fbpx
Wikipedia

Basmaçı hərəkatı

Noyabr 16, 2021

Basmaçı hərəkatı — 1918 -1942-ci illərdə müstəmləkəçi və kommunist Rusiyaya qarşı müsəlmanlar tərəfindən Orta Asiyada başladılmış olan üsyanların adıdır. Bu hərəkatın savaşçılarını müsəlman türklər, qismən də taciklər təşkil edirdi. Basmaçı hərəkatı islamçı hərəkatlardan biri sayılır.

Basmaçı hərəkatı
Basmaçı hərəkatının bayrağı
Tarix 1917 - 1931
Yeri Türküstan (Orta Asiya)
Nəticəsi Sovet İttifaqı qalib gəldi
Münaqişə tərəfləri
Komandan(lar)

Mixail Frunze
Qriqori Skolnikov
Vladimir Lazareviç
Vasili Şorin
Avqust Kork
Semen Puqaçov
Konstantin Avksentyevski
Feyzulla Xoca
Yakov Melkumov
İsabəy Monuyev
Məhəmməd Nadirşah
Əli Əvzəlxan
Raqib bəy

Ənvər paşa ☪
İbrahim bəy ☪
Muhiddin bəy
Məmmədəmin bəy
Şər Məhəmməd bəy
Utan bəy
Əhməd bəy
Orazgəldi
Xan Murad
Şadıoğlı
Konstantin Monstrov †
Aleksandr Muxanov
Seyid Alim xan
Cüneyd xan
Həbibullah Qalaqani ☪

Tərəflərin qüvvəsi

120,000-160,000

20,000-30,000
Ölənlər və yaralananlar

1635 ölü, 2332 yaralı

10,000-12,000 ölü

Basmaçı hərəkatının başlanğıcı Fərqanə vadisində 1917-ci ildə oldu və çox tez zamanda Orta Asiya türklərinin arasında yayıldı.

Arxa fonu

Bolşeviklər Orta Asiyada hakimiyyəti ələ keçirəndən sonra apardıqları siyasət ilə qısa zaman içində xalqın nifrətini qazandılar. Beləcə, Orta Asiyanın hər yerində Bolşevik müxalifləri çoxaldı. Hər cür maddi varlıqları əllərindən alınan və əzilən xalq, Bolşevik dövrünün çar dönəmindən heç də fərqli olmadığını, hətta xüsusi ilə özəl mülkiyyət işlərinə Bolşeviklərin daha çox düşmənlik bəslədiklərini (halbuki Çar Rusiyasında dövründə özəl mülkiyyət sərbəst idi) görərək, eləcə də milli muxtariyyətlərinin ləğv olduğunu anlayaraq üsyan üçün məqam axtarmağa başladılar.

Hərəkatın başlanması

Gedərək böyüyən bu üsyan hərəkatı, 1918-ci illərin əvvəlindən etibarən Ruslara qarşı milli mücadiləyə döndü. Ruslar bu üsyançıları Basmaçı adlandırırdılar. Lakin Orta Asiya türkləri özlərinə “İslam əsgərləri” və ya “Türküstan azadlığının əsgərləri” deyirdilər. Basmaçı termini dünya ədəbiyyatında ilk dəfə, 1918-1919-cu illərdə Orta Asiyaya səfər edən, Cozef Castagne tərəfindən 1925-ci ildə Parisdə nəşr etdirilən “Basmaçılar” məqaləsindən sonra yer aldı. Daha sonra Orta Asiyalı Mustafa Çokayın, 1928-ci ildə Asiatic Review (Asiya İcmalı) adlı, Londonda yayımlanan jurnalda, “The Basmaci movement in Turkestan” (Türküstanda Basmaçı hərəkatı) adlı məqalədə Basmaçı termini işləndi. Beləliklə 1930-cu ildən sonra Basmaçı sözü bütün dünya ədəbiyyatında işlənməyə başlandı.

Basmaçı hərəkatının başlanğıc nöqtəsi Kokand şəhəri oldu. Qızıl Ordu qüvvələrinin Kokand şəhərini işğalı sırasında, şəhər müdafiəsinin lideri olan Kiçik Erqeşin 27 Fevral 1918-ci ildə öldürülməsindən sonra onun silahdaşları Baçır adli kənddə yığıncaq keçirərək Katta (uzun) Erqeşi lider seçdilər. Üsyançılar 1919-cu ilin noyabrına qədər Fərqanə vadisinin böyük bir hissəsini ələ keçirdilər. Qorxuya qapılan Sovet idarəçiləri üsyanı yatırdacaq tədbirlər gördülər, ancaq bunların heç biri işə yaramadı. Çünkü üsyanın əsas qüvvəsi olan kəndlilərin yanına, sənətkarlar, yenilikçilər və din adamları da qatılmışdılar.

