dindarlar həbs edilirdi. Təqiblərin ilk dövründə Romanın hakim dairələri yəhudilərlə xristianlar arasında fərqi nəzərə almırdılar. Yəhudilər də, xristianlar da yerli allahlara və imperiyanın qanunu ilə allaha bərabər tutulan Roma imperatoruna qurban kəsilməsi mərasimində iştirak etməkdən imtina edirdilər.

 
Flaviy Valeriy Avreliy Konstantin

Romalılar bütün milli dinləri "tanıdıqlarına" və onlara icazə verdiklərinə görə I əsrdə yəhudilərdən qurbanvermə mərasimində iştirak etmələrini tələb etmirdilər. Xristianlar isə bu tələblərdən yalnız ilk illər azad ola bildilər. Çox keçmədi ki, romalılar xristianları yəhudilərdən ayırmağı öyrəndilər və xristianlıq nəinki milli dinlərə aid edilmədi, hətta təhlükəli təriqət hesab edilməyə başladı. Roma allahlarına sitayişdən imtina etdiklərinə görə xristianlara qarşı repressiyalar başladı. Roma imperiyasında xristianlığın təqibi tarixi IV əsrin əvvəllərinədək davam etdi. Bu öz hakimiyyətinin 19 ilində xristianlarla təmkinlə rəftar edən imperator Diokletianın (284–365) Kilsə ilə dramatik toqquşması ilə bağlıdır. Belə ki, o, kürəkəni bütpərəst Qalerinin təsiri ilə 303–304-cü illərdə bir-birinin ardınca imzaladığı 4 fərmanla xristianlığa meydan oxudu. Bu fərmanların ən dəhşətlisi 304-cü ildəki fərman olub, xristianları dindən üz döndərməyə vadar etmək üçün onları əzab və işgəncələrə məhkum etmək haqqında idi.

İmperator Diokletian bütün imperiyanı özünə tabe etmək üçün xristianları təqib edərək onları həbsxanaya salır, sürgünə göndərir və ya edam edirdi. Lakin bu sərt tədbirlərin də köməyi olmadı. Xristianların sayı istər kasıblar, istərsə də varlılar arasında artmaqda davam edirdi. Öz növbəsində Kilsənin əmlakı müsadirə edilir, dini kitab və məbədlər məhv edilirdi. Əgər 305-ci ildə Diokletian öz taxt-tacından qəflətən əl çəkməsəydi, Kilsə ona dəyən zərbələrdən hələ çox əziyyət çəkməli olacaqdı. Lakin Diokletianın hakimiyyət uğrunda qızğın müharibə aparan sələflərinin çoxu xristianlığa düşmən münasibət bəsləyirdi. Qaleri bu işdə daha irəlidə gedirdi. Ölümündən yalnız bir neçə gün əvvəl Qaleri xristianlara məzhəb azadlığı verən fərman imzaladı. Lakin fərman o zaman qüvvəyə minə bilərdi ki, xristianlar öz Allahlarından imperator üçün şəfa diləsinlər. Qalerinin ölümündən sonra xristianları, bir tərəfdən Maksimian, digər tərəfdən Maksenti təqib etməyə başladı. Lakin tezliklə onlar hər ikisi devrildi.

Xristianlığın İmperiyada tanınması

Roma imperiyasını idarə etməyə başlayan hökmdarlar – Qərbdə imperator Böyük Konstantin, Şərqdə isə Lisini 313-cü ilin yayında İtaliyanın Mediolanum (indiki Milan) şəhərində görüşərək xristianlığın digər dinlərlə bərabər hüquqa malik olması haqda müştərək fərman imzaladılar. Bu tarixi fərman bütün müsadirə edilmiş əmlakın Kilsəyə qaytarılmasını və ya əvəzinin verilməsini nəzərdə tuturdu. Artıq zülm və təqiblər arxada qaldı. Milan fərmanı xristianlıq tarixinə yeni dövr açdı. Konstantinin bu cür mühüm addım atmasının səbəbini onun öz sözlərini qələmə almış tarixçi Yevsevinin yazdıqlarından öyrənirik. Rəvayətə görə, guya Konstantin və döyüşçüləri günəşin üzərində şüalardan ibarət iri bir xaç görürlər. Xaçın üzərində bu sözlər yazılıbmış: "bununla qalib gələcəksən" (sim pobedişi – etim pobediş). Konstantin əvvəlcə dəhşətə gəlir, çünki romalılar üçün xaç rüsvayçılıqla cəzalandırma aləti idi. Sonra Konstantinin yuxusuna girən İsa peyğəmbər ona buyurur ki, xaçı döyüş bayrağının üzərinə vursun. Xristian keşişləri xaçı qələbə müjdəçisi kimi yozur. Döğrudan da bir neçə döyüşdən sonra Maksenti həlak olaraq Tibr sularına qərq olur, Konstantin isə zəfərlə Romaya daxil olur. Xristian allahının ona etdiyi yaxşılığı unutmayan Konstantin xristianlığı dövlət dinlərindən biri kimi qanuniləşdirir. Yeni dindən yalnız siyasi mübarizə deyil, həm də imperator hakimiyyətinin möhkəmlənməsində istifadə etməyin mümkünlüyünü görən Konstantin öz paytaxtını da Tibr sahillərindən Mərmər dənizi sahillərinə köçürməyi qərara alır. Bəziləri bunu bütpərəstliklə vidalaşma və xristianlıq əhatəsində yeni həyata başlama kimi izah edir.

Uzun müddət xristianların ibadət üçün xüsusi binaları olmadığından onlar dua etməyə müxtəlif yerlərə gedir, çox vaxt da varlı xristianların evlərində yığışmalı olurdular. Bəzən bu məqsədə boşalmış anbarlar və ya sənətkar emalatxanaları da xidmət edirdi. Yer olmadıqda xristianlar açıq səma altında da ibadət edirdilər. Əvvəllər xristianlar ibadət üçün sinaqoqlara da gedirdi, yəhudilərlə münasibətləri korlandıqdan sonra isə bu da mümkün olmadı. Konstantinin dövründə xristianlıq rəsmən vahid dövlət dini olmasa da ona üstünlük verilirdi. Artıq xristianların öz məbədləri var idi və onlar aşkar ibadət edə bilirdi. Konstantin özü isə artıq ölüm yatağında ikən xaç suyuna salındı.

Xristian məbədlər

 
Sofiya məbədinin rekonstruksiya olunmuş ilkin variantı.

