fbpx
Wikipedia

Ataçay nekropolu

Avqust 05, 2021

Ataçay nekropolu — Xızı rayonu Böyük Qafqaz dağ silsiləsinin cənub-şərq ətəklərindən Xəzər dənizi sahillərinədək olan ərazini əhatə etmişdir. Ərazidə XX əsrin əvvəllərindən Azərbaycanın şimal-şərq bölgəsində arxeoloji tədqiqatlar aparılmışdır. Tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Qoşqar Qoşqarlının rəhbərliyi ilə Xızı arxeoloji ekspedisiyası tərəfindən Xızı rayonu ərazisində planlı şəkildə tədqiqatlara 2009-cu ildən başlanılmışdır. Ərazidə arxeoloji kəşfiyyat işləri nəticəsində bir çox nekropol qeydə alinmışdır. Onlardan biri də Ataçay nekropolu olmuşdur. Ataçay nekropolu Xızıdan Altıağaca gedən yolun ayrıcında yerləişir. Xızı-Altıağac yolunun və həmin yolun Fındığan kəndinə gedən qolunun çəkilişi zamanı və eyni zamanda,nekropolun dağ yamacında yerləşməsi səbəbindən qəbirlərin bəzisi dağıntılara məruz qalmışdır.

Ataçay nekropulu
Ataçay nekropulu

Qədim Ataçay nekropolunda axeoloji qazıntılar zamanı aşkarlanmış daş qutu qəbir.
Ölkə Azərbaycan Azərbaycan
Şəhər Xızı rayonu
Yerləşir Xızıdan Altıağaca gedən yolun ayrıcı
Aidiyyatı erkən orta əsrlər
Üslubu arxeoloji abidə
KateqoriyaYaşayış yeri,Nekropol
ƏhəmiyyətiÖlkə əhəmiyyətli
Ataçay nekropolu

2010-cu ildə Xızı arxeoloji ekspedisiyası erkən orta əsrlərə aid 11 ədəd daş qutu qəbir tədqiq etmişdir. Qeyd edək ki, Xızı rayonunda məhz bu nekropolda əvvəllər aparılmış arxeoloji-kəşfiyyat işləri zamanı ilkin olaraq 3 daş qutu qəbir aşkar edilmişdir. Təpənin yamacının üst hissəsində yerləşən qəbirlər heç bir material verməmiş, yalnız aşağıda yolun kənarında açılmış (xatırldaq ki, burada salınmış yol nekropolun ərazisini iki yerə ayırır) 2 daş qutu qəbirdə bəzi bəzək əşyaları tapılmışdır. Bunlar tunc qolbaq,üzük və muncuqlar olmuşdur. Skeletlərə görə demək mümkündür ki, qəbirlər yeniyetmə uşaqlara aiddir.

Ataçay nekropulunun daş qutu qəbirləri şaquli şəkildə qoyulmuş daş lövhələrdən, iki və ya üç sıra düzülmüş yastı daşlardan ibarətdir. Analoji qəbir konstruksiyası Dağıstan abidələrində də izlənilir. Azərbaycanın şimal-şərq bölgəsində daş qutu qəbirlər Şamaxı rayonu ərazisində yerləşən Xınıslı, Qusar rayonu ərazisində yerləşən Qursanpel,Şoranpel və Enıx abidələrində aşkar olunmuşdur.

Aşkar edilmiş qəbirlər

1 saylı daş qutu qəbir

1 saylı daş qutu qəbir uşağa məxsus olub uzunluğu 140 sm, eni 55 sm, dərinliyi isə 30-35 sm olmuşdur. Qəbrin baş tərəfi və şimal divarı uzun və bütöv daşlarla, cənub divarı isə aşağı tərəfdən uzun və onun üstündəki xırda daşlarla əhatələnmişdir. Mərhum qəbrə arxası üstə və yarıbükülmüş vəziyyətdə, başı qərbə doğru, sag qolu yanına uzadılmış, sol qolu qarnı üstə qoyulmuş və ayaqları qövsvari şəkildə bükülmüşdür. Skeletin aşağı ətrafı daha salamat qalmış və baş tərəfinin ətrafında xırda saxsı fraqmentləri, kəllə sümüyünün üst tərəfində ağac qırıqları aşkar olunmuş, ətrafına xırda çay daşları düzülmüşdür. Qəbir boyu skeletin hər bir tərəfindən kömür qalıqları aşkarlanmışdır.

2 saylı daş qutu qəbir

2 saylı daş qutu qəbir körpə uşağa məxsus olmuşdur. Yarıdağılmış vəziyyətdə olan bu qəbrin uzunluğu təqribən 100 sm, eni 50 sm, dərinliyi 30 sm, istiqaməti isə şərq-qərb istiqamətində müəyyən olunmuşdur. Qəbrin divarları iri və bütöv daşlarla əhatələnmiş, üst hissəsindən xırda çay daşları ilə örtülmüşdür. Lakin örtük daşı aşkar edilməmişdir. Qəbirdəki skeletin yuxarı hissəsi salamat qalmış, kəllə sümüyü çox kövrək olduğu üçün parçalanmışdır. Skelet arxası üstə uzadılmış vəziyyətdə olsa da, kəllə sümüyü parçalanması nəticəsində mərhumun üzünün hansı istiqamətdə olduğu dəqiq müəyyənləşdirilməmiş və ümumiyyətlə, konkret dəfn adəti izlənilə bilməmişdir. Qəbirdə hec bir avadanlığa rast gəlinməmişdir

3 saylı daş qutu qəbir

3 saylı daş qutu qəbir 1-ci qazıntı sahəsinin şimal-qərbində yer səthindən 40 sm dərinlikdə tapılmışdır. Qəbrin uzunluğu 180 sm, eni 90 sm, istiqaməti şimala doğru olmuşdur. Qəbrin yan divarları iki cərgə iri, yastı sal daşlardan hörülmüş və üstü də eyni şəkildə ortülmüşdür. Mərhum qəbrə arxası üstə uzadılmış, əlləri qarnı üstə olmuş, başının altına yastı çay daşı qoyulmuşdur. Sol əlinin adsız barmağına qızıl üzük taxılmışdır. Üzük nazik qızıl məftildən hazırlanmışdır. Üzüyün sonluqları açıqdır, bir ucu hamar, o biri ucu burulmuşdur. Burulmuş tərfin içi boş, inkrustasiya olunmuş bikonik başlıqla bimişdir. Hamar olan tərəfi üç mirvari ilə tamamlanmışdır. Üzüyün diametri 1,8 sm-dir. Qəbirdən başqa bir avadanlıq tapılmamışdır.

4 saylı daş qutu qəbir

4 saylı daş qutu qəbir 1-ci sahənin qərb divarının yanında yerləşib 5-6 yaşlarında uşağa məxsusdur. Qəbrin uzunluğu 110 sm, eni 60 sm, dərinliyi 50-55 sm-dir. Skeletin başı cənub-qərb, ayaqları şimal-şərq istiqamətində olmuşdur. Mərhum qəbrə arxası üstə və üzü cənub-qərbə doğru qoyulmuşdur. Skelet dağıldığı üçün qollarının hansı quruluşda olması müəyyənləşdirilməmişdir. Qəbirdən kömür qalıqları, qara və qırmızı rəngli bikonik, uzunsov və damcıvari formada olan əqiq muncuqlar və sarı sümükdən hazırlanmış uzəri naxışlı asma bəzək tapılmışdır. Asmanın iki küncündə deşiyi olan iki çıxıntısı var. Çox güman ki, deşiklər asmaq üçündür. Onlardan biri sınmışdır. Hər iki küncdə şaquli şəkildə paralel xətlər cızılmışdır. Üzərində mərkəzdə nöqtələri olan beş dairə inkrustasiya olunmuşdur. Onlar xətlər arasında üç sırada şaquli vəziyyətdə yerləşirdi. Asmanın ölçüsü 2,8x1,8 sm, qalınlığı 0,4 sm-dir. Skeletin sağ tərəfindən aşağı hissədə orta həcmli saxsı qabın oturacaq hissəsinin qırığı aşkar olunmuşdur.