Katta Erqeşin 1918-ci ildə öldürülməsindən sonra üsyanın başına Margilanlı Məmməd Emin bəy keçdi. Onun komandanlığı altında üsyançılar çox mühüm qələbələr əldə etdilər. O dönəmdə kommunist partiyasının nümayəndəsi olaraq Orta Asiyada işləyən Georgi Safarovun fikrinə görə, 1919-cu ildə Sovetlərin Orta Asiyada vəziyyətləri çox ağırlaşmışdı. Çarələr arayan Sovet idarəçiləri ən sonda, Qızıl Ordunun şərq komandanı Mixail Vasilyeviç Frunzeni, 13 Avqust 1919-cu ildə Orta Asiya cəbhə komandanı olaraq təyin etdilər.

Frunze Bişkek şəhərində anadan olmuş, milliyətçə Moldovan idi. Gəncliyini Orta Asiyada keçirdiyi üçün, türklərin adətlərini çox yaxşı bilirdi. Orta Asiya cəbhə komandanı təyin olunduqdan sonra Frunze, ilk məqsəd olaraq, “bütün Orta Asiyanın ələ keçiriləcəyini” duyurdu. Frunzeyə mərkəzdən, yəni Moskvadan hərbi yardımlar göndərildi. Bölgənin böyük bir qismində Basmaçılar ilə Rus orduları arasında şiddətli müharibələr davam edirdi. Fərqanə vadisində Məmməd Emin Bəy Rusları qorxuya salmışdı. Bu arada 24 Sentyabr 1919-cu ildə Məmməd Emin bəy başçılığında Fərqanə hökuməti də quruldu.

Basmaçılar hərəkatı bütün Orta Asiyaya yayılmışdı ancaq liderlər arasında milli birlik təmin edilə bilməmişdi. Hər lider öz bölgəsinin hökmdarıymış kimi hərəkət edirdi. Bu dağınıqlıq isə Rusların işinə gəlirdi. Ruslar üsyanın yatırılması üçün bir tərəfdən əsgəri güc işlədərkən, bir tərəfdən də üsyan liderlərini sülh təklifləri ilə ələ almağa çalışırdılar. Rusların üsyan liderlərinə təklif etdikləri sülh şərtləri arasında, üsyan liderlərinə işğal etdikləri əraziləri özlərinin idarə edə biləcəklərinə, silah və əsgərlərini Qızıl orduya təslim etməyəcəklərinə, liderlik etdikləri vilayətlərdə Sovet idarələri təşkil olunmayacağına dair vədlər vardı. Üsyan liderlərindən bəziləri Rusların bu vədlərinə inanaraq sülh təklifini qəbul etməyə hazırlaşdılar. Bunlardan biri Məmməd Emin bəy idi. O, 7 Mart 1920-ci ildə Qızıl ordunun Qazan Tatar komandiri Yusif İbrahimov vasitəsi ilə, Qızıl ordunun Fərqanə vadisində savaşan 2-ci piyada ordusu komandiri Rus Poxalski ilə sülh müqaviləsi imzaladı. Məmməd bəyin Ruslarla anlaşdığının duyulmasından sonra ona qarşı çıxan Hal Hoca adlı üsyançı onu öldürdü. Məmməd bəyin öldürülməsindən sonra onun yerinə Şir Məhəmməd bəy keçdi. Onun başqanlığında 3 may 1920-ci ildə Türküstan müstəqil hökuməti quruldu.

Frunze mücahid üsyançı liderlərlə sülh müqaviləsi imzalamanın mümkün olmayacağını başa düşdüyünə görə, 12 sentyabr 1921-ci ildə Basmaçılar əleyhinə bütün qüvvələrini səfərbər etmək haqqında qərar verdi. O tarixdən etibarən Ruslar qəti olaraq hücumlara başladılar.

Basmaçılar üsyanı, Türkiyəli Ənvər Paşanın Orta Asiyada görülməsindən və liderliyi qəbul etməsindən sonra daha mütəşəkkil və sürətli bir şəkildə böyüdü. Ənvər Paşa I Dünya müharibəsində izlədiyi siyasətdə məruz qaldığı müvəffəqiyyətsizliklərə rəğmən, Türk dünyasının birliyi məsələsinə bütün səmimiyyəti ilə inanan bir şəxs idi.