Xristian məbədləri haqqında ilk dəfə Tartullian məlumat verir. Bu məbədlər müxtəlif cür adlanırdı: Allahın evləri, Kilsələr və s. Onlar formaca bazilika – düzbucaqlı bina şəklində olub şərqdən qərbə doğru uzanırdı. Sonralar, Konstantinin dövründə də, kilsə tikililərinin genişləndiyi vaxt kilsələrin forması barədə fikir ayrılığı və mübahisələr olmadı.

Xristianlığın yalnız kilsə formasında mövcud olması – onun əsas xüsusiyyətlərindəndir. Kilsə xristian dininin mühüm atributudur. Xristianlıqda bir neçə dini ənənə mövcuddur ki, bunların da hərəsinin öz mərasim, ayin və dini simvolları var. Bunlardan, Bizans ənənəsinə malik Pravoslav, Roma ənənəsinə malik Katolik və XVI əsr Reformasiya ənənələrinə malik Protestant Kilsələri aparıcı idi. Yustinianın dövlət və kilsə siyasətinin əsas məqsədi Roma imperiyasının dirçəlməsi, əvvəlki sərhədlərin bərpası və vahid imperiya ideyasının həyata keçirilməsi idi.

Şərqi Roma imperiyası mövcud olsa da, bura Şərqdən farsların, şimaldan slavyanların hücumlar etməsi, Qərbi Roma imperiyasının isə artıq V əsrdə süqut etməsi və yerində german tayfalarına məxsus bir neçə barbar krallığının yaranması Yustinianı bərk narahat edirdi. Yustinian əvvəlki Qərb ərazilərinin böyük əksəriyyətini imperiyaya qaytara bildi: İtaliya, İspaniya, Karfagenlə birlikdə Roma Afrikasını. Lakin Yustinianın hakimiyyəti illəri Kilsə üçün faciəvi bir dövrdür. Çünki məhz bu dövrdə kilsə özünün əvvəlki mənada ümumdünya əhəmiyyətini itirdi. Bir müddət sonra isə imperiyanın əyalətlərində ərəb hücumları nəticəsində islam yayıldı. Yustinianın həm daxili, həm də kilsə ilə bağlı siyasətində arvadı müqəddəs Feodora ona kömək edirdi. Feodora ən çətin anlarda onun sınanmış dayağı və məsləhətçisi idi. Hər yerdə vahid Roma qanunlarını tətbiq edən imperator Yustinianın yaratdığı "Yustinian Kodeksində" də kilsəyə münasibət öz əksini tapmışdı. Hakimiyyətinin elə ilk dövrlərində Yustinianı Konstantinopolda az qala devirə biləcək qiyam zamanı köhnə müqəddəs Sofiya məbədi yandığı üçün imperator onun əvəzinə yenisini inşa etdirdi. Uzun müddət Xristian dünyasının baş məbədi olan bu yeni, əzəmətli kilsə Bizans incəsənətinin tayı-bərabəri olmayan şah əsərinə çevrildi.

Bizans kilsəsinin simvolları

 
Bizans kilsəsisimvolu.

Xristian kilsəsinin başında duran xaçın tarixi uzaq keçmişdən başlayır. O həm formaca, həm də məzmunca rəngarəngdir. Məsələn, Qədim Şərq, Ön Asiya, Misir və Afrika mədəniyyətində bir-biri ilə kəsişən iki xətt həyat mənbəyi olan 4 ünsürün – günəş, od, külək və suyun simvolik işarəsidir. "T" formasında olan xaç qədim yəhudi əlifbasının son hərfi "Tav", həmçinin Allah sözünün ("teo") baş hərfidir.

"Svastika" adlanan digər xaç forması (+) Şərq ölkələrində əbədi hərəkət, od, həyat simvolu olan birtərəfli hərəkəti təsvir edir. Xristianlıq dövründə yeni məzmun kəsb edərək 2 simvolik mənanı birləşdirən bu xaç həm ölməzlik mənbəyi, həm də İsa peyğəmbərin edam alətini bildirməyə başlayır. Xaç əzablardan qurtuluş və əbədi həyatın müqəddəs simvoluna çevrilir.

Xristian məbədləri haqqında ilk dəfə Tartullian məlumat verir. Bu məbədlər müxtəlif cür adlanırdı: Allahın evləri, Kilsələr və s. Onlar formaca bazilika – düzbucaqlı bina şəklində olub şərqdən qərbə doğru uzanırdı. Sonralar, Konstantinin dövründə də, kilsə tikililərinin genişləndiyi vaxt kilsələrin forması barədə fikir ayrılığı və mübahisələr olmadı. Xristianlığın yalnız kilsə formasında mövcud olması – onun əsas xüsusiyyətlərindəndir. Kilsə xristian dininin mühüm atributudur. Xristianlıqda bir neçə dini ənənə mövcuddur ki, bunların da hərəsinin öz mərasim, ayin və dini simvolları var. Bunlardan, Bizans ənənəsinə malik Pravoslav, Roma ənənəsinə malik Katolik və XVI əsr Reformasiya ənənələrinə malik Protestant Kilsələri aparıcı idi.<refCairns, Earle E. (1996). Christianity through the centuries: a history of the Christian church (3rd ed.). Zondervan. ISBN 978-0-310-20812-9.></ref>

Yustinianın dövlət və kilsə siyasətinin əsas məqsədi Roma imperiyasının dirçəlməsi, əvvəlki sərhədlərin bərpası və vahid imperiya ideyasının həyata keçirilməsi idi. Lakin Yustinianın hakimiyyəti illəri Kilsə üçün faciəvi bir dövrdür. Çünki məhz bu dövrdə kilsə özünün əvvəlki mənada ümumdünya əhəmiyyətini itirdi. Bir müddət sonra isə imperiyanın əyalətlərində ərəb hücumları nəticəsində islam yayıldı. Yustinianın həm daxili, həm də kilsə ilə bağlı siyasətində arvadı müqəddəs Feodora ona kömək edirdi. Feodora ən çətin anlarda onun sınanmış dayağı və məsləhətçisi idi.

İmperiyanın müqəddəs torpaqları itirməsi

 
1204-cü il Konstantinopolun tutulması.

Yustinianın ölümündən sonra imperiya sürətlə zəifləyərək, demək olar ki, istila edilmiş ərazilərin hamısını itirdi. Məhz həmin dövrdə Şərqi Roma imperiyası "Vizantiya" adlanan möhtəşəm dövlətə çevrildi. Əslində isə o, heç vaxt bu cür adlanmayaraq öz əvvəlki məğrur adını daşımaqda davam edirdi: "Romeylərin imperiyası". VII əsrin əvvəllərində bütpərəst slavyanlar Balkan yarımadasının, demək olar ki, hamısını işğal etdilər.