5 saylı daş qutu qəbir

5 saylı daş qutu qəbir qazıntı sahəsinin şimal divarı yaxınlığından aşkar olunmuşdur. Yeniyetmə uşağa məxsus olan qəbrin uzunluğu 130 sm, eni 50 sm, dərinliyi 20 sm-dir. Skeletin başı qərb, ayaqları şərq istiqamətində olub sağ böyrü ustə yarımbükülü vəziyyətdə, üzü cənuba doğru olmuş, sağ qolu yanına uzadılmış, sol qolu qarnı üzərinə qoyulmuşdur. Başının altında daş düzümünə rast gəlinmişdir. Skeletin boyun, kəllə sümüyünün altından və sağ çiynindən yuxarıda saxsı qab qırıqları tapılmışdır. Qəbirdən aşkar olunan tunc bəzəklər nazik tunc lövhədən hazırlanmış üzərində dörd nazik xətti olan və ucları birləşməyən dairəvi bəzək, nazik məftildən hazırlanmış sırğa və üzərində rombvari bəzəyi olan düymədən (diametri 1,3 sm) ibarədir. Skeletin sağ qulağı yanından tapılan tunc sırğanın bir ucu düz, digər ucu ilgək şəklində qatlanmışdır. İlgəyə tunc halqa keçirilmişdir. Digər bəzək olan tunc düymənin əks tərəfində çıxıntı izləri görünür, bu da çox güman ki, onun bərkidilməsi üçün olmuşdur. Boyun fəqərəsi və döş qəfəsinin yanından pasta, əqiq, sədəf və şüşədən hazırlanmış uzunsov,yumru,rombşəkilli,çəlləkşəkilli, silindrik və diskşəkilli formalarda müxtəlif rəngli muncuqlar tapılmışdır. Muncuqlar arasında bir gözmuncuğu və bir xaçvari muncuq da olmuşdur. Skeletin sinəsi üzərində açıq yaşıl-sarımtıl rəngə çalan medalyon formalı şüşə aşkar olunmuşdur. Onun küncləri işləmə nəticəsində rombşəkilli forma almışdır (diametri 3,7 sm). Bu şüşənin qəbrə hansı məqsədlə qoyulduğunu söyləmək çətindir. Amma ehtimal etmək olar ki, dini ayin elementlərindən biri olmuşdur. Bundan başqa, ağ pastadan hazırlanmış üç badamvari və deşiksiz (hər üçünün diametri 1,8 sm-dir) bəzək əşyası tapılmışdır. Qəbir boyu kömür parçalarına rast gəlinmişdir.

6 saylı daş qutu qəbir

6 saylı daş qutu qəbir iki sırada bir-birinin üzərinə düzülmüş çay daşlarından ibarət olub uzunluğu 200 sm, eni 90 sm, dərinliyi isə 45 sm olmuşdur. Skelet arxası üstə uzadılmış, qolları qarnı üzərində çarpazlanmış, başı qərbə, ayaqları şərqə və üzü cənuba doğru istiqamətlənmişdir. Qəbirdə heç bir avadanlığa rast gəlinməmişdir.

7 saylı daş qutu qəbir

 
Ataçay nekropolu,daş qutu qəbirlərindən maddi-mədəniyyət nümunələri aşkarlanarkən,2010-cu ul

7 saylı daş qutu qəbir qazıntı sahəsinin cənub tərəində yerləşib uzunluğu 215 sm, eni 55 sm, dərinliyi 40 sm olmuşdur. Mərhum qəbrə arxası üstə, başı qərbə, ayaqları şərqə, üzü cənuba doğru və əlləri qarnı üzərində çarpazlanmış vəziyyətdə qoyulmuşdur. Skeletin baş tərəfində və ayağının yanında bir yastı çay daşı və eyni daşlardan üç ədədi hər iki yanında bir sırada qoyulmuşdur. Qəbirdən kiçik saxsı qırıqları, skeletin sol biləyindən üç ədəd bütöv formada tunc və bir dəmir qolbaq, sağ biləyində iki tunc və bir dəmir qolbaq, hər iki əlinin barmaqlarından tunc üzüklər aşkar olunmuşdur. Boyun fəqərəsinin yanında pasta, kükürd, əqiq və şüşədən hazırlanmış müxtəlif rəngli, uzunsov, konusvari,bikonik muncuqlar,sağ əlinin yanından ağ, hamar sədəfdən hazırlanmış yumru bəzək əşyası tapılmışdır. Çox güman ki, bu bəzək üzük qaşı idi. Qəbir boyu kömür parçalarına rast gəlinmişdir.

8 saylı daş qutu qəbir

8 saylı daş qutu qəbir uşaq qəbri olub uzunluğu 105 sm, eni 35 sm, dərinliyi 30 sm-dir. Skeletin istiqaməti cənub-qərb istiqamətində olub arxası üstə olmuşdur. Əlləri qarnı üstündə çarpazlanmışdır. Mərhumun altına çay daşı döşənmiş, üstünə oxra səpilmişdir. Qəbirdən saxsı qırıqları və kömür parçaları aşkar olunmuşdur. Qəbirdən heç bir avadanlıq tapılmamışdır.

9 saylı daş qutu qəbir

9 saylı daş qutu qəbir ikinci qazıntı sahəsinin şimal-şərq divarının yanından aşkar olunmuşdur. Körpə uşağa məxsus olan qəbrin uzunluğu 90 sm, eni 40 sm, dərinliyi 35 sm olmuşdur. Mərhum qəbrə arxası üstə, başı qərb, ayaqları şərq istiqamətində, üzü cənuba doğru qoyulmuş, əlləri qarnı üstə çarpazlanmışdır. Başının sağ tərəfindən saxsı qırıqları, qabırğa sümüklərnin və qollarının yanından ağ pastadan hazırlanmış kiçik muncuqlar tapılmışdır.

10 saylı daş qutu qəbir

10 saylı daş qutu qəbir 4-cü qazıntı sahəsinin cənub-şərq hissəsindən tapılmışdır. Qəbrin sağ tərəfi içəriyə doğru dağılaraq skeletin kəllə, onurğa və ayaq sümüklərini əzmişdir. Daş qutu qəbrin uzunluğu 180 sm, eni 40 sm, dərinliyi isə 45 sm, skeletin başı cənub-qərb, ayaqları şimal-şərq istiqamətində, üzü cənuba doğru olmuşdur. Skeletin sağ çiyninin altına və əlinin yanına kiçik çay daşı qoyulmuşdur. Mərhum qəbrə arxası üstə qoyulmuş, əlləri qarnı üzərində çarpazlanmışdır. Skeletin altından oxra aşkar olunmuş,sağ çiyni altından xırda çay daşları düzülmüşdür. Hər iki biləyindən ucları yastılanmış və bitişməyən, mərkəzi hissələri dördkünc şəkildə yastılanmış tunc qolbaq, döş qəfəsi və çanaq sümüyü yanından əqiq və firuzədən hazırlanmış muncuqlar, kəllənin yanından bir ədəd tunc saç sancağı tapılmışdır. Tunc qolbaqlar 7 saylı daş qutu qəbirdən tapılmış qolbaqlarla eynilik təşkil etmişdir. Saç sancağı tunc məftildən hazırlanaraq ucları bir-birinin üzərinə keçmişdir. Hər iki ucunda ilgək vardır. Tunc milə üç bikonik formalı içərisi boş bəzək keçirilmişdir.

11 saylı daş qutu qəbir

11 saylı daş qutu qəbir 4-cü qazıntı sahəsinin cənub divarının mərkəzi hissəsində yerləşmişdir. Uzunlugu 190 sm, eni 55 sm, dərinliyi 50 sm olan daş qutu qəbir uç cərgə hörgü ilə hörülmüşdür. Skelet arxası üstə, başı qərbə, ayaqları şərqə, üzü cənuba doğru, sol qolu qarnı üstə, sağ qolu yanında olmuşdur. Kəllə sümüyünün yuxarı hissəsinə xırda çay daşları düzülmüş və sağ dizinin altına daş qoyulmuşdur. Çanaq sümüyünün altından oxra və bütün qəbir boyu kömür qalıqları aşkar olunmşdur. Qəbirdə avadanlığa rast gəlinməmişdir.

Ataçay daş qutu qəbirlərinin tədqiqi zamanı aydın olur ki, qəbirlər iki hissəyə bölünmüşdür: qəbir avadanlığı olan və olmayan qəbirlər. Maraqlı cəhət odur ki, qəbirlərdən aşkar olunan avadanlıqlar əsasən bəzəklərdən ibarət olmuşdur. Silahlara və əmək alətlərinə təsadüf olunmamışdır. Saxsı məmulatına rast gəlinsə də, bunlar təsadüf nəticəsində torpağa qarışmış erkən orta əsrlərə aid saxsı nümunələri olmuşdur.

Qədim inanclar

Ataçay nekropolunun daş qutu qəbirlərində qədim inancların izləri vardır. Demək olar ki, bütün qəbirlərdə daş və kömür parçaları ilə rastlaşırıq. Məlumdur ki, Azərbaycanın qədim sakinlərinin öləndən sonra ruhun daşa keçməsi kimi bir inamı olmuş, daşa pərəstiş tarixin sonrakı dövrərində də davam etmiş və qismən bu günə qədər gəlib çatmışdır. Çay daşı və təbii qara daşlara ayin kimi sitayiş qədimdə çox geniş yayılmışdır. Belə daşlar insan ruhunun yerləşdiyi yer hesab edilmiş və onlara müxtəlif dövr qəbir abidələrində tez-tez təsadüf olunmuşdur. Çoxtəbəqəli I Kültəpə abidəsinin aşağı təbəqəsində eneolit dövrünə aid bəzi qəbirlərdə ölünün başının altına, Qırlartəpə (Ağsu rayonu) torpaq qəbrində (e.ə.I minilliyin sonu) kişi skeletinin hər tərəfinə eyni ölçülü,53 sayda xırda daşlar qoyulmuşdur. F.Osmanovun fikrincə, bu daşlar ölünün yaş göstərcisidir. Bənzər ayin qonşu regionlarda da mövcud olmuşdur.