1920-ci ilin Sentyabr ayında Bakıda Şərq millətləri konqresi toplanmışdı. Bu iclasda Ənvər Paşa da iştirak edirdi. Ənvər Paşa bu konqres sırasında Orta Asiyadan gəlmiş siyasilər ilə görüşlər keçirdi və onlardan xalq üsyanı haqqında məlumatlar aldı. Daha sonra Buxaranı görmək məqsədi ilə, 1921-ci ilin Sentyabr ında bölgəyə getdi. Buxaranın millətçi gəncləri və xalq kütləsi Ənvər Paşanın gəlişindən çox məmnun oldular. Xalqın ona göstərdiyi bu sevgi və mehribanlıq, I Dünya müharibəsində böyük Osmanlı ordusunun komandanı olan Ənvər Paşanı da həyəcanlandırdı və o Buxarada qalaraq milli üsyanı idarə etməyə qərar verdi. Buxarada 23 gün qalan Ənvər Paşa, adətən Orta Asiya tükrləri üçün bir qurtuluş şəxsiyyəti kimi qəbul edilirdi. Ayrıca onun Osmanlı soltanının damadı olması və hərb sənətini yaxşı bilməsi, Orta Asiya türklərinin ümidlərini artırırdı. Ancaq heş şübhəsiz onu sevənlər və lider olaraq görmək istəyənlər kimi, ona qarşı müxalifət edən xalq öndərləri də vardı. Onlardan biri də Zəki Vəlidi Toqan idi. O sırada Başqırdların lideri olan Zəki Vəlidi, müstəqil bir Başqırd respublikasının qurulmasına çalışırdı. Ənvər Paşanın gəlişi və bütün Orta Asiya türklərini öz ətrafında birləşdirməyə çalışması onun heç xoşuna getməmişdi. Ənvər Paşa isə mücahidlərin arzusuna razı olaraq, bütün Orta Asiya türklərini əhatə edən “Orta Asiya İslam dövləti” qurmaq əməli və məqsədi ilə Sovetlərə qarşı mübarizəyə başladı.

Ənvər Paşa 19 may 1922-ci ildə Sovet hökumətinə bir ultimatom verərək Qızıl ordunun Türküstanı tərk etməsini tələb etdi. Rusların rədd cavabı ilə iki tərəf arasında çarpışma başladı. Top və avtomat silahlardan yoxsun Ənvər Paşa qüvvələrinin güclü Rus ordusunu Düşənbə şəhərində məğlub etməsi hər tərəfdə səs küyə səbəb oldu. Ruslar şəhəri tərk edərək qaçmağa başlarkən, Ənvər Paşanın adı bütün Orta Asiyada dillərdən dillərə dolaşmağa başladı. Bu zəfərdən sonra Ənvər Paşa ətrafına yeni qüvvətlər qatıldı.

Ənvər Paşa Türküstanlı liderleri, ona yardım etmələri üçün yanına dəvət etdi, lakin yenə onlardan rədd cavabı aldı. İyun ayına doğru Ruslar böyük bir orduyla Ənvər Paşa üzərinə hücuma keçdilər və onu Düşənbəyə yaxın Belcuvan kəndinə qovdular. Ənvər Paşanın Belcuvan kəndinə sığınmasından sonra, ətrafındakılardan bəziləri onu tərk etdilər. Ancaq o yenə də davasından vaz keçməyərək yanındakılara “Türküstan üçün mütləq savaşmalıyıq. Bacarsaq qazi, bacaqmasaq şəhid olarıq. Qismətimizdə nə varsa onu da görərik. Bundan heç qorxmuruq. Belə it kimi Rus zülmündə yaşamaqdansa atalarımız kimi şərəflə öləcəyik” dedi və ağladı.