Farslar Kiçik Asiyanı viran qoydular, Misiri, Fələstini, Suriyanı və digər torpaqları imperiyadan zorla ayırdılar. Qədim kilsə mərkəzləri olan İskəndəriyyə, Antioxiya, ən başlıcası isə Yerusəlim əldən çıxdı. Müqəddəs Xaç (Krest Qospoden) qənimət kimi farsların (Persiya) paytaxtı Ktesifona aparıldı. VII əsrdən etibarən Bizans üçün dəhşətli fəlakətlər dövrü başladı ki, bu da az qala onun məhvinə gətirib çıxaracaqdı.

VII–VIII əsrlərdə Bizans Balkandan qərbədək olan torpaqlarını həmişəlik itirdi. Ərəb müsəlmanları VII əsrdə, demək olar ki, bütün pravoslav Şərqini işğal etdilər. Xristianlar üçün müqəddəs olan yerlərin çoxu müsəlmanların əlinə keçdi. Qərb həddindən artıq zəif olduğu üçün bu işdə Şərq xristianlarına kömək edə bilmədi. İlk vaxtlar ərəblər xristian zəvvarlarının ziyarətlərinə qətiyyən mane olmurdular. Lakin IX əsrdən başlayaraq bu ərazilərdə ərəblərdən fərqli olaraq din azadlığını qəbul etməyən səlcuq türklərinin təsiri artdı. Türklər nəinki Konstantinopola, bütün Avropaya meydan oxumağa, hədələməyə başladılar. Bizans imperatoru Romaya kömək üçün müraciət etdi. Məhz bu vaxt papa II Urban 1095-ci ildə I Xaç yürüşü elan etdi.

Müqəddəs qəbri azad etmək çağırışı böyük müvəffəqiyyət əldə etdi: çoxları "kafirlərə" qarşı çıxmağa söz verərək yaxalarına xaç taxdı. "Xaç yürüşü" adı da buradan götürüldü. Bir ordu əvəzinə dördü yaradıldı. Lakin ən müvəffəqtyyətlisi I Xaç yürüşü oldu. Belə ki, 1099-cu ildə Yerusəlim alınaraq Yerusəlim Krallığının paytaxtı elan edildi. Qodfrid Bulyonski kral oldu. Lakin şəhəri əldə saxlamaq mümkün olmadı. 1187-ci ildə şəhər yenidən türklərin istilasına məruz qaldı ki, bu da yeni xaç yürüşlərinə səbəb oldu. Lakin bu yürüşlərin heç biri I qədər uğur qazana bilmədi.

1202–1204-cü illərdəki IV Xaç yürüşü isə qətiyyən əvvəlki məqsədi güdmürdü. Əhl-səlibçilər müqəddəs torpağa çatar-çatmaz Konstantinopola soxulub, şəhəri amansızcasına qarət etməyə başladılar. Onlar ələ keçirilmiş ərazidə Latın imperiyası yaratdılar. Beləliklə, 2 Bizans dövləti əmələ gəldi: Feodor Laskalisin başçılığı ilə Nikey imperiyası və Komninovlar sülaləsinin son nümayəndəsi olan I Andronikin sələflərinin yaratdıqları Trapezund imperiyası.

Bizans imperiyasını bərpa edən və 1453-cü il Türklərin işğalınadək hakimiyyətdə olan Paleoloqlar sülaləsinin əsasını qoymuş Nikey imperatoru VIII Mixail 1261-ci ildə Konstantinopolu geri aldı. Trapezund imperiyası 1461-ci ilədək hökm sürdü.

Ədəbiyyat

rus dilində

  • Кишкинова Е. М. "Византийское возрождение" в архитектуре России. Середина XIX — начало XX века. — СПб.: Искусство—СПБ, 2007. — 256 с. — ISBN 978-5-210-01611-9.

Византия // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.

  • Византийская империя // Православная энциклопедия. — М. : Церковно-научный центр "Православная энциклопедия", 2004. — Т. VIII. — С. 125–359. — 752 с. — 39 000 экз. — ISBN 5-89572-014-5.
  • Кулаковский Ю. А. История Византии: В 3 тт. — 3-е изд., исправ. и доп. — СПб.: Алетейя, 2003. — (Византийская библиотека. Исследования). — 2000 экз. — ISBN 5-89329-618-4 (Том I); ISBN 5-89329-618-2 (Том II); ISBN 5-89329-647-8 (Том III).
  • Успенский Ф. И. История Византийской империи: В 5 тт. — М.: ООО "АСТ"; Астрель, 2011–2012. — 608+480+608+800+576 с. — (Историческая библиотека). — 2 000 экз. — ISBN 978-5-271-33920-2, ISBN 978-5-17-072052-1, ISBN 978-5-271-33922-6, ISBN 978-5-17-072055-2, ISBN 978-5-271-33923-3, ISBN 978-5-17-072053-8, ISBN 978-5-271-33921-9, ISBN 978-5-17-072054-5, ISBN 978-5-271-33924-0, ISBN 978-5-17-072056-9.
  • Васильев А. А. История Византийской империи / Пер. с англ., вступ. ст., ред., прим. А. Г. Грушевого. — Т. 1. Время до крестовых походов. — СПб.: Алетейя, 1998. — 512 с. — (Византийская библиотека. Исследования). — ISBN 5-89329-071-1.
  • Васильев А. А. История Византийской империи / Пер. с англ., вступ. ст., ред., прим. А. Г. Грушевого. — Т. 2. От начала крестовых походов до падения Константинополя. — СПб.: Алетейя, 1998. — 592 с. — (Византийская библиотека. Исследования). — ISBN 5-89329-072-5.
  • Диль Шарль. История Византийской империи = Histoire de l'empire Byzantin / Рогинская А. (перевод с франц.). — М.: Издательство иностранной литературы, 1948. — 160 с.
  • Диль Шарль. Основные проблемы византийской истории / Перев. с франц. Б. Т. Горянова. — М.: Издательство иностранной литературы, 1947. — 184 с.