Tapılmış bəzək əşyaları

Ataçay nekropolundan tapılmış bəzəklər əsasən tunc və dəmirdən hazırlanmış əşyalar və muncuqlar olmuşdur. 4 saylı daş qutu qəbirdə olan analoji asmaya Mingəçevirin küp qəbirlərində (yeddi dairəsi olan) və Qusar rayonunun (Qursanpel) daş qutu qəbirlərində də rast gəlinir.:24-26 Çox güman ki, bu asmalar amulet rolunu oynayırdılar. Muncuqlara gəldikdə, Albaniya və Dağıstan ərazisindəki abidələrdə də çox sayda müxtəlif formalarda olan və müxtəlif materiallardan hazırlanmış muncuqlar olmuşdur. Onlardan boyunbağı və geyim əşyalarında, kəmərlərdə istifadə edilmişdir. Alban-sarmat və Dağıstanın orta əsr qəbirlərində tapılmış muncuqların çoxu bura şimal və cənubdan tranzit yolu ilə gətirilmişdir. Bununla yanaşı, təyin olunmuşdur ki, muncuqlar yalnız gətirilmə deyil, eyni zamanda, Albaniyada da istehsal olunurdu. Eramızın I əsrindən başlayaraq öyrəndiyimiz əraziyə coğrafi cəhətdən yaxın olan Şamaxı şəhəri muncuq istehsalı mərkəzinə çevrilmiş və burada muncuqlar tökmə, ştamplanma, üfürülmə və digər üsullarla hazırlanmışdır. 5 saylı daş qutu qəbirdən tapılan xaçvari sədəf muncuğun analoqu Qafqaz Albaniyasının ilk xristian məbədlərindən olan Kiş məbədinin qazıntıları zamanı tapılmışdır.

7 saylı daş qutu qəbirdən tapılmış qolbaqlara gədikdə öyrənilən bölgədə ölünün hər iki əlinə qolbaq taxma adəti var idi :81 və sonrakı dövrlərdə də davam etmişdir.:43 Kəsikdə lentşəkilli tunc qolbaqlar ellipsvari formada hazırlanmışdır. Belə qolbaqlar sonralar da istifadə edilmiş və inkişaf etmiş orta əsrlər dövrü abidələrində də aşkar olunmuşdur. Onların ölçüləri müxtəlif olub ucları birləşdirilməmişdir. Alban abidələrində bu cür qolbaqlar kütləvi şəkildə tapılmışdır və daha qədim nümunələri xatırladır.:139-140 Bu qolbaqların ucları, üzəri qalınlaşır və bir qədər əyilir. Belə qolbaqlar antik dövrdən mövcuddur. Onlara e.ə. I – b.e. I-II əsrlərinə aid olan Mingəçevir küp qəbirlərində çox sayda rast gəlinmişdir. Ortasında və uclarında qalınlaşan qolbaqlar Dağıstanın Ruquca kəndi yaxınlığındakı Xabadan qəbristanlığında da tapılmışdır. Ataçay qolbaqlarının üzərində günəşi və ya gül ləçəyini xatırladan qabarıq nöqtələrdən naxışlar vardır. Onların ardıcıllığı belədir: birinci qolbaqda bir nöqtə mərkəzdə, səkkiz nöqtə onun ətrafında və hər tərəfdən daha üç nöqtə yerləşir. İkinci qolbaqda mərkəzi nöqtənin ətrafında yeddi nöqtə yerləşir. Mərkəzi nöqtələr daha böyükdür. Çox güman ki, bu nöqtələr astral (mistik) inamla bağlıdır. Üçüncü və dördüncü qolbaqlar o biri qolbaqlara nisbətən daha dardır. Üçüncü qolbağın üzərində anlaşılmayan naxışlar vardır. Dəmirdən olan qolbaq kəsikdə yumru olub pis saxlanmışdır.

Skeletin hər iki əlinin barmaqlarında (hərəsində bir) nazik lövhədən hazırlanmış tunc üzüklərin ucları bir qədər qalınlaşır və birləşmir. Üzüyün qaşı badamvari formada olub pastaya bənzər kütlə ilə doldurulmuşdur. Belə üzüklərə Qafqaz Albaniyasının II-III əsr abidələrində rast gəlinir və C.Ə.Xəlilov onların Romadan gətirilmə olduğunu qeyd edir. Belə ki, həmin dövrdə Albaniyanın Roma ilə mədəni, iqtisadi və siyasi əlaqələri geniş idi.:141 Həmçinin belə üzüklərə Azərbaycanın şimal-şərq bölgəsinin digər oxşar abidələrində və:141, başqa bölgələrdə də rast gəlinir. Bu cür üzüklər Füzuli rayonunun Yedditəpə daş qutu qəbirlərində (III-VI əsrlər) çox sayda tapılmışdır.:46-47

Dəfn adətləri

 
Ataçay nekropolu,daş qutu qəbirlərinin üst hissədən torpaqdan təmizlənmiş forması. İri daşlar qaldırıldıqdan sonra,qəbirin içində tədqiqatlar aparılır.

Ataçay nekropolunda tədqiq olunmuş 11 daş qutu qəbrin hər birində həm oxşar, həm də fərqli dəfn adətləri izlənilmişdir. Qəbirlərin əksəriyyətində skelet arxası üstə, bəzilərində böyrü üstə aşkar olunmuşdur. Qeyd edək ki, eneolit dövründən başyaraq xristianlığın qəbul edilməsinə qədər olan dövr arasında Azərbaycan ərazisində ölülər sıx və ya yarımbükülü, əlləri üzünə dögru dəfn edilmişdir.

Bildiyimiz kimi, xristianlıq Albaniyaya şərqdən (Yerusəlim) gəlmişdir. Məlumdur ki, erkən orta əsrlərdə şimal-şərqi Qafqazada xristianlığın ən böyük mərkəzi Dərbənd olmuşdur və Albaniyanın şimal sərhəddi Dərbəndə qədər uzanmışdır. Həmin dövrdə Albaniyanın xristian kilsəsinin başçısının iqamətgahı Dərbənddə (Çola) yerləşmiş, sonralar Partav (Bərdə) şəhərinə köçürülmüşdür. Qeyd edək ki, IV əsrdə Albaniyada xristianlığın dövlət dini elan edilməsindən sonra ölkənin bir çox ərazilərində bütpərəst dəfn ayinləri tədricən sıxışdırılaraq aradan çıxarılmış və erkən orta əsrlərdə xristianlıq geniş yayıldığı üçün Azərbaycan ərazisi xristian qəbir abidələri ilə zəngin olmuşdur. Belə qəbirlərə Mingəçevir, Ağdam, Xocavənd, Qəbələ:145-158,, Goranboy, Qax və s. bolgələrdə rast gəlinir. Azərbaycan ərazisində xristian qəbirlərinin torpaq qəbirlər, kərpicdən və ya daşdan inşa edilmiş qutu formalı qəbirlər və sərdabələr, daş sarkofaqlar və katakombalar kimi tipləri müəyyənləşdirilmişdir.:60-61 Qax rayonu ərazisində Ləkit-Kötüklü monastrında aparılmış arxeoloji tədqiqatlar zamanı aşkar olunmuş xristian qəbirləri içərisində erkən orta əsrlərə aid olan kirəmit qəbrin altındakı daş qutu qəbirdə iki skelet və pastadan hazırlanmış bir muncuq tapılmışdır.

Müxtəlif tipə malik olan xristian qəbirlərindəki dəfn adəti izlənilərkən skeletin əllərinin qoyuluş vəziyyətinin beş variantı müəyyən edilmişdir. İzlənilən dəfn adəti skeletin hər iki əlinin sifətinə doğru uzadılması, bir əlinin sifətinə doğru uzadılıb digər əlinin döş qəfəsi üzərində olması, əllərin qarın nahiyəsinə qoyulması, hər iki əlin döş qəfəsi üzərində çarpazlaşdırılması və gövdə boyu uzadılması kimi formaları qeydə alınmışdır.:109-112 Azərbaycan ərazisində xristian qəbirləri çoxluq təşkil etsə də, daş qutu tipli xristian qəbirlərinə əsasən Bərdə, Şəki və Qax rayonları ərazisində rast gəlinmişdir. Bərdədə aşkar olunmuş xristian daş qutu qəbrində skeletin başı qərbə istiqamətlənmiş, arxası üstə qoyulmuş, hər iki əli üzünə doğru qaldırılmışdır. Ataçay xristian daş qutu qəbirləri ilə Bərdə daş qutu qəbirlərini müqayisə etdikdə görürük ki, dəfn adəti, demək olar ki eynidir, fərqli cəhət yalnız ondan ibarətdir ki, Ataçay nekropolu qəbrilərində mərhumun əlləri üzünə doğru qaldırılmamışdır.