Belcuvana çəkilən Ənvər Paşa və yanındakı mücahidlər 4 Avqust 1922-ci ildə gözləmədikləri bir anda Rusların hücumuna məruz qaldılar. Ağabeyov adlı kommunist bir Erməni ilə Abdurrahman adlı bir Tacikin yol göstərdiyi Qızıl ordu qüvvətləri, Qurban bayramının ikinci günü Ənvər Paşanın qərargahına hücum etdilər. Paşa və dostları silahları olmadığı üçün qılıncları ilə Ruslarla savaşa girirlər. Uzun bir müddət davam edən müharibədə Ruslar məğlub olmaq üzərə ikən avtomat silahdan açılan atəşlə Ənvər Paşa qəlbindən vuruldu və öldürüldü. Ənvər paşa ertəsi gün oradaca dəfn edildi. Ancaq milli üsyan sonlanmadı. Ruslar davamlı yeni qüvvətlər gətirərək Türküstanı işğal etməkdən vaz keçmədiklərini göstərirdilər. 1923-cü ildə Qızıl ordu komandiri Kamenev şəxsən Orta Asiyaya gələrək milli üsyanı yatırdacaq planlar hazırladı. Təyyarə və tankların dəstəyi ilə Qızıl Ordu, 1923-cü ilin yazından 1924-cü ilin qışına qədər Basmaçı üsyanını tamamən yatırdı. Üsyana iştirak edənlərin böyük bir qismi ya öldürüldü, ya da həbs edilərək edama məhkum oldu. Bir qismi isə İbrahim Bəy liderliyində Əfqanıstan tərəflərinə çəkildilər.

Nəticəsi

Orta Asiya türklərinin milli qurtuluş mücadilələrində məğlub olmalarının üç səbəbi vardı. Birincisi, Türküstanlı liderlərin birlik və bərabərlik içində Ənvər Paşaya kömək etməmələri idi. Bu arada Sovetlərin Ənvər Paşa əleyhinə, “İngilis cəsusu” təbliğatı da öz bəhrəsini vermiş, Ənvər Paşa ətrafına istədiyi qədər insan toplaya bilməmişdi. İkincisi, Ənvər Paşanın ətrafındakı qüvvətlərin əlində modern silahların və Qızıl Ordunu dayandıracaq qədər təcrübəli əsgərləri olmaması idi. Üçüncüsü isə, Ənvər Paşanın ölməsindən sonra Orta Asiya üsyançılarının başsız qalmaları idi.

Beləliklə, bütün dünya tarixinə- biraz da Rusların təbliğatı ilə -Basmaçı adı ilə keçən bu üsyan (Orta Asiya türklərinin üsyanı) faciəli bir şəkildə, Ənvər Paşa və mücahidlərinin ölümü ilə nəticələndi. Xüsusən o dövrdəki Türküstan liderlərinin şəxsi düşüncələrində məncil davranmaları, öz bildiklərinə getmələri və Sovet təbliğatına aldanmaları bu üsyanının məğlubiyyətinin bizə görə ən başlıca səbəblərindən sayılmaqdadır.

İstinadlar

  1. Moscow's Muslim Challenge: Soviet Central Asia, Michael Rywkin, page 35 (ing.)
  2. Soviet Disunion: A History of the Nationalities Problem in the USSR, By Bohdan Nahaylo,Victor Swoboda, pg. 40, 1990 (ing.)
  3. Борьба с басмачами в Средней Азии (rus.)

Mənbə

  • Х. Турсунов: Восстание 1916 Года в Средней Азии и Казахстане. Таshkent (1962)
  • Б.В. Лунин: Басмачество Tashkent (1984)
  • Яков Нальский: В горах Восточной Бухары. (Повесть по воспоминаниям сотрудников КГБ) Dushanbe (1984)
  • Hasan B. Paksoy, "BASMACHI": Turkish National Liberation Movement 1916-1930s, Modern Encyclopedia of Religions in Russia and the Soviet Union (FL: Academic International Press) 1991, Vol. 4, pp. 5–20.
  • Alexander Marshall: "Turkfront: Frunze and the Development of Soviet Counter-insurgency in Central Asia" in Tom Everett-Heath (Ed.) "Central Asia. Aspects of Transition", RoutledgeCurzon, London, 2003; ISBN 0-7007-0956-8 (cloth) ISBN 0-7007-0957-6 (pbk.)
  • Fazal-ur-Rahim Khan Marwat: The Basmachi movement in Soviet Central Asia: A study in political development., Peshawar, Emjay Books International (1985)
  • Marco Buttino: "Ethnicité et politique dans la guerre civile: à propos du 'basmačestvo' au Fergana", Cahiers du monde russe et sovietique, Vol. 38, No. 1-2, (1997)
  • Marie Broxup: The Basmachi. Central Asian Survey, Vol. 2 (1983), No. 1, pp. 57–81.
  • Mustafa Chokay: "The Basmachi Movement in Turkestan", The Asiatic Review Vol.XXIV (1928)
  • Sir Olaf Caroe: Soviet Empire: The Turks of Central Asia and Stalinism 2nd ed., London, Macmillan (1967) ISBN 0-312-74795-0
  • Glenda Fraser: "Basmachi (parts I and II)", Central Asian Survey, Vol. 6 (1987), No. 1, pp. 1–73, and No.2, pp. 7–42.
  • Baymirza Hayit: Basmatschi. Nationaler Kampf Turkestans in den Jahren 1917 bis 1934. Köln, Dreisam-Verlag (1993)
  • M. Holdsworth: "Soviet Central Asia, 1917-1940", Soviet Studies, Vol. 3 (1952), No. 3, pp. 258–277.
  • Martha B. Olcott: "The Basmachi or Freemen's Revolt in Turkestan 1918-24", Soviet Studies, Vol. 33 (1981), No. 3, pp. 352–369.

