Azərbaycanca
Deutsch
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
Çay xərçəngləri (lat. Astacidae) — heyvanlar aləminin buğumayaqlılar tipinin ali xərçənglər sinfinin onayaqlılar dəstəsinə aid heyvan fəsiləsi.
| Çay xərçəngləri | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Ranqsız: Tipüstü: Ranqsız: Ranqsız: Tip: Klad: Yarımtip: Sinifüstü: Sinif: Yarımsinif: Dəstəüstü: Dəstə: Yarımdəstə: Ranqsız: İnfradəstə: Fəsiləüstü: Fəsilə: Çay xərçəngləri | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
| ||||||||||||
Ümumi məlumat
Bu fəsiləyə xərçəngkimilər sinfinin daha yüksək quruluşa malik olan nümayəndələri daxildir. Çay xərçənglərinin bədəni silindrik formalıdır, armudvari, karapaks adlanan zirehlə örtülü baş-döşdən və onun altına əyilməyən, yaxşı inkişaf etmiş, 6 buğumdan və telsondan ibarət olan qarıncıqdan ibarətdir. Xitin maddəsindən ibarət olan zireh xərçənglərin yumşaq hissələrini qoruyan xarici skelet rolunu oynayır. Eyni zamanda əzələlərin ucları onun daxili səthinə birləşir. Bədən örtüyü yaşılımtıl–qonur rəngdədir.
Baş-döş bir-biri ilə aypara şəkilli şırımla hərəkətsiz birləşmiş iki hissədən ibarətdir. Baş şöbəsi ön tərəfdən iti uclu çıxıntıya malikdir. Bu çıxıntının hər iki tərəfindəki çuxurda, saplaqlar üzərində hərəkətli gözlər yerləşmişdir. Gözlərdən öndə bir cütü digərindən uzun olan, lamisə və qoxu bilmə funksiyalarını yerinə yetirən iki cüt nazik bığlar şaxələnmişdir. Şəklini dəyişmiş ətraflar ağız orqanlarını – aşağı və yuxarı çənəni əmələ gətirmişlər. Döş hissə 8 buğumludur və 8 cüt ətrafa malikdir. Birinci 3 cüt ətraflar çənəayaqlar adlanır, onlar qidanın tutulmasına və ağıza aparılmasına xidmət edir. Sonra gələn 5 cüt döş ətraflarından birinci cütü daha güclü inkişaf edərək özünü müdafiə etmək, hücum etmək və qidanı (ovu) tutmaq üçün şəklini dəyişib qısqaclara çevrilmişlər. Qalan dörd cüt ətraflar gəzməyə xidmət edir. Sonuncu cüt ətraflar yastı üzmə lövhələrinə çevrilərək son qarın buğumu ilə birlikdə üzmə aparatını-telsonu təşkil etmişlər. Ümumiyyətlə, çay xərçənglərinin şəklini və funksiyasını dəyişmiş ətraflarının sayı 19 cütə çatır. Çay xərçənglərinin həzm sistemi yemək borusu və mədədən ibarət olan ön bağırsaqdan, orta və arxa bağırsaqlardan ibarətdir. İki paydan ibarət olan və "qara ciyər" adlanan mükəmməl həzm vəzisi çay xərçəngləri üçün daha səciyyəvidir. Qan-damar və tənəffüs sistemi yaxşı inkişaf etmişdir. Bədənin arxa hissəsində yerləşən kisə şəkilli ürəkdən çıxan, sərbəst olaraq bədən boşluğuna açılan yeddi arterial damarlardakı qan orqanları və toxumaları oksigen, qida maddələri ilə təchiz edir. Sonra həmin qan qəlsəmələrdə oksigenlə yenidən zənginləşib bədən boşluqları ilə ürəkətrafı kisəyə və deşiklərdən yenidən ürəyə daxil olur. Tənəffüs orqanı qəlsəmələrdir, onlar qəlsəmə boşluğunda yerləşib zirehin kənar hissələri ilə örtülmüşdür. Çay xərçənglərində ifrazat orqanları bir cüt vəzi (metanefridilər) olub, baş hissədə yerləşmişlər, onların axacağı bığcıqların dibinə açılır. Sinir sistemi yaxşı təşəkkül tapmışdır, quruluşuna görə həlqəvi qurdların sinir sisteminə yaxındır. Bu sistem başlıca olaraq qarın sinir zənciri ilə təmsil olunmuşdur. Yemək borusundan öndə iri udlaqüstü düyün – "beyin", ondan arxada udlaqarxası düyün yerləşmişdir. Onlar sinir telləri ilə bir-biri ilə birləşmişdir və həm də bu kələfdən orqanizmin hər yerinə sinir telləri ayrılır. Bu orqanizmlər mükəmməl görmə, lamisə, qoxubilmə və müvazinət orqanlarına malikdir. Çay xərçəngləri ayrı cinslidir. Onlar üçün kəskin cinsi dimorfizm səciyyəvidir.
Bu fəsilənin nümayəndələri Şimal yarımkürəsinin bütün şirin və şor sularında geniş yayılmışdır. Xəzər dənizində 4, Azərbaycanın şirin sularında isə bir cinsdən olan 5 çay xərçəngi növünə rast gəlinir.