Ataçay qəbirlərində skeletlərin yerləşmə xüsusiyyətləri (arxası üstə, əlləri qarnının üstündə çarpazıanmış şəkildə) burada əhalinin xristianlığı yeni qəbul etməsi ehtimalını doğurur. Lakin Albaniyanın bütpərəst torpaq qəbirlərində də skeletlər arxası üstə, qolları gövdə boyunca uzadılmışdır. M.Xəlilovun fikrincə, skeletlərin belə uzadılmış vəziyyəti ilk orta əsrlərdə Albaniyada həm xristian, həm də bütpərəst torpaq qəbirləri üçün səciyyəvi olmuşdur.:69-70

M. Kalankatlının fikrincə, xristianlığın yayılmasından bir neçə əsr ötsə də, VII əsrdə Albaniyanın paytaxtı Bərdə şəhərində bütpərəstlər yaşamışlar. Belə ki, Albaniya ərazisində xristian qəbirləri ilə yanaşı bütpərəst qəbirləri də olmuşdur. Dağıstanda, eyni zamanda, xristianlığın ilkin yayıldığı yerlərdə də bu din qədim inanaclarla birləşib sonradan tənəzzülə uğramışdır. Ataçay nekropolunda dəfn adətində qədim inancların qalıqları aydın şəkildə özünü göstərir. Bu, bəzi skeletlərin böyrü üstə qoyulmasında, qəbirlərin içində daşların, amuletlərin, oxra, kömür və kül izlərinin olmasında görünür. Burada bəzi sarmat-alan dəfn adətinin bir neçə elementi izlənilir: mərhumun qəbrə arxası üstə qoyulması və oxranın olması. Bununla belə, qəbirlərin sarmat-alanlara aid olduğunu söyləmək olmaz. Sarmat skeletlərindən fərqli olaraq Ataçay nekropolundakı skeletlərin əlləri çanaq sümükləri üzərinə qoyulmamış, ayaqları çarpazlaşdırılmamış, adətə görə tunc güzgü, xarakterik saxsı qablar və s. kimi qəbir avadanlığı olmamışdır. Lakin hesab edirik ki, burada bəzi sarmat təsirinin olması istisna deyil.

Mingəçevir, Qəbələ, Govurqala və Yedditəpə qəbir abidələrində həm xristian, həm də bütpərəst qəbirlərinin aşkarlanması müəyyən dövrlərdə lokal ərazilərdə olan yaşayış yerlərində alban xristian və bütpərəst əhalinin bigə məskunlaşdığını sübut edir. Belə ki, ilk orta əsrlərdə bütpərəstlərdə olduğu kimi, xristianlar da torpaq, daş qutu, daş sərdabə, katakomba dəfn adətindən istifadə etmişdir. Skeletin hər hansı bir uzadılma vəziyyətinə Albaniyanın bütpərəst abidələrində rast gəlinməsə də, Ön Asiyanın bütpərəst qəbir abidələrində belə uzadılma formaları izlənilmişdir. Ataçay nekropolunun xarakterik xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, qəbir avadanlığı olmayan qəbirlər kişilərə, avadanlığı olan qəbirlər qadınlara və bəzi uşaq qəbirlərinə aid idi. Ehtimal etmək olar ki, bu qəbirlərdə dəfn olunanalar ilkin xristianlar olmuşlar. Onlar qəbirlərə avadanlıq qoyma adətindən uzaqlaşsalar da, bu adət məişətdən tədricən çıxmışdır. Belə dəfn nekropoldakı qadın və bəzi uşaq qəbirlərində izlənilir.

Ataçay qəbirlərin quruluşu, izlənilən dəfn adəti və nekropoldan aşkar olunmuş əşyalara əsasən Ataçay nekropolu V-VIII əsrlərə aid edilmişdir. Qəbirlərdə skeletlərin yaxşı qorunmaması səbəbindən antropoloji cəhətdən fikir yürütmək çətindir. Lakin nekropolun aid olduğu dövrü nəzərə alsaq, Ataçay nekropolunun albanlara məxsus olduğu qənaətinə gəlmək olar.

Albaniyanın xristian abidələrindən olan Kiş məbədində aparılan tədqiqatlar nəticəsində aşkar olunan torpaq, daş qutu və sərdabə tipli xristian qəbirləri son illərin tədqiq olunmuş qəbir abidələrindən sayılırdı. 2010-cu ildə Xızı rayonu ərazisində Xızı arxeoloji ekspedisiyasının apardığı arxeoloji qazıntılar nəticəsində tədqiq edilmiş Ataçay nekroplunun erkən xristianlara aid olduğunu ehtimal etsək, nekropolun son illərdə xristian qəbir abidələrinin tədqiq olunmasında mühüm rol oynadığını deyə bilərik.

İstinadlar

  1. Погребальный обряд населения Дагестана албано-сарматского времени (III в.до н.э. – IV в. н.э.). Ростов-на-Дону. 2008. səh. 52-55.
  2. Albaniyanın qəbir abidələri. (IV-X əsrlər). Bakı. 2009. səh. 38-42.
  3. ↑ Археологические раскопки на раннем средневековом памятнике Гурсанпель (Кусарский р-н) и Салмантепе (Кубинский р-н) // Сб. АЭИА 1976 г. Bakı. 1979. səh. 24-26.
  4. Раскопки раннесредневекового поселения Шоранпел // АО 1977 г. Москва. 1978. səh. 500.
  5. . О раннесредневековом могильнике у сел. Эных Кубинского р-на // АИА. Ифлж. 1965. səh. 175-179.
  6. Quliyev H.A, Bəxtiyarov A.S. (1968). Azərbaycanda qədim dini ayinlər və onların məişətdə qalıqları. Bakı. səh. 30.
  7. Абибуллаев О.А. (1982). Энеолит и бронза на территории Нахичеванской АССР. Баку. səh. 39.
  8. Османов.Ф.Л (1985). Работы Ахсу-Исмаиллинской экспедиции.// Археологические открытия 1983 года. Москва. səh. 491-492.
  9. Бакушев М.А. (2008). Погребальный обряд населения Дагестана албано-сарматского времени (III в.до н.э. – IV в. н.э.). Ростов-на-Дону. səh. 124-125.
  10. Казиев С.М.,Асланов Г.М. (1951). О двух кувшинных погребениях. МКА. II. Баку. səh. 208.
  11. Гаджиев М.С. Между Европой и Азией. Махачкала, 1997,ст-16-17
  12. ↑ Халилов Дж.А (1985). Материальная культура Кавказской Албании. Баку. səh. 151-152.
  13. Керимов В, Стурфиел Б. Киш. (2003). История, архитектура, археология. Баку. səh. 95.
  14. ↑ Xəlilov M.C. (2009). Albaniyanın qəbir abidələri.(IV-X əsrlər). Bakı. səh. 26.
  15. Ибрагимов Ф.А. (1984). Ремесло металлообработки в средневековых городах Азербайджана (IX – XIII вв.). Баку. səh. 45-46.
  16. Казиев С.М. (1960). Альбом кувшинных погребений. Баку. səh. 14.
  17. Пикуль М.И. (1961). Хабаданский могильник. МАД,II. Махачкала. səh. 135-166.
  18. ↑ Qazıyev S.M. (1965). Qəbələ ərazisinin qədim dəfn mərasimləri haqqında //AMM. VI. Bakı. səh. 237-238.
  19. Каланкатуйский Мойсей. История агван Мойсея Каганкатваци, писателя X века/ перевод с армян. К.Патканова. СПб.: типография Императорской Академии наук, 1861,ст-376
  20. Мамедова Ф. Кавказская Албания и албаны. Баку, 2005,ст-523-540-799
  21. Мамедова Ф.Дж. Политическая история и историческая география Кавказской Албании. Баку, 1986,ст-116
  22. История народов Северного Кавказа с древнейших времен до конца XVIII в. М, 1986,ст-114
  23. Xəlilov M.C. Albaniyanın xristian abidələri (IV-X əsrlər),Bakı,2011,səh-189
  24. Vahidov R.M. Mingəçevir III-VIII əsrlərdə (arxeoloji qazıntı materialları əsasında). Bakı, 1961,səh-167-182
  25. Xəlilov M.C. Albaniyanın xristian abidələri (IV-X əsrlər),Bakı,2011.
  26. Qazıyev S.M. Qəbələ şəhərinin tarixi arxeoloji tədqiqi // AMM, V c., Bakı, 1964,səh-7-67
  27. Карахмедова А.А. Исследования монастыря Катук-Лякит Кахского района 1982 г.// АЭИА (1982 г.), Баку, 1990,ст-36-39
  28. Карахмедова А.А. Краткий отчет об археологических раскопках монастыря Катук-Лякит Кахского района 1981 г.//АЭИА (1980-1981 гг.), Баку, 1986,ст-77-79
  29. Карахмедова А.А. (1986). Христианские памятники Кавказской Албании (Алазанская долина). Баку. səh. 16.
  30. ↑ Геюшев Р.Б. (1984). Христианство в Кавказской Албании. Баку. səh. 109-110.
  31. Геюшев Р.Б., Халилов М.Дж. (1986). Каменные изваяния раннесредневековой Албании. Баку. səh. 18-24.
  32. Народы Дагестана. М., 2002,ст-66
  33. Казанский М.М. (1994.). Могилы алано-сарматских вождей IV в. в Понтийских степях. Симферополь. səh. 238-239.
  34. Скрипкин А.С.. Изд. (1984). Нижнее Поволжье в первые века нашей эры. Саратов: Саратовского Университета. səh. 33-34.
  35. Xəlilov M.C. (2011). Albaniyanın xristian abidələri (IV-X əsrlər). Bakı. səh. 203-204.
  36. Babayev T.D, Əsədov.V.A. (2011,5 (25) sentyabr-oktyabr.). Ataçay nekropolunun daş qutu qəbirlərindən tapılmış bəzək əşyaları. Dövlət və din. Bakı. səh. 100.
  37. Керимов В, Стурфиел Б. (2003). Киш. История, архитектура, археология. Баку. səh. 144-152.