ingilis dilində

  • Amory, Patrick (16 October 2003). People and Identity in Ostrogothic Italy, 489–554. Cambridge, MA: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-52635-7.
  • Anderson, Lara; et al. (2010). World and Its Peoples. Marshall Cavendish. ISBN 978-0-7614-7883-6.
  • Ayer, John Cullen, ed. (1913). A Source Book for Ancient Church History. Mundus Publishing (2008 reprint).
  • Bettenson, Henry Scowcroft, ed. (1967). Documents of the Christian Church (2nd ed.). London: Oxford University Press. ISBN 9780195012934.
  • Boak, Arthur Edward Romilly (1921). A history of Rome to 565 A. D. New York: Macmillan.
  • Bury, J B (1923). History of the Later Roman Empire: From the Death of Theodosius I. BiblioLife. ISBN 978-1-113-20104-1.
  • Cairns, Earle E. (1996). Christianity through the centuries: a history of the Christian church (3rd ed.). Zondervan. ISBN 978-0-310-20812-9.
  • Bussell, Frederick William (1910). The Roman Empire: Essays on the constitutional history from the accession of Domitian to the retirement of Niceophorus III. New York: Longmans, Green, and Co.
  • Cardini, Franco (2001). Europe and Islam. Hoboken, NJ: Wiley. ISBN 978-0-631-22637-6.
  • Carroll, Warren H. (1987). The Building of Christendom. ISBN 978-0-931888-24-3.
  • Chaurasia, Radhey Shyam (2001). History of Western Political Thought. New Delhi, India: Atlantic Publishers. ISBN 978-81-269-0033-6.
  • Drobner, Hubertus R.; Schatzmann, Siegfried S. (2007). The fathers of the church: a comprehensive introduction. Peabody, MA: Hendrickson Publishers. ISBN 978-1-56563-331-5.
  • Dwyer, John C. (1998). Church History: Twenty Centuries of Catholic Christianity. Mahwah, NJ: Paulist Press. ISBN 978-0-8091-3830-2.
  • Ekonomou, Andrew J. (2007). Byzantine Rome and the Greek Popes. Lexington Books. ISBN 978-0-73911977-8.
  • Fahlbusch, Erwin (2008). The Encyclopedia of Christianity (volume 5). Eerdmans. ISBN 978-0802-82417-2.

İstinadlar

  1. Христианство / Кузенков П. В., Аверинцев С. С. // Хвойка — Шервинский. — М. : Большая российская энциклопедия, 2017. — С. 194–197. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004–2017, т. 34). — ISBN 978-5-85270-372-9.
  2. Frend W. H. C. Persecutions: genesis and legacy // The Cambridge History of Christianity. — Cambridge: Cambridge Univercity Press, 2008. — Т. I. — ISBN 0 521 −81239 −9.
  3. Лебедев, 2006
  4. Волкова, Паола Дмитриевна. Глава шестая. Viva Roma! | V. Мир есть театр, и люди в нем актеры // Мост через бездну. Книга первая. — 1-е. — М.: Зебра Е, 2013. — С. 222–223. — 256 с. — ISBN 978-5-94663-967-5.
  5. Болотов В. В. Лекции по истории древней церкви / Посмертное издание под ред. проф. А. Бриллиантова. — СПб., 1910. — Т. II. — 474 с. с.136–131.
  6. Евсевий Памфил Церковная история. IX:9
  7. Джонатан Харрис. Византия. История исчезнувшей империи = JONATHAN HARRIS. The Lost World of Byzantium. — М.: Альпина Нон-фикшн, 2017. s.28
  8. Константин Великий (Гай Флавий Валерий) // Военная энциклопедия — СПб.: Иван Дмитриевич Сытин, 1913. — Т. 13. — С. 131–132.
  9. "Константин Великий" // 100 великих диктаторов. М.: "ВЕЧЕ", 2004. Мусский И."По совершении священного обряда, он облёкся в торжественную одежду василевса, … а багряницы не хотел уже касаться" Евсевий Кесарийский, Жизнь Константина, IV, 62.Иероним Стридонский в своей "Хронике" сообщает, что императора крестили Евсевий Никомедийский как епископ данного диоцеза. Вывод, который из этого делает Иероним, — что Константин таким образом продемонстрировал склонность к арианству. Поэтому католики долго не признавали Константина святым. Константин умер 22 мая 337 года в Аквирионском дворце в предместье Никомедии. Своими наследниками он считал трёх своих сыновей (цезари Константин II, Констанций II, Констант) и двух племянников (цезарь Далмаций Младший и Аннибалиан, женатый на Константине Августе, дочери Константина)
  10. Mango, Cyril A. (2002). The Oxford History of Byzantium. Oxford: Oxford University Press. p.108–109. ISBN 978-0-19-814098-6.
  11. Justinian Code: Book 1, Title 1; Blume 2008, Headnote C. 1.1; Mango 2007, p. 108.
  12. Успенский Ф. И. История Византийской империи VI–IX веков. — М.: Мысль, 1996. — С. 331. — ISBN ISBN 5-244-00838-2.
  13. Cairns, Earle E. (1996). Christianity through the centuries: a history of the Christian church (3rd ed.). Zondervan. ISBN 978-0-310-20812-9.
  14. Васильев А. А.. История византийской империи. Тт. 1, 2. Алетейя, 1998. ISBN 5-89329-071-1 (т.1) ISBN 5-89329-072-5 (Т.2)
  15. Васильев А. А.. История византийской империи. Тт. 1, 2. Алетейя, 1998. ISBN 5-89329-071-1 (т.1) ISBN 5-89329-072-5 (Т.2)
  16. Джонатан Харрис. Византия. История исчезнувшей империи / Пер. с англ. Н. Нарциссовой. — М.: Альпина Нон-фикшн, 2017. — 408 с. — ISBN 978-5-91671-755-6.
  17. Латинская Романия // Большая российская энциклопедия : в 35 т. / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004–2017.
  18. Жоффруа де Виллардуэн. Завоевание Константинополя / Пер. М. А. Заборова. — М.: Наука, 1993.
  19. Джонатан Харрис. Византия. История исчезнувшей империи = JONATHAN HARRIS. The Lost World of Byzantium. — М.: Альпина Нон-фикшн, 2017.