Noyabr 16, 2021
basmaçı, hərəkatı, 1918, 1942, illərdə, müstəmləkəçi, kommunist, rusiyaya, qarşı, müsəlmanlar, tərəfindən, orta, asiyada, başladılmış, olan, üsyanların, adıdır, hərəkatın, savaşçılarını, müsəlman, türklər, qismən, taciklər, təşkil, edirdi, islamçı, hərəkatlard. Basmaci herekati 1918 1942 ci illerde mustemlekeci ve kommunist Rusiyaya qarsi muselmanlar terefinden Orta Asiyada basladilmis olan usyanlarin adidir Bu herekatin savascilarini muselman turkler qismen de tacikler teskil edirdi Basmaci herekati islamci herekatlardan biri sayilir Basmaci herekatiBasmaci herekatinin bayragiTarix 1917 1931Yeri Turkustan Orta Asiya Neticesi Sovet Ittifaqi qalib geldiMunaqise terefleriRusiya Imperiyasi 1916 1917 Rusiya Respublikasi 1917 Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasi 1918 Buxara emirliyi Xive xanligiKomandan lar Mixail Frunze Qriqori Skolnikov Vladimir Lazarevic Vasili Sorin Avqust Kork Semen Puqacov Konstantin Avksentyevski Feyzulla Xoca Yakov Melkumov Isabey Monuyev Mehemmed Nadirsah Eli Evzelxan Raqib bey Enver pasa Ibrahim bey Muhiddin bey Memmedemin bey Ser Mehemmed bey Utan bey Ehmed bey Orazgeldi Xan Murad Sadiogli Konstantin Monstrov Aleksandr Muxanov Seyid Alim xan Cuneyd xan Hebibullah Qalaqani Tereflerin quvvesi120 000 160 000 1 20 000 30 000 2 Olenler ve yaralananlar1635 olu 2332 yarali 3 10 000 12 000 oluBasmaci herekatinin baslangici Ferqane vadisinde 1917 ci ilde oldu ve cox tez zamanda Orta Asiya turklerinin arasinda yayildi Mundericat 1 Arxa fonu 2 Herekatin baslanmasi 3 Neticesi 4 Istinadlar 5 MenbeArxa fonu RedakteBolsevikler Orta Asiyada hakimiyyeti ele kecirenden sonra apardiqlari siyaset ile qisa zaman icinde xalqin nifretini qazandilar Belece Orta Asiyanin her yerinde Bolsevik muxalifleri coxaldi Her cur maddi varliqlari ellerinden alinan ve ezilen xalq Bolsevik dovrunun car doneminden hec de ferqli olmadigini hetta xususi ile ozel mulkiyyet islerine Bolseviklerin daha cox dusmenlik beslediklerini halbuki Car Rusiyasinda dovrunde ozel mulkiyyet serbest idi gorerek elece de milli muxtariyyetlerinin legv oldugunu anlayaraq usyan ucun meqam axtarmaga basladilar Herekatin baslanmasi RedakteGederek boyuyen bu usyan herekati 1918 ci illerin evvelinden etibaren Ruslara qarsi milli mucadileye dondu Ruslar bu usyancilari Basmaci adlandirirdilar Lakin Orta Asiya turkleri ozlerine Islam esgerleri ve ya Turkustan azadliginin esgerleri deyirdiler Basmaci termini dunya edebiyyatinda ilk defe 1918 1919 cu illerde Orta Asiyaya sefer eden Cozef Castagne terefinden 1925 ci ilde Parisde nesr etdirilen Basmacilar meqalesinden sonra yer aldi Daha sonra Orta Asiyali Mustafa Cokayin 1928 ci ilde Asiatic Review Asiya Icmali adli Londonda yayimlanan jurnalda The Basmaci movement in Turkestan Turkustanda Basmaci herekati adli meqalede Basmaci termini islendi Belelikle 1930 cu ilden sonra Basmaci sozu butun dunya edebiyyatinda islenmeye baslandi Basmaci herekatinin baslangic noqtesi Kokand seheri oldu Qizil Ordu quvvelerinin Kokand seherini isgali sirasinda seher mudafiesinin lideri olan Kicik Erqesin 27 Fevral 1918 ci ilde oldurulmesinden sonra onun silahdaslari Bacir adli kendde yigincaq kecirerek Katta uzun Erqesi lider secdiler Usyancilar 1919 cu ilin noyabrina qeder