Mənbə

  • Azərbaycan Arxeologiyası və Etnoqrafiyası; Təranə Babayeva, "Ataçay nekropolu";Bakı, "Nafta-Press" nəşriyyatı,2014,səh,146-155.

   Arxeologiya portalı

Avqust 05, 2021
ataçay, nekropolu, xızı, rayonu, böyük, qafqaz, dağ, silsiləsinin, cənub, şərq, ətəklərindən, xəzər, dənizi, sahillərinədək, olan, ərazini, əhatə, etmişdir, ərazidə, əsrin, əvvəllərindən, azərbaycanın, şimal, şərq, bölgəsində, arxeoloji, tədqiqatlar, aparılmış. Atacay nekropolu Xizi rayonu Boyuk Qafqaz dag silsilesinin cenub serq eteklerinden Xezer denizi sahillerinedek olan erazini ehate etmisdir Erazide XX esrin evvellerinden Azerbaycanin simal serq bolgesinde arxeoloji tedqiqatlar aparilmisdir Tarix elmleri uzre felsefe doktoru Qosqar Qosqarlinin rehberliyi ile Xizi arxeoloji ekspedisiyasi terefinden Xizi rayonu erazisinde planli sekilde tedqiqatlara 2009 cu ilden baslanilmisdir Erazide arxeoloji kesfiyyat isleri neticesinde bir cox nekropol qeyde alinmisdir Onlardan biri de Atacay nekropolu olmusdur Atacay nekropolu Xizidan Altiagaca geden yolun ayricinda yerleisir Xizi Altiagac yolunun ve hemin yolun Findigan kendine geden qolunun cekilisi zamani ve eyni zamanda nekropolun dag yamacinda yerlesmesi sebebinden qebirlerin bezisi dagintilara meruz qalmisdir Atacay nekropuluAtacay nekropuluQedim Atacay nekropolunda axeoloji qazintilar zamani askarlanmis das qutu qebir Olke Azerbaycan AzerbaycanSeher Xizi rayonuYerlesir Xizidan Altiagaca geden yolun ayriciAidiyyati erken orta esrlerUslubu arxeoloji abideAzerbaycandaki tarixi abidelerin milli qeydiyyatiKateqoriyaYasayis yeri NekropolEhemiyyetiOlke ehemiyyetliAtacay nekropolu2010 cu ilde Xizi arxeoloji ekspedisiyasi erken orta esrlere aid 11 eded das qutu qebir tedqiq etmisdir Qeyd edek ki Xizi rayonunda mehz bu nekropolda evveller aparilmis arxeoloji kesfiyyat isleri zamani ilkin olaraq 3 das qutu qebir askar edilmisdir Tepenin yamacinin ust hissesinde yerlesen qebirler hec bir material vermemis yalniz asagida yolun kenarinda acilmis xatirldaq ki burada salinmis yol nekropolun erazisini iki yere ayirir 2 das qutu qebirde bezi bezek esyalari tapilmisdir Bunlar tunc qolbaq uzuk ve muncuqlar olmusdur Skeletlere gore demek mumkundur ki qebirler yeniyetme usaqlara aiddir Atacay nekropulunun das qutu qebirleri saquli sekilde qoyulmus das lovhelerden iki ve ya uc sira duzulmus yasti daslardan ibaretdir Analoji qebir konstruksiyasi Dagistan abidelerinde de izlenilir 1 Azerbaycanin simal serq bolgesinde das qutu qebirler Samaxi rayonu erazisinde yerlesen Xinisli 2 Qusar rayonu erazisinde yerlesen Qursanpel 3 Soranpel 4 ve Enix 5 abidelerinde askar olunmusdur Mundericat 1 Askar edilmis qebirler 1 1 1 sayli das qutu qebir 1 2 2 sayli das qutu qebir 1 3 3 sayli das qutu qebir 1 4 4 sayli das qutu qebir 1 5 5 sayli das qutu qebir 1 6 6 sayli das qutu qebir 1 7 7 sayli das qutu qebir 1 8 8 sayli das qutu qebir 1 9 9 sayli das qutu qebir 1 10 10 sayli das qutu qebir 1 11 11 sayli das qutu qebir 2 Qedim inanclar 3 Tapilmis bezek esyalari 4 Defn adetleri 5 Istinadlar 6 MenbeAskar edilmis qebirler Redakte1 sayli das qutu qebir Redakte 1 sayli das qutu qebir usaga mexsus olub uzunlugu 140 sm eni 55 sm derinliyi ise 30 35 sm olmusdur Qebrin bas terefi ve simal divari uzun ve butov daslarla cenub divari ise asagi terefden uzun ve onun ustundeki xirda daslarla ehatelenmisdir Merhum qebre arxasi uste ve yaribukulmus veziyyetde basi qerbe dogru sag qolu yanina uzadilmis sol qolu qarni uste qoyulmus ve ayaqlari qovsvari sekilde bukulmusdur Skeletin asagi etrafi daha salamat qalmis ve bas terefinin etrafinda xirda saxsi fraqmentleri kelle sumuyunun ust terefinde agac qiriqlari askar olunmus etrafina xirda cay daslari duzulmusdur Qebir boyu skeletin her bir terefinden komur qaliqlari askarlanmisdir 2 sayli das qutu qebir Redakte 2 sayli das qutu qebir korpe usaga mexsus olmusdur Yaridagilmis veziyyetde olan bu qebrin uzunlugu teqriben 100 sm eni 50 sm derinliyi 30 sm istiqameti ise serq qerb istiqametinde mueyyen olunmusdur Qebrin divarlari iri ve butov daslarla ehatelenmis ust hissesinden xirda cay daslari ile ortulmusdur Lakin ortuk dasi askar edilmemisdir Qebirdeki skeletin yuxari hissesi salamat qalmis kelle sumuyu cox kovrek oldugu ucun parcalanmisdir Skelet arxasi uste uzadilmis veziyyetde olsa da kelle sumuyu parcalanmasi neticesinde merhumun uzunun hansi istiqametde oldugu deqiq mueyyenlesdirilmemis ve umumiyyetle konkret defn adeti izlenile bilmemisdir Qebirde hec bir avadanliga rast gelinmemisdir 3 sayli das qutu qebir Redakte 3 sayli das qutu qebir 1 ci qazinti sahesinin simal qerbinde yer sethinden 40 sm derinlikde tapilmisdir Qebrin uzunlugu 180 sm eni 90 sm istiqameti simala dogru olmusdur Qebrin yan divarlari iki cerge iri yasti sal daslardan horulmus ve ustu de eyni sekilde ortulmusdur Merhum qebre arxasi uste uzadilmis elleri qarni uste olmus basinin altina yasti cay dasi qoyulmusdur Sol elinin adsiz barmagina qizil uzuk taxilmisdir Uzuk nazik qizil meftilden hazirlanmisdir Uzuyun sonluqlari aciqdir bir ucu hamar o biri ucu burulmusdur Burulmus terfin ici bos inkrustasiya olunmus bikonik basliqla bimisdir Hamar olan terefi uc mirvari ile tamamlanmisdir Uzuyun diametri 1 8 sm dir Qebirden basqa bir avadanliq tapilmamisdir 4 sayli das qutu qebir Redakte 4 sayli das qutu qebir 1 ci sahenin qerb divarinin yaninda yerlesib 5 6 yaslarinda usaga mexsusdur Qebrin uzunlugu 110 sm eni 60 sm derinliyi 50 55 sm dir Skeletin basi cenub qerb ayaqlari simal serq istiqametinde olmusdur Merhum qebre arxasi uste ve uzu cenub qerbe dogru qoyulmusdur Skelet dagildigi ucun qollarinin hansi qurulusda olmasi mueyyenlesdirilmemisdir Qebirden komur qaliqlari qara ve qirmizi rengli bikonik uzunsov ve damcivari formada olan eqiq muncuqlar ve sari sumukden hazirlanmis uzeri naxisli asma bezek tapilmisdir Asmanin iki kuncunde desiyi olan iki cixintisi var Cox guman ki desikler asmaq ucundur Onlardan biri sinmisdir Her iki kuncde saquli sekilde paralel xetler cizilmisdir Uzerinde merkezde noqteleri olan bes daire inkrustasiya olunmusdur Onlar xetler arasinda uc sirada saquli veziyyetde yerlesirdi Asmanin olcusu 2 8x1 8 sm qalinligi 0 4 sm dir Skeletin sag terefinden asagi hissede orta hecmli saxsi qabin oturacaq hissesinin qirigi askar olunmusdur 5 sayli das qutu qebir Redakte 5 sayli das qutu qebir qazinti sahesinin simal divari yaxinligindan askar olunmusdur Yeniyetme usaga mexsus olan qebrin uzunlugu 130 sm eni 50 sm derinliyi 20 sm dir Skeletin basi qerb ayaqlari serq istiqametinde olub sag boyru uste yarimbukulu veziyyetde uzu cenuba dogru olmus sag qolu yanina uzadilmis