Avqust 12, 2021
bizans, imperiyasında, şərqi, roma, imperiyası, yunanca, Βασιλεία, τῶν, Ῥωμαίων, basileía, tôn, rhōmaíōn, roma, imperatorluğu, latinca, imperium, romanum, bizans, imperiyasında, rəsmi, konstantin, nikita, şurasının, yepiskoplarını, təsvir, edən, ikona, imperat. Serqi Roma Imperiyasi Yunanca Basileia tῶn Ῥwmaiwn Basileia ton Rhōmaiōn Roma Imperatorlugu Latinca Imperium Romanum Bizans Imperiyasinda resmi din Konstantin ve Nikita Surasinin yepiskoplarini tesvir eden ikona 325 Imperator Birinci Konstitusiya Surasinin 381 Inancini tutur Mundericat 1 Tarixi 1 1 Xristianligin Imperiyada taninmasi 1 2 Xristian mebedler 1 3 Bizans kilsesinin simvollari 1 4 Imperiyanin muqeddes torpaqlari itirmesi 2 Edebiyyat 3 IstinadlarTarixi RedakteBizans Avropa tarixinde elece de butun dunyada xristian medeniyyetinin besiyi sayilir Xristianligin tesdiqlenmesi ortodoksal pravoslav numunesi uzre tamamlanmis klassik forma elde etmesi mehz Bizansda bas verdi Bizans medeniyyetinin xususiyyetlerini ve xarakter cizgilerini mueyyenlesdiren helledici amil mehz xristianliq oldu Tesadufi deyil ki orta esrler medeniyyetinin muhum hadiselerinden biri belke de en baslicasi xristianligin yayilmasidir I esrde Roma imperiyasinin uzaq eyaletlerinin birinde Iudeyde yaranmis xristianliq bele bir revayetle bagli idi ki Yer uzunde insan qiyafesinde adi Isa olan bir allah yasayib I esrde Felestinde dogulmus Isa peygember oba oba gezerek oyredirdi ki tezlikle allah edaleti berqerar edecek O suyu caxira cevirir olulelri dirildir ve diger mocuzeler edirmis 1 Romalilarin onu carmixa cekmelerine baxmayaraq 3 gunden sonra dirilen peygember goylere qalxaraq yeniden qayidacagini hem dirileri hem de oluleri muhakime edeceyini bildirdi I II esrlerde Isa peygember haqqindaki revayetler Incil adi ile yunanca yaxsi xeberler yazilmaga basladi 2 Xristianliq IV esrin ortalarinadek Romanin hakim daireleri terefinden teqiblere meruz qalmisdi Bu teqibler gah bu eyaletde cah da digerinde bezen ise meselen imperator Dessinin hakimiyyeti illerinde oldugu kimi butun imperiya boyu bas qaldirirdi Bu zaman mebedler dagidilir din xadimleri ve hetta sade dindarlar hebs edilirdi Teqiblerin ilk dovrunde Romanin hakim daireleri yehudilerle xristianlar arasinda ferqi nezere almirdilar Yehudiler de xristianlar da yerli allahlara ve imperiyanin qanunu ile allaha beraber tutulan Roma imperatoruna qurban kesilmesi merasiminde istirak etmekden imtina edirdiler Flaviy Valeriy Avreliy Konstantin Romalilar butun milli dinleri tanidiqlarina ve onlara icaze verdiklerine gore I esrde yehudilerden qurbanverme merasiminde istirak etmelerini teleb etmirdiler Xristianlar ise bu teleblerden yalniz ilk iller azad ola bildiler Cox kecmedi ki romalilar xristianlari yehudilerden ayirmagi oyrendiler ve xristianliq neinki milli dinlere aid edilmedi hetta tehlukeli teriqet hesab edilmeye basladi Roma allahlarina sitayisden imtina etdiklerine gore xristianlara qarsi repressiyalar basladi Roma imperiyasinda xristianligin teqibi tarixi IV esrin evvellerinedek davam etdi Bu oz hakimiyyetinin 19 ilinde xristianlarla temkinle reftar eden imperator Diokletianin 284 365 Kilse ile dramatik toqqusmasi ile baglidir 3 Bele ki o kurekeni butperest Qalerinin tesiri ile 303 304 cu illerde bir birinin ardinca imzaladigi 4 fermanla xristianliga meydan oxudu Bu fermanlarin en dehsetlisi 304 cu ildeki ferman olub xristianlari dinden uz dondermeye vadar etmek ucun onlari ezab ve isgencelere mehkum etmek haqqinda idi 4 Imperator Diokletian butun imperiyani ozune tabe etmek ucun xristianlari teqib ederek onlari hebsxanaya salir surgune gonderir ve ya edam edirdi Lakin bu sert tedbirlerin de komeyi olmadi Xristianlarin sayi ister kasiblar isterse de varlilar arasinda artmaqda davam edirdi Oz novbesinde Kilsenin emlaki musadire edilir dini kitab ve mebedler mehv edilirdi Eger 305 ci ilde Diokletian oz taxt tacindan qefleten el cekmeseydi Kilse ona deyen zerbelerden hele cox eziyyet cekmeli olacaqdi Lakin Diokletianin hakimiyyet ugrunda qizgin muharibe aparan seleflerinin coxu xristianliga dusmen munasibet besleyirdi Qaleri bu isde daha irelide gedirdi Olumunden yalniz bir nece gun evvel Qaleri xristianlara mezheb azadligi veren ferman imzaladi 5 Lakin ferman o zaman quvveye mine bilerdi ki xristianlar oz Allahlarindan imperator ucun sefa dilesinler Qalerinin olumunden sonra xristianlari bir terefden Maksimian diger terefden Maksenti teqib etmeye basladi Lakin tezlikle onlar her ikisi devrildi Xristianligin Imperiyada taninmasi Redakte Roma imperiyasini idare etmeye baslayan hokmdarlar Qerbde imperator Boyuk Konstantin Serqde ise Lisini 313 cu ilin yayinda Italiyanin Mediolanum indiki Milan seherinde goruserek xristianligin diger dinlerle beraber huquqa malik olmasi haqda musterek ferman imzaladilar 6 Bu tarixi ferman butun musadire edilmis emlakin Kilseye qaytarilmasini ve ya evezinin verilmesini nezerde tuturdu Artiq zulm ve teqibler arxada qaldi Milan fermani xristianliq tarixine yeni dovr acdi Konstantinin bu cur muhum addim atmasinin sebebini onun oz sozlerini qeleme almis tarixci Yevsevinin yazdiqlarindan oyrenirik Revayete gore guya Konstantin