Təsnifatı
- Astacus
- Astacus astacus
- Astacus leptodactylus
- Astacus pachypus
- Austropotamobius
- Austropotamobius pallipes
- Austropotamobius torrentium
- Pacifastacus
- Pacifastacus eniusculus
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 2004.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Cay xercengleri lat Astacidae heyvanlar aleminin bugumayaqlilar tipinin ali xercengler sinfinin onayaqlilar destesine aid heyvan fesilesi Cay xercengleriElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Ranqsiz IlkagizlilarTipustu TuleyenlerRanqsiz PanarthropodaRanqsiz Tip BugumayaqlilarKlad Yarimtip XercengkimilerSinifustu Sinif Ali xercenglerYarimsinif Desteustu Deste OnayaqlilarYarimdeste PleosimatlarRanqsiz Infradeste XercenglerFesileustu Fesile Cay xercengleriBeynelxalq elmi adiAstacidae Pierre Andre Latreille 1802Sekil axtarisiITIS 97324NCBI 6713EOL 1233FW 149536Umumi melumatBu fesileye xercengkimiler sinfinin daha yuksek qurulusa malik olan numayendeleri daxildir Cay xercenglerinin bedeni silindrik formalidir armudvari karapaks adlanan zirehle ortulu bas dosden ve onun altina eyilmeyen yaxsi inkisaf etmis 6 bugumdan ve telsondan ibaret olan qarinciqdan ibaretdir Xitin maddesinden ibaret olan zireh xercenglerin yumsaq hisselerini qoruyan xarici skelet rolunu oynayir Eyni zamanda ezelelerin uclari onun daxili sethine birlesir Beden ortuyu yasilimtil qonur rengdedir Bas dos bir biri ile aypara sekilli sirimla hereketsiz birlesmis iki hisseden ibaretdir Bas sobesi on terefden iti uclu cixintiya malikdir Bu cixintinin her iki terefindeki cuxurda saplaqlar uzerinde hereketli gozler yerlesmisdir Gozlerden onde bir cutu digerinden uzun olan lamise ve qoxu bilme funksiyalarini yerine yetiren iki cut nazik biglar saxelenmisdir Seklini deyismis etraflar agiz orqanlarini asagi ve yuxari ceneni emele getirmisler Dos hisse 8 bugumludur ve 8 cut etrafa malikdir Birinci 3 cut etraflar ceneayaqlar adlanir onlar qidanin tutulmasina ve agiza aparilmasina xidmet edir Sonra gelen 5 cut dos etraflarindan birinci cutu daha guclu inkisaf ederek ozunu mudafie etmek hucum etmek ve qidani ovu tutmaq ucun seklini deyisib qisqaclara cevrilmisler Qalan dord cut etraflar gezmeye xidmet edir Sonuncu cut etraflar yasti uzme lovhelerine cevrilerek son qarin bugumu ile birlikde uzme aparatini telsonu teskil etmisler Umumiyyetle cay xercenglerinin seklini ve funksiyasini deyismis etraflarinin sayi 19 cute catir Cay xercenglerinin hezm sistemi yemek borusu ve mededen ibaret olan on bagirsaqdan orta ve arxa bagirsaqlardan ibaretdir Iki paydan ibaret olan ve qara ciyer adlanan mukemmel hezm vezisi cay xercengleri ucun daha seciyyevidir Qan damar ve teneffus sistemi yaxsi inkisaf etmisdir Bedenin arxa hissesinde yerlesen kise sekilli urekden cixan serbest olaraq beden bosluguna acilan yeddi arterial damarlardaki qan orqanlari ve toxumalari oksigen qida maddeleri ile techiz edir Sonra hemin qan qelsemelerde oksigenle yeniden zenginlesib beden bosluqlari ile ureketrafi kiseye ve desiklerden yeniden ureye daxil olur Teneffus orqani qelsemelerdir onlar qelseme boslugunda yerlesib zirehin kenar hisseleri ile ortulmusdur Cay xercenglerinde ifrazat orqanlari bir cut vezi metanefridiler olub bas hissede yerlesmisler onlarin axacagi bigciqlarin dibine acilir Sinir sistemi yaxsi tesekkul tapmisdir qurulusuna gore helqevi qurdlarin sinir sistemine yaxindir Bu sistem baslica olaraq qarin sinir zenciri ile temsil olunmusdur Yemek borusundan onde iri udlaqustu duyun beyin ondan arxada udlaqarxasi duyun yerlesmisdir Onlar sinir telleri ile bir biri ile birlesmisdir ve hem de bu kelefden orqanizmin her yerine sinir telleri ayrilir Bu orqanizmler mukemmel gorme lamise qoxubilme ve muvazinet orqanlarina malikdir Cay xercengleri ayri cinslidir Onlar ucun keskin cinsi dimorfizm seciyyevidir Bu fesilenin numayendeleri Simal yarimkuresinin butun sirin ve sor sularinda genis yayilmisdir Xezer denizinde 4 Azerbaycanin sirin sularinda ise bir cinsden olan 5 cay xercengi novune rast gelinir TesnifatiAstacus Astacus astacus Astacus leptodactylus Astacus pachypus Austropotamobius Austropotamobius pallipes Austropotamobius torrentium Pacifastacus Pacifastacus eniusculusIstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 2004 Hemcinin bax