sol qolu qarni uzerine qoyulmusdur Basinin altinda das duzumune rast gelinmisdir Skeletin boyun kelle sumuyunun altindan ve sag ciyninden yuxarida saxsi qab qiriqlari tapilmisdir Qebirden askar olunan tunc bezekler nazik tunc lovheden hazirlanmis uzerinde dord nazik xetti olan ve uclari birlesmeyen dairevi bezek nazik meftilden hazirlanmis sirga ve uzerinde rombvari bezeyi olan duymeden diametri 1 3 sm ibaredir Skeletin sag qulagi yanindan tapilan tunc sirganin bir ucu duz diger ucu ilgek seklinde qatlanmisdir Ilgeye tunc halqa kecirilmisdir Diger bezek olan tunc duymenin eks terefinde cixinti izleri gorunur bu da cox guman ki onun berkidilmesi ucun olmusdur Boyun feqeresi ve dos qefesinin yanindan pasta eqiq sedef ve suseden hazirlanmis uzunsov yumru rombsekilli celleksekilli silindrik ve disksekilli formalarda muxtelif rengli muncuqlar tapilmisdir Muncuqlar arasinda bir gozmuncugu ve bir xacvari muncuq da olmusdur Skeletin sinesi uzerinde aciq yasil sarimtil renge calan medalyon formali suse askar olunmusdur Onun kuncleri isleme neticesinde rombsekilli forma almisdir diametri 3 7 sm Bu susenin qebre hansi meqsedle qoyuldugunu soylemek cetindir Amma ehtimal etmek olar ki dini ayin elementlerinden biri olmusdur Bundan basqa ag pastadan hazirlanmis uc badamvari ve desiksiz her ucunun diametri 1 8 sm dir bezek esyasi tapilmisdir Qebir boyu komur parcalarina rast gelinmisdir 6 sayli das qutu qebir Redakte 6 sayli das qutu qebir iki sirada bir birinin uzerine duzulmus cay daslarindan ibaret olub uzunlugu 200 sm eni 90 sm derinliyi ise 45 sm olmusdur Skelet arxasi uste uzadilmis qollari qarni uzerinde carpazlanmis basi qerbe ayaqlari serqe ve uzu cenuba dogru istiqametlenmisdir Qebirde hec bir avadanliga rast gelinmemisdir 7 sayli das qutu qebir Redakte Atacay nekropolu das qutu qebirlerinden maddi medeniyyet numuneleri askarlanarken 2010 cu ul 7 sayli das qutu qebir qazinti sahesinin cenub tereinde yerlesib uzunlugu 215 sm eni 55 sm derinliyi 40 sm olmusdur Merhum qebre arxasi uste basi qerbe ayaqlari serqe uzu cenuba dogru ve elleri qarni uzerinde carpazlanmis veziyyetde qoyulmusdur Skeletin bas terefinde ve ayaginin yaninda bir yasti cay dasi ve eyni daslardan uc ededi her iki yaninda bir sirada qoyulmusdur Qebirden kicik saxsi qiriqlari skeletin sol bileyinden uc eded butov formada tunc ve bir demir qolbaq sag bileyinde iki tunc ve bir demir qolbaq her iki elinin barmaqlarindan tunc uzukler askar olunmusdur Boyun feqeresinin yaninda pasta kukurd eqiq ve suseden hazirlanmis muxtelif rengli uzunsov konusvari bikonik muncuqlar sag elinin yanindan ag hamar sedefden hazirlanmis yumru bezek esyasi tapilmisdir Cox guman ki bu bezek uzuk qasi idi Qebir boyu komur parcalarina rast gelinmisdir 8 sayli das qutu qebir Redakte 8 sayli das qutu qebir usaq qebri olub uzunlugu 105 sm eni 35 sm derinliyi 30 sm dir Skeletin istiqameti cenub qerb istiqametinde olub arxasi uste olmusdur Elleri qarni ustunde carpazlanmisdir Merhumun altina cay dasi dosenmis ustune oxra sepilmisdir Qebirden saxsi qiriqlari ve komur parcalari askar olunmusdur Qebirden hec bir avadanliq tapilmamisdir 9 sayli das qutu qebir Redakte 9 sayli das qutu qebir ikinci qazinti sahesinin simal serq divarinin yanindan askar olunmusdur Korpe usaga mexsus olan qebrin uzunlugu 90 sm eni 40 sm derinliyi 35 sm olmusdur Merhum qebre arxasi uste basi qerb ayaqlari serq istiqametinde uzu cenuba dogru qoyulmus elleri qarni uste carpazlanmisdir Basinin sag terefinden saxsi qiriqlari qabirga sumuklernin ve qollarinin yanindan ag pastadan hazirlanmis kicik muncuqlar tapilmisdir 10 sayli das qutu qebir Redakte 10 sayli das qutu qebir 4 cu qazinti sahesinin cenub serq hissesinden tapilmisdir Qebrin sag terefi iceriye dogru dagilaraq skeletin kelle onurga ve ayaq sumuklerini ezmisdir Das qutu qebrin uzunlugu 180 sm eni 40 sm derinliyi ise 45 sm skeletin basi cenub qerb ayaqlari simal serq istiqametinde uzu cenuba dogru olmusdur Skeletin sag ciyninin altina ve elinin yanina kicik cay dasi qoyulmusdur Merhum qebre arxasi uste qoyulmus elleri qarni uzerinde carpazlanmisdir Skeletin altindan oxra askar olunmus sag ciyni altindan xirda cay daslari duzulmusdur Her iki bileyinden uclari yastilanmis ve bitismeyen merkezi hisseleri dordkunc sekilde yastilanmis tunc qolbaq dos qefesi ve canaq sumuyu yanindan eqiq ve firuzeden hazirlanmis muncuqlar kellenin yanindan bir eded tunc sac sancagi tapilmisdir Tunc qolbaqlar 7 sayli das qutu qebirden tapilmis qolbaqlarla eynilik teskil etmisdir Sac sancagi tunc meftilden hazirlanaraq uclari bir birinin uzerine kecmisdir Her iki ucunda ilgek vardir Tunc mile uc bikonik formali icerisi bos bezek kecirilmisdir 11 sayli das qutu qebir Redakte 11 sayli das qutu qebir 4 cu qazinti sahesinin cenub divarinin merkezi hissesinde yerlesmisdir Uzunlugu 190 sm eni 55 sm derinliyi 50 sm olan das qutu qebir uc cerge horgu ile horulmusdur Skelet arxasi uste basi qerbe ayaqlari serqe uzu cenuba dogru sol qolu qarni uste sag qolu yaninda olmusdur Kelle sumuyunun yuxari hissesine xirda cay daslari duzulmus ve sag dizinin altina das qoyulmusdur Canaq sumuyunun altindan oxra ve butun qebir boyu komur qaliqlari askar olunmsdur Qebirde avadanliga rast gelinmemisdir Atacay das qutu qebirlerinin tedqiqi zamani aydin olur ki qebirler iki hisseye bolunmusdur qebir avadanligi olan ve olmayan qebirler Maraqli cehet odur ki qebirlerden askar olunan avadanliqlar esasen bezeklerden ibaret olmusdur Silahlara ve emek aletlerine tesaduf olunmamisdir Saxsi memulatina rast gelinse de bunlar tesaduf neticesinde torpaga qarismis erken orta esrlere aid saxsi numuneleri olmusdur Qedim inanclar RedakteAtacay nekropolunun das qutu qebirlerinde qedim inanclarin izleri vardir Demek olar ki butun qebirlerde das ve komur parcalari ile rastlasiriq Melumdur ki Azerbaycanin qedim sakinlerinin olenden sonra ruhun dasa kecmesi kimi bir inami olmus dasa perestis tarixin sonraki dovrerinde de davam etmis ve qismen bu gune qeder gelib catmisdir Cay dasi ve tebii qara daslara ayin kimi sitayis qedimde cox genis yayilmisdir Bele daslar insan ruhunun yerlesdiyi yer hesab edilmis 6 ve onlara muxtelif dovr qebir abidelerinde tez tez tesaduf olunmusdur Coxtebeqeli I Kultepe abidesinin asagi tebeqesinde eneolit dovrune aid bezi qebirlerde olunun basinin altina 7 Qirlartepe Agsu rayonu torpaq qebrinde e e I minilliyin sonu kisi skeletinin her terefine eyni olculu 53 sayda xirda daslar qoyulmusdur F Osmanovun fikrince bu daslar olunun yas gostercisidir 8 Benzer ayin qonsu regionlarda da movcud olmusdur 9 Tapilmis bezek esyalari RedakteAtacay nekropolundan