Ferqane vadisinin boyuk bir hissesini ele kecirdiler Qorxuya qapilan Sovet idarecileri usyani yatirdacaq tedbirler gorduler ancaq bunlarin hec biri ise yaramadi Cunku usyanin esas quvvesi olan kendlilerin yanina senetkarlar yenilikciler ve din adamlari da qatilmisdilar Katta Erqesin 1918 ci ilde oldurulmesinden sonra usyanin basina Margilanli Memmed Emin bey kecdi Onun komandanligi altinda usyancilar cox muhum qelebeler elde etdiler O donemde kommunist partiyasinin numayendesi olaraq Orta Asiyada isleyen Georgi Safarovun fikrine gore 1919 cu ilde Sovetlerin Orta Asiyada veziyyetleri cox agirlasmisdi Careler arayan Sovet idarecileri en sonda Qizil Ordunun serq komandani Mixail Vasilyevic Frunzeni 13 Avqust 1919 cu ilde Orta Asiya cebhe komandani olaraq teyin etdiler Frunze Biskek seherinde anadan olmus milliyetce Moldovan idi Gencliyini Orta Asiyada kecirdiyi ucun turklerin adetlerini cox yaxsi bilirdi Orta Asiya cebhe komandani teyin olunduqdan sonra Frunze ilk meqsed olaraq butun Orta Asiyanin ele kecirileceyini duyurdu Frunzeye merkezden yeni Moskvadan herbi yardimlar gonderildi Bolgenin boyuk bir qisminde Basmacilar ile Rus ordulari arasinda siddetli muharibeler davam edirdi Ferqane vadisinde Memmed Emin Bey Ruslari qorxuya salmisdi Bu arada 24 Sentyabr 1919 cu ilde Memmed Emin bey basciliginda Ferqane hokumeti de quruldu Basmacilar herekati butun Orta Asiyaya yayilmisdi ancaq liderler arasinda milli birlik temin edile bilmemisdi Her lider oz bolgesinin hokmdariymis kimi hereket edirdi Bu daginiqliq ise Ruslarin isine gelirdi Ruslar usyanin yatirilmasi ucun bir terefden esgeri guc islederken bir terefden de usyan liderlerini sulh teklifleri ile ele almaga calisirdilar Ruslarin usyan liderlerine teklif etdikleri sulh sertleri arasinda usyan liderlerine isgal etdikleri erazileri ozlerinin idare ede bileceklerine silah ve esgerlerini Qizil orduya teslim etmeyeceklerine liderlik etdikleri vilayetlerde Sovet idareleri teskil olunmayacagina dair vedler vardi Usyan liderlerinden bezileri Ruslarin bu vedlerine inanaraq sulh teklifini qebul etmeye hazirlasdilar Bunlardan biri Memmed Emin bey idi O 7 Mart 1920 ci ilde Qizil ordunun Qazan Tatar komandiri Yusif Ibrahimov vasitesi ile Qizil ordunun Ferqane vadisinde savasan 2 ci piyada ordusu komandiri Rus Poxalski ile sulh muqavilesi imzaladi Memmed beyin Ruslarla anlasdiginin duyulmasindan sonra ona qarsi cixan Hal Hoca adli usyanci onu oldurdu Memmed beyin oldurulmesinden sonra onun yerine Sir Mehemmed bey kecdi Onun basqanliginda 3 may 1920 ci ilde Turkustan musteqil hokumeti quruldu Frunze mucahid usyanci liderlerle sulh muqavilesi imzalamanin mumkun olmayacagini basa dusduyune gore 12 sentyabr 1921 ci ilde Basmacilar eleyhine butun quvvelerini seferber etmek haqqinda qerar verdi O tarixden etibaren Ruslar qeti olaraq hucumlara basladilar Basmacilar usyani Turkiyeli Enver Pasanin Orta Asiyada gorulmesinden ve liderliyi qebul etmesinden sonra daha mutesekkil ve suretli bir sekilde boyudu Enver Pasa I Dunya muharibesinde izlediyi siyasetde meruz qaldigi muveffeqiyyetsizliklere regmen Turk dunyasinin birliyi meselesine butun semimiyyeti ile inanan bir sexs idi 1920 ci ilin Sentyabr ayinda Bakida Serq milletleri konqresi toplanmisdi Bu iclasda Enver