ve doyusculeri gunesin uzerinde sualardan ibaret iri bir xac gorurler Xacin uzerinde bu sozler yazilibmis bununla qalib geleceksen sim pobedisi etim pobedis Konstantin evvelce dehsete gelir cunki romalilar ucun xac rusvayciliqla cezalandirma aleti idi 7 Sonra Konstantinin yuxusuna giren Isa peygember ona buyurur ki xaci doyus bayraginin uzerine vursun Xristian kesisleri xaci qelebe mujdecisi kimi yozur Dogrudan da bir nece doyusden sonra Maksenti helak olaraq Tibr sularina qerq olur Konstantin ise zeferle Romaya daxil olur Xristian allahinin ona etdiyi yaxsiligi unutmayan Konstantin xristianligi dovlet dinlerinden biri kimi qanunilesdirir Yeni dinden yalniz siyasi mubarize deyil hem de imperator hakimiyyetinin mohkemlenmesinde istifade etmeyin mumkunluyunu goren Konstantin oz paytaxtini da Tibr sahillerinden Mermer denizi sahillerine kocurmeyi qerara alir 8 Bezileri bunu butperestlikle vidalasma ve xristianliq ehatesinde yeni heyata baslama kimi izah edir Uzun muddet xristianlarin ibadet ucun xususi binalari olmadigindan onlar dua etmeye muxtelif yerlere gedir cox vaxt da varli xristianlarin evlerinde yigismali olurdular Bezen bu meqsede bosalmis anbarlar ve ya senetkar emalatxanalari da xidmet edirdi Yer olmadiqda xristianlar aciq sema altinda da ibadet edirdiler Evveller xristianlar ibadet ucun sinaqoqlara da gedirdi yehudilerle munasibetleri korlandiqdan sonra ise bu da mumkun olmadi Konstantinin dovrunde xristianliq resmen vahid dovlet dini olmasa da ona ustunluk verilirdi Artiq xristianlarin oz mebedleri var idi ve onlar askar ibadet ede bilirdi Konstantin ozu ise artiq olum yataginda iken xac suyuna salindi 9 Xristian mebedler Redakte Sofiya mebedinin rekonstruksiya olunmus ilkin varianti Xristian mebedleri haqqinda ilk defe Tartullian melumat verir Bu mebedler muxtelif cur adlanirdi Allahin evleri Kilseler ve s Onlar formaca bazilika duzbucaqli bina seklinde olub serqden qerbe dogru uzanirdi Sonralar Konstantinin dovrunde de kilse tikililerinin genislendiyi vaxt kilselerin formasi barede fikir ayriligi ve mubahiseler olmadi Xristianligin yalniz kilse formasinda movcud olmasi onun esas xususiyyetlerindendir Kilse xristian dininin muhum atributudur Xristianliqda bir nece dini enene movcuddur ki bunlarin da heresinin oz merasim ayin ve dini simvollari var Bunlardan Bizans enenesine malik Pravoslav Roma enenesine malik Katolik ve XVI esr Reformasiya enenelerine malik Protestant Kilseleri aparici idi 10 Yustinianin dovlet ve kilse siyasetinin esas meqsedi Roma imperiyasinin dircelmesi evvelki serhedlerin berpasi ve vahid imperiya ideyasinin heyata kecirilmesi idi Serqi Roma imperiyasi movcud olsa da bura Serqden farslarin simaldan slavyanlarin hucumlar etmesi Qerbi Roma imperiyasinin ise artiq V esrde suqut etmesi ve yerinde german tayfalarina mexsus bir nece barbar kralliginin yaranmasi Yustiniani berk narahat edirdi Yustinian evvelki Qerb erazilerinin boyuk ekseriyyetini imperiyaya qaytara bildi Italiya Ispaniya Karfagenle birlikde Roma Afrikasini Lakin Yustinianin hakimiyyeti illeri Kilse ucun facievi bir dovrdur Cunki mehz bu dovrde kilse ozunun evvelki menada umumdunya ehemiyyetini itirdi Bir muddet sonra ise imperiyanin eyaletlerinde ereb hucumlari neticesinde islam yayildi Yustinianin hem daxili hem de kilse ile bagli siyasetinde arvadi muqeddes Feodora ona komek edirdi Feodora en cetin anlarda onun sinanmis dayagi ve meslehetcisi idi Her yerde vahid Roma qanunlarini tetbiq eden imperator Yustinianin yaratdigi Yustinian Kodeksinde de kilseye munasibet oz eksini tapmisdi 11 Hakimiyyetinin ele ilk dovrlerinde Yustiniani Konstantinopolda az qala devire bilecek qiyam zamani kohne muqeddes Sofiya mebedi yandigi ucun imperator onun evezine yenisini insa etdirdi 12 Uzun muddet Xristian dunyasinin bas mebedi olan bu yeni ezemetli kilse Bizans incesenetinin tayi beraberi olmayan sah eserine cevrildi Bizans kilsesinin simvollari Redakte Bizans kilsesisimvolu Xristian kilsesinin basinda duran xacin tarixi uzaq kecmisden baslayir O hem formaca hem de mezmunca rengarengdir Meselen Qedim Serq On Asiya Misir ve Afrika medeniyyetinde bir biri ile kesisen iki xett heyat menbeyi olan 4 unsurun gunes od kulek ve suyun simvolik isaresidir T formasinda olan xac qedim yehudi elifbasinin son herfi Tav hemcinin Allah sozunun teo bas herfidir 13 Svastika adlanan diger xac formasi Serq olkelerinde ebedi hereket od heyat simvolu olan birterefli hereketi tesvir edir Xristianliq dovrunde yeni mezmun kesb ederek 2 simvolik menani birlesdiren bu xac hem olmezlik menbeyi hem de Isa peygemberin edam aletini bildirmeye baslayir Xac ezablardan qurtulus ve ebedi heyatin muqeddes simvoluna cevrilir Xristian mebedleri haqqinda ilk defe Tartullian melumat verir Bu mebedler muxtelif cur adlanirdi Allahin evleri Kilseler ve s Onlar formaca bazilika duzbucaqli bina seklinde olub serqden qerbe dogru uzanirdi Sonralar Konstantinin dovrunde de kilse tikililerinin genislendiyi vaxt kilselerin formasi barede fikir ayriligi ve mubahiseler olmadi Xristianligin yalniz kilse formasinda movcud olmasi onun esas xususiyyetlerindendir Kilse xristian dininin muhum atributudur Xristianliqda