fbpx
Wikipedia

Şuşanın əhalisi

September 18, 2021

Şuşanın əhalisi — Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ bölgəsində yerləşən Şuşa şəhərinin əhalisi.

İlk sakinləri

 
Şuşalılar şəhər meydanında; Rəssam V.V.Vereşşagin, 1869.

Şəhərin əsasının qoyulması Qarabağ xanlığının banisi Pənahəli xanın adı ilə bağlıdır. 1747-ci ildə Nadir şahın öldürülməsindən sonra Cənubi Qafqazda yaranmış siyasi pərakəndəlik Pənahəli xanı öz təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə güclü müdafiə imkanları olan qala tikdirməyə məcbur edirdi. O, bu məqsədlə 1748-ci ildə Bayat qalasını, 1752-ci ildə isə Şahbulaq qalasını tikdirdi. Lakin bu qalalardan heç biri fasiləsiz davam edən ara müharibələri şəraitində xanlığın təhlükəsizliyini təmin etmək iqtidarında deyildi. Pənahəli xan daha etibarlı, düşmən hücumu üçün əlçatmaz olan yeni bir qala tikdirməyi qərara aldı. Dəniz səviyyəsindən 1300–1600 m. hündürlükdə yerləşən və üç tərəfdən sıldırım qayalarla əhatə olunan dağ yaylası bu tələblərə tam cavab verirdi. Seçilmiş ərazinin çox əlverişli hərbi–strateji mövqeyə malik olduğunu başa düşən Pənahəli xan 1754-cü ildə yeni qalanın tikintisinə başlamaq haqqında əmr verdi. 1756-cı ildə təhlükəsiz yaşamaq üçün zəruri işlər başa çatdırıldıqdan sonra Qarabağ xanlığının paytaxtı buraya köçürüldü. Yeni qala ilk illərdə öz banisinin adı ilə Pənahabad, sonralar isə Şuşa adlandırıldı. Yeni yarandığı dövrdə Şuşa cəmisi 162 ailənin yaşadığı kiçik bir yaşayış məntəqəsi idi. Rus məmurlarının XIX əsrin əvvəllərində tərtib etdikləri arxiv sənədinin məlumatından aydın olur ki, bu ailələrin hamısı azərbaycanlılardan ibarət idi. Bu o deməkdir ki, Şuşanın əsasını azərbaycanlılar qoymuş v ə ilk dövrdə burada ancaq azərbaycanlılar yaşamışlar. Sonrakı dövrdə şəhərdə yaşayan əhalinin sayı Qarabağ xanlığının müxtəlif mahallarından köçüb gələnlərin hesabına surətlə artmışdı. Bir tərəfdən çox əlverişli mövqeyə malik olması, digər tərəfdən isə Qarabağ xanlığının mərkəzinə çevrilməsi Şuşa şəhərini ətrafda yaşayan əhali üçün çox cəlbedici edirdi. Əldə olunan məlumatlar göstərir ki, artıq XVIII əsrin sonu –XIX əsrin əvvəllərində burada 2 mindən çox ailə yaşayırdı. Əgər hər ailənin, orta hesabla, 5 nəfərdən ibarət olduğunu nəzərə alsaq, göstərilən dövrdə Şuşada 10 min nəfərdən çox əhalinin yaşadığını müəyyənləşdirə bilərik. Bu əhalinin əsas hissəsini Qarabağ xanlığının Dəmirçihəsənli, Kəbirli, Dizaq Cavanşir, Otuziki, İyirmidörd və Xaçın mahallarından köçüb gələnlər təşkil edirdi.

Etnik tərkib

 
Şuşada Azərbaycan məktəbi; Rəssam V.V.Vereşşagin, 1865.

Şuşanın əhalisi Azərbaycan türklərindən ibarət idi. Bunu şəhərin bütün məhəllə adlannın (Təbrizli, Culfalar, Hacı Yusifli, Merdinli, Saatlı, Köçərli, Xoca Mərcanlı və s.) Azərbaycan türkcəsində olması da sübut edir. XVIII əsrin sonu-XIX əsrin əvvəllərində Şuşaya köçüb gələnlər arasında mənşəcə alban olub orta əsrlər dövründə erməni kilsəsinin təsiri altında qriqoryanlaşmış və erməniləşmiş əhali də var idi. Onların əksəriyyətini Qarabağ xanlığının Tativ, Xaçın və Dizaq mahallarından gələnlər təşkil edirdi. Lakin "Qarabağ əyalətinin təsviri" adlı sənədin məlumatları əsasında apardığımız hesablamalardan məlum olur ki, bu əhali Şuşada yaşayan bütün əhalinin cəmisi 27 % -ni təşkil edirdi. XIX əsrin əvvəllərinə aid statistik məlumatlar göstərir ki, xristian əhali yalnız Şuşada deyil, həm də bütün Qarabağ xanlığında əhalinin az bir hissəsini təşkil edirdi. 1823-cü ilə aid statistik məlumatlardan aydın olur ki, bu dövrdə Qarabağ xanlığında yaşayan 20.035 ailədən 15.729-nu azərbaycanlı, 4.366-nı isə xristian ailələri təşkil edirdi.