Pasa da istirak edirdi Enver Pasa bu konqres sirasinda Orta Asiyadan gelmis siyasiler ile gorusler kecirdi ve onlardan xalq usyani haqqinda melumatlar aldi Daha sonra Buxarani gormek meqsedi ile 1921 ci ilin Sentyabr inda bolgeye getdi Buxaranin milletci gencleri ve xalq kutlesi Enver Pasanin gelisinden cox memnun oldular Xalqin ona gosterdiyi bu sevgi ve mehribanliq I Dunya muharibesinde boyuk Osmanli ordusunun komandani olan Enver Pasani da heyecanlandirdi ve o Buxarada qalaraq milli usyani idare etmeye qerar verdi Buxarada 23 gun qalan Enver Pasa adeten Orta Asiya tukrleri ucun bir qurtulus sexsiyyeti kimi qebul edilirdi Ayrica onun Osmanli soltaninin damadi olmasi ve herb senetini yaxsi bilmesi Orta Asiya turklerinin umidlerini artirirdi Ancaq hes subhesiz onu sevenler ve lider olaraq gormek isteyenler kimi ona qarsi muxalifet eden xalq onderleri de vardi Onlardan biri de Zeki Velidi Toqan idi O sirada Basqirdlarin lideri olan Zeki Velidi musteqil bir Basqird respublikasinin qurulmasina calisirdi Enver Pasanin gelisi ve butun Orta Asiya turklerini oz etrafinda birlesdirmeye calismasi onun hec xosuna getmemisdi Enver Pasa ise mucahidlerin arzusuna razi olaraq butun Orta Asiya turklerini ehate eden Orta Asiya Islam dovleti qurmaq emeli ve meqsedi ile Sovetlere qarsi mubarizeye basladi Enver Pasa 19 may 1922 ci ilde Sovet hokumetine bir ultimatom vererek Qizil ordunun Turkustani terk etmesini teleb etdi Ruslarin redd cavabi ile iki teref arasinda carpisma basladi Top ve avtomat silahlardan yoxsun Enver Pasa quvvelerinin guclu Rus ordusunu Dusenbe seherinde meglub etmesi her terefde ses kuye sebeb oldu Ruslar seheri terk ederek qacmaga baslarken Enver Pasanin adi butun Orta Asiyada dillerden dillere dolasmaga basladi Bu zeferden sonra Enver Pasa etrafina yeni quvvetler qatildi Enver Pasa Turkustanli liderleri ona yardim etmeleri ucun yanina devet etdi lakin yene onlardan redd cavabi aldi Iyun ayina dogru Ruslar boyuk bir orduyla Enver Pasa uzerine hucuma kecdiler ve onu Dusenbeye yaxin Belcuvan kendine qovdular Enver Pasanin Belcuvan kendine siginmasindan sonra etrafindakilardan bezileri onu terk etdiler Ancaq o yene de davasindan vaz kecmeyerek yanindakilara Turkustan ucun mutleq savasmaliyiq Bacarsaq qazi bacaqmasaq sehid olariq Qismetimizde ne varsa onu da gorerik Bundan hec qorxmuruq Bele it kimi Rus zulmunde yasamaqdansa atalarimiz kimi serefle oleceyik dedi ve agladi Belcuvana cekilen Enver Pasa ve yanindaki mucahidler 4 Avqust 1922 ci ilde gozlemedikleri bir anda Ruslarin hucumuna meruz qaldilar Agabeyov adli kommunist bir Ermeni ile Abdurrahman adli bir Tacikin yol gosterdiyi Qizil ordu quvvetleri Qurban bayraminin ikinci gunu Enver Pasanin qerargahina hucum etdiler Pasa ve dostlari silahlari olmadigi ucun qilinclari ile Ruslarla savasa girirler Uzun bir muddet davam eden muharibede Ruslar meglub olmaq uzere iken avtomat silahdan acilan atesle Enver Pasa qelbinden vuruldu ve olduruldu Enver pasa ertesi gun oradaca defn edildi Ancaq milli usyan sonlanmadi Ruslar davamli yeni quvvetler getirerek Turkustani isgal etmekden vaz kecmediklerini gosterirdiler 1923 cu ilde Qizil ordu komandiri Kamenev sexsen Orta Asiyaya gelerek milli usyani yatirdacaq planlar hazirladi Teyyare ve tanklarin desteyi