bir nece dini enene movcuddur ki bunlarin da heresinin oz merasim ayin ve dini simvollari var Bunlardan Bizans enenesine malik Pravoslav Roma enenesine malik Katolik ve XVI esr Reformasiya enenelerine malik Protestant Kilseleri aparici idi lt refCairns Earle E 1996 Christianity through the centuries a history of the Christian church 3rd ed Zondervan ISBN 978 0 310 20812 9 gt lt ref gt Yustinianin dovlet ve kilse siyasetinin esas meqsedi Roma imperiyasinin dircelmesi evvelki serhedlerin berpasi ve vahid imperiya ideyasinin heyata kecirilmesi idi Lakin Yustinianin hakimiyyeti illeri Kilse ucun facievi bir dovrdur Cunki mehz bu dovrde kilse ozunun evvelki menada umumdunya ehemiyyetini itirdi Bir muddet sonra ise imperiyanin eyaletlerinde ereb hucumlari neticesinde islam yayildi Yustinianin hem daxili hem de kilse ile bagli siyasetinde arvadi muqeddes Feodora ona komek edirdi Feodora en cetin anlarda onun sinanmis dayagi ve meslehetcisi idi Imperiyanin muqeddes torpaqlari itirmesi Redakte 1204 cu il Konstantinopolun tutulmasi Yustinianin olumunden sonra imperiya suretle zeifleyerek demek olar ki istila edilmis erazilerin hamisini itirdi Mehz hemin dovrde Serqi Roma imperiyasi Vizantiya adlanan mohtesem dovlete cevrildi Eslinde ise o hec vaxt bu cur adlanmayaraq oz evvelki megrur adini dasimaqda davam edirdi Romeylerin imperiyasi VII esrin evvellerinde butperest slavyanlar Balkan yarimadasinin demek olar ki hamisini isgal etdiler 14 Farslar Kicik Asiyani viran qoydular Misiri Felestini Suriyani ve diger torpaqlari imperiyadan zorla ayirdilar Qedim kilse merkezleri olan Iskenderiyye Antioxiya en baslicasi ise Yeruselim elden cixdi Muqeddes Xac Krest Qospoden qenimet kimi farslarin Persiya paytaxti Ktesifona aparildi VII esrden etibaren Bizans ucun dehsetli felaketler dovru basladi ki bu da az qala onun mehvine getirib cixaracaqdi VII VIII esrlerde Bizans Balkandan qerbedek olan torpaqlarini hemiselik itirdi Ereb muselmanlari VII esrde demek olar ki butun pravoslav Serqini isgal etdiler Xristianlar ucun muqeddes olan yerlerin coxu muselmanlarin eline kecdi Qerb heddinden artiq zeif oldugu ucun bu isde Serq xristianlarina komek ede bilmedi 15 Ilk vaxtlar erebler xristian zevvarlarinin ziyaretlerine qetiyyen mane olmurdular Lakin IX esrden baslayaraq bu erazilerde ereblerden ferqli olaraq din azadligini qebul etmeyen selcuq turklerinin tesiri artdi Turkler neinki Konstantinopola butun Avropaya meydan oxumaga hedelemeye basladilar Bizans imperatoru Romaya komek ucun muraciet etdi Mehz bu vaxt papa II Urban 1095 ci ilde I Xac yurusu elan etdi 16 Muqeddes qebri azad etmek cagirisi boyuk muveffeqiyyet elde etdi coxlari kafirlere qarsi cixmaga soz vererek yaxalarina xac taxdi Xac yurusu adi da buradan goturuldu Bir ordu evezine dordu yaradildi Lakin en muveffeqtyyetlisi I Xac yurusu oldu Bele ki 1099 cu ilde Yeruselim alinaraq Yeruselim Kralliginin paytaxti elan edildi Qodfrid Bulyonski kral oldu Lakin seheri elde saxlamaq mumkun olmadi 1187 ci ilde seher yeniden turklerin istilasina meruz qaldi ki bu da yeni xac yuruslerine sebeb oldu Lakin bu yuruslerin hec biri I qeder ugur qazana bilmedi 1202 1204 cu illerdeki IV Xac yurusu ise qetiyyen evvelki meqsedi gudmurdu Ehl selibciler muqeddes torpaga catar catmaz Konstantinopola soxulub seheri amansizcasina qaret etmeye basladilar Onlar ele kecirilmis erazide Latin imperiyasi yaratdilar 17 Belelikle 2 Bizans dovleti emele geldi Feodor Laskalisin basciligi ile Nikey imperiyasi ve Komninovlar sulalesinin son numayendesi olan I Andronikin seleflerinin yaratdiqlari Trapezund imperiyasi 18 Bizans imperiyasini berpa eden ve 1453 cu il Turklerin isgalinadek hakimiyyetde olan Paleoloqlar sulalesinin esasini qoymus Nikey imperatoru VIII Mixail 1261 ci ilde Konstantinopolu geri aldi Trapezund imperiyasi 1461 ci iledek hokm surdu 19 Edebiyyat Redakterus dilinde Kishkinova E M Vizantijskoe vozrozhdenie v arhitekture Rossii Seredina XIX nachalo XX veka SPb Iskusstvo SPB 2007 256 s ISBN 978 5 210 01611 9 Vizantiya Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona v 86 t 82 t i 4 dop SPb 1890 1907 Vizantijskaya imperiya Pravoslavnaya enciklopediya M Cerkovno nauchnyj centr Pravoslavnaya enciklopediya 2004 T VIII S 125 359 752 s 39 000 ekz ISBN 5 89572 014 5 Kulakovskij Yu A Istoriya Vizantii V 3 tt 3 e izd isprav i dop SPb Aletejya 2003 Vizantijskaya biblioteka Issledovaniya 2000 ekz ISBN 5 89329 618 4 Tom I ISBN 5 89329 618 2 Tom II ISBN 5 89329 647 8 Tom III Uspenskij F I Istoriya Vizantijskoj imperii V 5 tt M OOO AST Astrel 2011 2012 608 480 608 800 576 s Istoricheskaya biblioteka 2 000 ekz ISBN 978 5 271 33920 2 ISBN 978 5 17 072052 1 ISBN 978 5 271 33922 6 ISBN 978 5 17 072055 2 ISBN 978 5 271 33923 3 ISBN 978 5 17 072053 8 ISBN 978 5 271 33921 9 ISBN 978 5 17 072054 5 ISBN 978 5 271 33924 0 ISBN 978 5 17 072056 9 Vasilev A A Istoriya Vizantijskoj imperii Per s angl vstup st red prim A G Grushevogo T 1 Vremya do krestovyh pohodov SPb Aletejya 1998 512 s Vizantijskaya biblioteka Issledovaniya ISBN 5 89329 071 1 Vasilev A A Istoriya Vizantijskoj imperii Per s angl vstup st red prim A G Grushevogo T 2 Ot nachala