tapilmis bezekler esasen tunc ve demirden hazirlanmis esyalar ve muncuqlar olmusdur 4 sayli das qutu qebirde olan analoji asmaya Mingecevirin kup qebirlerinde yeddi dairesi olan 10 ve Qusar rayonunun Qursanpel das qutu qebirlerinde de rast gelinir 3 24 26 Cox guman ki bu asmalar amulet rolunu oynayirdilar Muncuqlara geldikde Albaniya ve Dagistan erazisindeki abidelerde de cox sayda muxtelif formalarda olan ve muxtelif materiallardan hazirlanmis muncuqlar olmusdur Onlardan boyunbagi ve geyim esyalarinda kemerlerde istifade edilmisdir Alban sarmat ve Dagistanin orta esr qebirlerinde tapilmis muncuqlarin coxu bura simal ve cenubdan tranzit yolu ile getirilmisdir 11 Bununla yanasi teyin olunmusdur ki muncuqlar yalniz getirilme deyil eyni zamanda Albaniyada da istehsal olunurdu Eramizin I esrinden baslayaraq oyrendiyimiz eraziye cografi cehetden yaxin olan Samaxi seheri muncuq istehsali merkezine cevrilmis ve burada muncuqlar tokme stamplanma ufurulme ve diger usullarla hazirlanmisdir 12 5 sayli das qutu qebirden tapilan xacvari sedef muncugun analoqu Qafqaz Albaniyasinin ilk xristian mebedlerinden olan Kis mebedinin qazintilari zamani tapilmisdir 13 7 sayli das qutu qebirden tapilmis qolbaqlara gedikde oyrenilen bolgede olunun her iki eline qolbaq taxma adeti var idi 12 81 ve sonraki dovrlerde de davam etmisdir 14 43 Kesikde lentsekilli tunc qolbaqlar ellipsvari formada hazirlanmisdir Bele qolbaqlar sonralar da istifade edilmis ve inkisaf etmis orta esrler dovru abidelerinde de askar olunmusdur 15 Onlarin olculeri muxtelif olub uclari birlesdirilmemisdir Alban abidelerinde bu cur qolbaqlar kutlevi sekilde tapilmisdir ve daha qedim numuneleri xatirladir 12 139 140 Bu qolbaqlarin uclari uzeri qalinlasir ve bir qeder eyilir Bele qolbaqlar antik dovrden movcuddur Onlara e e I b e I II esrlerine aid olan Mingecevir kup qebirlerinde cox sayda rast gelinmisdir 16 Ortasinda ve uclarinda qalinlasan qolbaqlar Dagistanin Ruquca kendi yaxinligindaki Xabadan qebristanliginda da tapilmisdir 17 Atacay qolbaqlarinin uzerinde gunesi ve ya gul leceyini xatirladan qabariq noqtelerden naxislar vardir Onlarin ardicilligi beledir birinci qolbaqda bir noqte merkezde sekkiz noqte onun etrafinda ve her terefden daha uc noqte yerlesir Ikinci qolbaqda merkezi noqtenin etrafinda yeddi noqte yerlesir Merkezi noqteler daha boyukdur Cox guman ki bu noqteler astral mistik inamla baglidir Ucuncu ve dorduncu qolbaqlar o biri qolbaqlara nisbeten daha dardir Ucuncu qolbagin uzerinde anlasilmayan naxislar vardir Demirden olan qolbaq kesikde yumru olub pis saxlanmisdir Skeletin her iki elinin barmaqlarinda heresinde bir nazik lovheden hazirlanmis tunc uzuklerin uclari bir qeder qalinlasir ve birlesmir Uzuyun qasi badamvari formada olub pastaya benzer kutle ile doldurulmusdur Bele uzuklere Qafqaz Albaniyasinin II III esr abidelerinde rast gelinir ve C E Xelilov onlarin Romadan getirilme oldugunu qeyd edir Bele ki hemin dovrde Albaniyanin Roma ile medeni iqtisadi ve siyasi elaqeleri genis idi 12 141 Hemcinin bele uzuklere Azerbaycanin simal serq bolgesinin diger oxsar abidelerinde ve 12 141 14 basqa bolgelerde de rast gelinir Bu cur uzukler Fuzuli rayonunun Yedditepe das qutu qebirlerinde III VI esrler cox sayda tapilmisdir 14 46 47Defn adetleri Redakte Atacay nekropolu das qutu qebirlerinin ust hisseden torpaqdan temizlenmis formasi Iri daslar qaldirildiqdan sonra qebirin icinde tedqiqatlar aparilir Atacay nekropolunda tedqiq olunmus 11 das qutu qebrin her birinde hem oxsar hem de ferqli defn adetleri izlenilmisdir Qebirlerin ekseriyyetinde skelet arxasi uste bezilerinde boyru uste askar olunmusdur Qeyd edek ki eneolit dovrunden basyaraq xristianligin qebul edilmesine qeder olan dovr arasinda Azerbaycan erazisinde oluler six ve ya yarimbukulu elleri uzune dogru defn edilmisdir 18 Bildiyimiz kimi xristianliq Albaniyaya serqden Yeruselim gelmisdir 19 20 Melumdur ki erken orta esrlerde simal serqi Qafqazada xristianligin en boyuk merkezi Derbend olmusdur ve Albaniyanin simal serheddi Derbende qeder uzanmisdir 21 Hemin dovrde Albaniyanin xristian kilsesinin bascisinin iqametgahi Derbendde Cola yerlesmis sonralar Partav Berde seherine kocurulmusdur 22 Qeyd edek ki IV esrde Albaniyada xristianligin dovlet dini elan edilmesinden sonra olkenin bir cox erazilerinde butperest defn ayinleri tedricen sixisdirilaraq aradan cixarilmis ve 23 erken orta esrlerde xristianliq genis yayildigi ucun Azerbaycan erazisi xristian qebir abideleri ile zengin olmusdur Bele qebirlere Mingecevir Agdam 24 Xocavend 25 Qebele 18 145 158 26 Goranboy Qax 27 28 ve s bolgelerde rast gelinir Azerbaycan erazisinde xristian qebirlerinin torpaq qebirler kerpicden ve ya dasdan insa edilmis qutu formali qebirler ve serdabeler das sarkofaqlar ve katakombalar kimi tipleri mueyyenlesdirilmisdir 14 60 61 Qax rayonu erazisinde Lekit Kotuklu monastrinda aparilmis arxeoloji tedqiqatlar zamani askar olunmus xristian qebirleri icerisinde erken orta esrlere aid olan kiremit qebrin altindaki das qutu qebirde iki skelet ve pastadan hazirlanmis bir muncuq tapilmisdir 29 Muxtelif tipe malik olan xristian qebirlerindeki defn adeti izlenilerken skeletin ellerinin qoyulus veziyyetinin bes varianti mueyyen edilmisdir Izlenilen defn adeti skeletin her iki elinin sifetine dogru uzadilmasi bir elinin sifetine dogru uzadilib diger elinin dos qefesi uzerinde olmasi ellerin qarin nahiyesine qoyulmasi her iki elin dos qefesi uzerinde carpazlasdirilmasi ve govde boyu uzadilmasi kimi formalari qeyde alinmisdir 30 109 112 Azerbaycan erazisinde xristian qebirleri coxluq teskil etse de das qutu tipli xristian qebirlerine esasen Berde Seki ve Qax rayonlari erazisinde rast gelinmisdir Berdede askar olunmus xristian das qutu qebrinde skeletin basi qerbe istiqametlenmis arxasi uste qoyulmus her iki eli uzune dogru qaldirilmisdir 30 Atacay xristian das qutu qebirleri ile Berde das qutu qebirlerini muqayise etdikde goruruk ki defn adeti demek olar ki eynidir ferqli cehet yalniz ondan ibaretdir ki Atacay nekropolu qebrilerinde merhumun elleri uzune dogru qaldirilmamisdir Atacay qebirlerinde skeletlerin yerlesme xususiyyetleri arxasi uste elleri qarninin ustunde carpazianmis sekilde burada ehalinin xristianligi yeni qebul etmesi ehtimalini dogurur Lakin Albaniyanin butperest torpaq qebirlerinde de skeletler arxasi uste qollari govde boyunca uzadilmisdir M Xelilovun fikrince skeletlerin bele uzadilmis veziyyeti ilk orta esrlerde Albaniyada hem xristian hem de butperest torpaq qebirleri ucun seciyyevi olmusdur 14 69 70M Kalankatlinin fikrince xristianligin yayilmasindan bir nece esr