ile Qizil Ordu 1923 cu ilin yazindan 1924 cu ilin qisina qeder Basmaci usyanini tamamen yatirdi Usyana istirak edenlerin boyuk bir qismi ya olduruldu ya da hebs edilerek edama mehkum oldu Bir qismi ise Ibrahim Bey liderliyinde Efqanistan tereflerine cekildiler Neticesi RedakteOrta Asiya turklerinin milli qurtulus mucadilelerinde meglub olmalarinin uc sebebi vardi Birincisi Turkustanli liderlerin birlik ve beraberlik icinde Enver Pasaya komek etmemeleri idi Bu arada Sovetlerin Enver Pasa eleyhine Ingilis cesusu tebligati da oz behresini vermis Enver Pasa etrafina istediyi qeder insan toplaya bilmemisdi Ikincisi Enver Pasanin etrafindaki quvvetlerin elinde modern silahlarin ve Qizil Ordunu dayandiracaq qeder tecrubeli esgerleri olmamasi idi Ucuncusu ise Enver Pasanin olmesinden sonra Orta Asiya usyancilarinin bassiz qalmalari idi Belelikle butun dunya tarixine biraz da Ruslarin tebligati ile Basmaci adi ile kecen bu usyan Orta Asiya turklerinin usyani facieli bir sekilde Enver Pasa ve mucahidlerinin olumu ile neticelendi Xususen o dovrdeki Turkustan liderlerinin sexsi dusuncelerinde mencil davranmalari oz bildiklerine getmeleri ve Sovet tebligatina aldanmalari bu usyaninin meglubiyyetinin bize gore en baslica sebeblerinden sayilmaqdadir Istinadlar Redakte Moscow s Muslim Challenge Soviet Central Asia Michael Rywkin page 35 ing Soviet Disunion A History of the Nationalities Problem in the USSR By Bohdan Nahaylo Victor Swoboda pg 40 1990 ing Borba s basmachami v Srednej Azii rus Menbe RedakteH Tursunov Vosstanie 1916 Goda v Srednej Azii i Kazahstane Tashkent 1962 B V Lunin Basmachestvo Tashkent 1984 Yakov Nalskij V gorah Vostochnoj Buhary Povest po vospominaniyam sotrudnikov KGB Dushanbe 1984 Hasan B Paksoy BASMACHI Turkish National Liberation Movement 1916 1930s Modern Encyclopedia of Religions in Russia and the Soviet Union FL Academic International Press 1991 Vol 4 pp 5 20 Alexander Marshall Turkfront Frunze and the Development of Soviet Counter insurgency in Central Asia in Tom Everett Heath Ed Central Asia Aspects of Transition RoutledgeCurzon London 2003 ISBN 0 7007 0956 8 cloth ISBN 0 7007 0957 6 pbk Fazal ur Rahim Khan Marwat The Basmachi movement in Soviet Central Asia A study in political development Peshawar Emjay Books International 1985 Marco Buttino Ethnicite et politique dans la guerre civile a propos du basmacestvo au Fergana Cahiers du monde russe et sovietique Vol 38 No 1 2 1997 Marie Broxup The Basmachi Central Asian Survey Vol 2 1983 No 1 pp 57 81 Mustafa Chokay The Basmachi Movement in Turkestan The Asiatic Review Vol XXIV 1928 Sir Olaf Caroe Soviet Empire The Turks of Central Asia and Stalinism 2nd ed London Macmillan 1967 ISBN 0 312 74795 0 Glenda Fraser Basmachi parts I and II Central Asian Survey Vol 6 1987 No 1 pp 1 73 and No 2 pp 7 42 Baymirza Hayit Basmatschi Nationaler Kampf Turkestans in den Jahren 1917 bis 1934 Koln Dreisam Verlag 1993 M Holdsworth Soviet Central Asia 1917 1940 Soviet Studies Vol 3 1952 No 3 pp 258 277 Martha B Olcott The Basmachi or Freemen s Revolt in Turkestan 1918 24 Soviet Studies Vol 33 1981 No 3 pp 352 369 Menbe https az wikipedia org w index php title Basmaci herekati amp oldid 5694873, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.