krestovyh pohodov do padeniya Konstantinopolya SPb Aletejya 1998 592 s Vizantijskaya biblioteka Issledovaniya ISBN 5 89329 072 5 Dil Sharl Istoriya Vizantijskoj imperii Histoire de l empire Byzantin Roginskaya A perevod s franc M Izdatelstvo inostrannoj literatury 1948 160 s Dil Sharl Osnovnye problemy vizantijskoj istorii Perev s franc B T Goryanova M Izdatelstvo inostrannoj literatury 1947 184 s ingilis dilinde Amory Patrick 16 October 2003 People and Identity in Ostrogothic Italy 489 554 Cambridge MA Cambridge University Press ISBN 978 0 521 52635 7 Anderson Lara et al 2010 World and Its Peoples Marshall Cavendish ISBN 978 0 7614 7883 6 Ayer John Cullen ed 1913 A Source Book for Ancient Church History Mundus Publishing 2008 reprint Bettenson Henry Scowcroft ed 1967 Documents of the Christian Church 2nd ed London Oxford University Press ISBN 9780195012934 Boak Arthur Edward Romilly 1921 A history of Rome to 565 A D New York Macmillan Bury J B 1923 History of the Later Roman Empire From the Death of Theodosius I BiblioLife ISBN 978 1 113 20104 1 Cairns Earle E 1996 Christianity through the centuries a history of the Christian church 3rd ed Zondervan ISBN 978 0 310 20812 9 Bussell Frederick William 1910 The Roman Empire Essays on the constitutional history from the accession of Domitian to the retirement of Niceophorus III New York Longmans Green and Co Cardini Franco 2001 Europe and Islam Hoboken NJ Wiley ISBN 978 0 631 22637 6 Carroll Warren H 1987 The Building of Christendom ISBN 978 0 931888 24 3 Chaurasia Radhey Shyam 2001 History of Western Political Thought New Delhi India Atlantic Publishers ISBN 978 81 269 0033 6 Drobner Hubertus R Schatzmann Siegfried S 2007 The fathers of the church a comprehensive introduction Peabody MA Hendrickson Publishers ISBN 978 1 56563 331 5 Dwyer John C 1998 Church History Twenty Centuries of Catholic Christianity Mahwah NJ Paulist Press ISBN 978 0 8091 3830 2 Ekonomou Andrew J 2007 Byzantine Rome and the Greek Popes Lexington Books ISBN 978 0 73911977 8 Fahlbusch Erwin 2008 The Encyclopedia of Christianity volume 5 Eerdmans ISBN 978 0802 82417 2 Istinadlar Redakte Hristianstvo Kuzenkov P V Averincev S S Hvojka Shervinskij M Bolshaya rossijskaya enciklopediya 2017 S 194 197 Bolshaya rossijskaya enciklopediya v 35 t gl red Yu S Osipov 2004 2017 t 34 ISBN 978 5 85270 372 9 Frend W H C Persecutions genesis and legacy The Cambridge History of Christianity Cambridge Cambridge Univercity Press 2008 T I ISBN 0 521 81239 9 Lebedev 2006 Volkova Paola Dmitrievna Glava shestaya Viva Roma V Mir est teatr i lyudi v nem aktery Most cherez bezdnu Kniga pervaya 1 e M Zebra E 2013 S 222 223 256 s ISBN 978 5 94663 967 5 Bolotov V V Lekcii po istorii drevnej cerkvi Posmertnoe izdanie pod red prof A Brilliantova SPb 1910 T II 474 s s 136 131 Evsevij Pamfil Cerkovnaya istoriya IX 9 Dzhonatan Harris Vizantiya Istoriya ischeznuvshej imperii JONATHAN HARRIS The Lost World of Byzantium M Alpina Non fikshn 2017 s 28 Konstantin Velikij Gaj Flavij Valerij Voennaya enciklopediya SPb Ivan Dmitrievich Sytin 1913 T 13 S 131 132 Konstantin Velikij 100 velikih diktatorov M VEChE 2004 Musskij I Po sovershenii svyashennogo obryada on oblyoksya v torzhestvennuyu odezhdu vasilevsa a bagryanicy ne hotel uzhe kasatsya Evsevij Kesarijskij Zhizn Konstantina IV 62 Ieronim Stridonskij v svoej Hronike soobshaet chto imperatora krestili Evsevij Nikomedijskij kak episkop dannogo dioceza Vyvod kotoryj iz etogo delaet Ieronim chto Konstantin takim obrazom prodemonstriroval sklonnost k arianstvu Poetomu katoliki dolgo ne priznavali Konstantina svyatym Konstantin umer 22 maya 337 goda v Akvirionskom dvorce v predmeste Nikomedii Svoimi naslednikami on schital tryoh svoih synovej cezari Konstantin II Konstancij II Konstant i dvuh plemyannikov cezar Dalmacij Mladshij i Annibalian zhenatyj na Konstantine Avguste docheri Konstantina Mango Cyril A 2002 The Oxford History of Byzantium Oxford Oxford University Press p 108 109 ISBN 978 0 19 814098 6 Justinian Code Book 1 Title 1 Blume 2008 Headnote C 1 1 Mango 2007 p 108 Uspenskij F I Istoriya Vizantijskoj imperii VI IX vekov M Mysl 1996 S 331 ISBN ISBN 5 244 00838 2 Cairns Earle E 1996 Christianity through the centuries a history of the Christian church 3rd ed Zondervan ISBN 978 0 310 20812 9 Vasilev A A Istoriya vizantijskoj imperii Tt 1 2 Aletejya 1998 ISBN 5 89329 071 1 t 1 ISBN 5 89329 072 5 T 2 Vasilev A A Istoriya vizantijskoj imperii Tt 1 2 Aletejya 1998 ISBN 5 89329 071 1 t 1 ISBN 5 89329 072 5 T 2 Dzhonatan Harris Vizantiya Istoriya ischeznuvshej imperii Per s angl N Narcissovoj M Alpina Non fikshn 2017 408 s ISBN 978 5 91671 755 6 Latinskaya Romaniya Bolshaya rossijskaya enciklopediya v 35 t gl red Yu S Osipov M Bolshaya rossijskaya enciklopediya 2004 2017 Zhoffrua de Villarduen Zavoevanie Konstantinopolya Per M A Zaborova M Nauka 1993 Dzhonatan Harris Vizantiya Istoriya ischeznuvshej imperii JONATHAN HARRIS The Lost World of Byzantium M Alpina Non fikshn 2017 Menbe https az wikipedia org w index php title Bizans imperiyasinda din amp oldid 5950828, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.