otse de VII esrde Albaniyanin paytaxti Berde seherinde butperestler yasamislar Bele ki Albaniya erazisinde xristian qebirleri ile yanasi butperest qebirleri de olmusdur 31 Dagistanda eyni zamanda xristianligin ilkin yayildigi yerlerde de bu din qedim inanaclarla birlesib sonradan tenezzule ugramisdir 32 Atacay nekropolunda defn adetinde qedim inanclarin qaliqlari aydin sekilde ozunu gosterir Bu bezi skeletlerin boyru uste qoyulmasinda qebirlerin icinde daslarin amuletlerin oxra komur ve kul izlerinin olmasinda gorunur Burada bezi sarmat alan defn adetinin bir nece elementi izlenilir merhumun qebre arxasi uste qoyulmasi ve oxranin olmasi Bununla bele qebirlerin sarmat alanlara aid oldugunu soylemek olmaz Sarmat skeletlerinden ferqli olaraq Atacay nekropolundaki skeletlerin elleri canaq sumukleri uzerine qoyulmamis ayaqlari carpazlasdirilmamis adete gore tunc guzgu 33 34 xarakterik saxsi qablar ve s kimi qebir avadanligi olmamisdir Lakin hesab edirik ki burada bezi sarmat tesirinin olmasi istisna deyil Mingecevir Qebele Govurqala ve Yedditepe qebir abidelerinde hem xristian hem de butperest qebirlerinin askarlanmasi mueyyen dovrlerde lokal erazilerde olan yasayis yerlerinde alban xristian ve butperest ehalinin bige meskunlasdigini subut edir Bele ki ilk orta esrlerde butperestlerde oldugu kimi xristianlar da torpaq das qutu das serdabe katakomba defn adetinden istifade etmisdir Skeletin her hansi bir uzadilma veziyyetine Albaniyanin butperest abidelerinde rast gelinmese de On Asiyanin butperest qebir abidelerinde bele uzadilma formalari izlenilmisdir 35 Atacay nekropolunun xarakterik xususiyyetleri ondan ibaretdir ki qebir avadanligi olmayan qebirler kisilere avadanligi olan qebirler qadinlara ve bezi usaq qebirlerine aid idi Ehtimal etmek olar ki bu qebirlerde defn olunanalar ilkin xristianlar olmuslar Onlar qebirlere avadanliq qoyma adetinden uzaqlassalar da bu adet meisetden tedricen cixmisdir Bele defn nekropoldaki qadin ve bezi usaq qebirlerinde izlenilir Atacay qebirlerin qurulusu izlenilen defn adeti ve nekropoldan askar olunmus esyalara esasen Atacay nekropolu V VIII esrlere aid edilmisdir 36 Qebirlerde skeletlerin yaxsi qorunmamasi sebebinden antropoloji cehetden fikir yurutmek cetindir Lakin nekropolun aid oldugu dovru nezere alsaq Atacay nekropolunun albanlara mexsus oldugu qenaetine gelmek olar Albaniyanin xristian abidelerinden olan Kis mebedinde aparilan tedqiqatlar neticesinde askar olunan torpaq das qutu ve serdabe tipli xristian qebirleri son illerin tedqiq olunmus qebir abidelerinden sayilirdi 37 2010 cu ilde Xizi rayonu erazisinde Xizi arxeoloji ekspedisiyasinin apardigi arxeoloji qazintilar neticesinde tedqiq edilmis Atacay nekroplunun erken xristianlara aid oldugunu ehtimal etsek nekropolun son illerde xristian qebir abidelerinin tedqiq olunmasinda muhum rol oynadigini deye bilerik Istinadlar Redakte Pogrebalnyj obryad naseleniya Dagestana albano sarmatskogo vremeni III v do n e IV v n e Rostov na Donu 2008 seh 52 55 Albaniyanin qebir abideleri IV X esrler Baki 2009 seh 38 42 1 2 Arheologicheskie raskopki na rannem srednevekovom pamyatnike Gursanpel Kusarskij r n i Salmantepe Kubinskij r n Sb AEIA 1976 g Baki 1979 seh 24 26 Raskopki rannesrednevekovogo poseleniya Shoranpel AO 1977 g Moskva 1978 seh 500 O rannesrednevekovom mogilnike u sel Enyh Kubinskogo r na AIA Iflzh 1965 seh 175 179 Quliyev H A Bextiyarov A S 1968 Azerbaycanda qedim dini ayinler ve onlarin meisetde qaliqlari Baki seh 30 Abibullaev O A 1982 Eneolit i bronza na territorii Nahichevanskoj ASSR Baku seh 39 Osmanov F L 1985 Raboty Ahsu Ismaillinskoj ekspedicii Arheologicheskie otkrytiya 1983 goda Moskva seh 491 492 Bakushev M A 2008 Pogrebalnyj obryad naseleniya Dagestana albano sarmatskogo vremeni III v do n e IV v n e Rostov na Donu seh 124 125 Kaziev S M Aslanov G M 1951 O dvuh kuvshinnyh pogrebeniyah MKA II Baku seh 208 Gadzhiev M S Mezhdu Evropoj i Aziej Mahachkala 1997 st 16 17 1 2 3 4 5 Halilov Dzh A 1985 Materialnaya kultura Kavkazskoj Albanii Baku seh 151 152 Kerimov V Sturfiel B Kish 2003 Istoriya arhitektura arheologiya Baku seh 95 1 2 3 4 5 Xelilov M C 2009 Albaniyanin qebir abideleri IV X esrler Baki seh 26 Ibragimov F A 1984 Remeslo metalloobrabotki v srednevekovyh gorodah Azerbajdzhana IX XIII vv Baku seh 45 46 Kaziev S M 1960 Albom kuvshinnyh pogrebenij Baku seh 14 Pikul M I 1961 Habadanskij mogilnik MAD II Mahachkala seh 135 166 1 2 Qaziyev S M 1965 Qebele erazisinin qedim defn merasimleri haqqinda AMM VI Baki seh 237 238 Kalankatujskij Mojsej Istoriya agvan Mojseya Kagankatvaci pisatelya X veka perevod s armyan K Patkanova SPb tipografiya Imperatorskoj Akademii nauk 1861 st 376 Mamedova F Kavkazskaya Albaniya i albany Baku 2005 st 523 540 799 Mamedova F Dzh Politicheskaya istoriya i istoricheskaya geografiya Kavkazskoj Albanii Baku 1986 st 116 Istoriya narodov Severnogo Kavkaza s drevnejshih vremen do konca XVIII v M 1986 st 114 Xelilov M C Albaniyanin xristian abideleri IV X esrler Baki 2011 seh 189 Vahidov R M Mingecevir III VIII esrlerde arxeoloji qazinti materiallari esasinda Baki 1961 seh 167 182 Xelilov M C Albaniyanin xristian abideleri IV X esrler Baki 2011 Qaziyev S M Qebele seherinin tarixi arxeoloji tedqiqi AMM V c Baki 1964 seh 7 67 Karahmedova A A Issledovaniya monastyrya Katuk Lyakit Kahskogo rajona 1982 g AEIA 1982 g Baku 1990 st 36 39 Karahmedova A A Kratkij otchet ob arheologicheskih raskopkah monastyrya Katuk Lyakit Kahskogo rajona 1981 g AEIA 1980 1981 gg Baku 1986 st 77 79 Karahmedova A A 1986 Hristianskie pamyatniki Kavkazskoj Albanii Alazanskaya dolina Baku seh 16 1 2 Geyushev R B 1984 Hristianstvo v Kavkazskoj Albanii Baku seh 109 110 Geyushev R B Halilov M Dzh 1986 Kamennye izvayaniya rannesrednevekovoj Albanii Baku seh 18 24 Narody Dagestana M 2002 st 66 Kazanskij M M 1994 Mogily alano sarmatskih vozhdej IV v v Pontijskih stepyah Simferopol seh 238 239 Skripkin A S Izd 1984 Nizhnee Povolzhe v pervye veka nashej ery Saratov Saratovskogo Universiteta seh 33 34 Xelilov M C 2011 Albaniyanin xristian abideleri IV X esrler Baki seh 203 204 Babayev T D Esedov V A 2011 5 25 sentyabr oktyabr Atacay nekropolunun das qutu qebirlerinden tapilmis bezek esyalari Dovlet ve din Baki seh 100 Kerimov V Sturfiel B 2003 Kish Istoriya arhitektura arheologiya Baku seh 144 152 Menbe RedakteAzerbaycan Arxeologiyasi ve Etnoqrafiyasi Terane Babayeva Atacay nekropolu Baki Nafta Press nesriyyati 2014 seh 146 155 Arxeologiya portaliMenbe https az wikipedia org w index php title Atacay nekropolu amp oldid 6042245, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.