Türkmənçay müqaviləsinin şəhərin etnik tərkibinə təsiri

XIX əsrin əvvəllərinə qədər Qarabağda, o cümlədən Şuşada yaşayan əhalinin mütləq əksəriyyətini azərbaycanlılar təşkil edirdi. Türkmənçay müqaviləsinin imzalanmasından sonra Şimali Azərbaycanda yaranmış siyasi sabitlik Şuşada əhalinin artmasına müsbət təsir göstərdi. XIX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq yeni sənaye müəssisələrinin işə salınması şəhərdə işçi qüvvəsinə tələbatı xeyli artırmışdı. Bu isə şəhərdə əhalinin sayımn xeyli artmasına gətirib çıxardı. XIX əsrin əvvəli ilə müqayisədə Şuşada əhalinin sayı 2,5 dəfə artaraq əsrin sonunda 25881 nəfərə çatdı. XX əsrin əvvəllərində isə bu artım daha sürətlə getmiş və 1917-ci ildə şəhər əhalisinin sayı 43869 nəfərə çatmışdı. Bölgədə alban mənşəli xristian əhalinin erməniləşmə prosesinin başa çatması və ermənilərin sayının sürətlə artması da Türkmənçay və 1829-cu ildə Osmanlı Türkiyəsi ilə imzaladığı Ədirnə müqavilələrindən sonra baş verdi. Cənubi Qafqazın işğalını başa çatdıran çar Rusiyası burada öz mövqelərini möhkəmləndirmək üçün ermənilərdən istifadə etmək qərarına gəldi. Adları çəkilən müqavilələrin şərtlərinə əsasən ermənilərin İrandan və Osmanlı Türkiyəsindən Cənubi Qafqaza, əsasən tarixi Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsinə başlanıldı. Rəsmi məlumatlara görə Rusiya təkcə 1828–1830-cu illərdə Cənubi Qafqaza 40 min nəfər İran ermənisi və 84 min nəfər Türkiyə ermənisi köçürmüşdü. Ermənilərin Cənubi Qafqaza köçürülmələri bundan sonra dönməz xarakter almış v ə getdikcə güclənmişdi. Məhz bu kütləvi köçürmələrin nəticəsi idi ki, Türkmənçay müqaviləsindən keçən 80 il ərzində Cənubi Qafqazda ermənilərin sayı, təxminən 4,5 dəfə artmışdı. Rus qafqazşünası N. Şavrov yazırdı ki, XX əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqazda yaşayan 1,3 milyon erməninin 1 milyonu gəlmədir.

Məlikliklərin əhalisi

XVII əsrdə və XVIII əsrin əvvəlində Qa- rabağın dağlıq hissəsində beş alban xristian məlikliyi (Xaçın, Çiləbörd, Gülüstan, Və- rəndə və Dizaq) mövcud idi. Bu məlikliklər- dən Xaçın məlikliyinin tarixi daha qədim olub, vaxtilə Albaniyanı idarə etmiş Mehra- nilər sülaləsinə gedib çıxır. XIII əsrdə bu quruma başçıhq etmiş Həsən Calal özünü "Alban çarı", "Alban hüdudlarının hakimi", "Xaçın və Arsax ölkəsinin knyazı" adlandırırdı. Xaçın məlikliyi istisna olmaqla qalan dörd alban məlikliyi Qarabağa gəlmə idilər. Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, Dizaq hakimi olan Məlik Yeqan Qarabağa XVIII əsrin əvvəllərində gəlmiş və daşıdığı "məlik" tituluna Nadir şah tərəfındən layiq görülmüşdü. Vərəndə məlikliyinin Qarabağda yaranma tarixi 1603-cü ilə aiddir. Bu məlikliyin əsasını Göyçə əsilzadələrindən olan və yaşadığı yerdə məruz qaldığı təqiblərdən yaxa qurtar- maq üçün Qarabağa qaçmış Məlik Şahnəzər qoymuşdu. Mirzə Adıgözəl bəyin Talış ad- landırdığı Gülüstan məlikliyinin hakimləri Qarabağa Şirvandan gəlmişdilər.88 Çiləbörd məlikliyinə başçılıq etmiş Məlik Yesai 1687-ci ildə Sünik hakimini öldürdükdən sonra Qarabağa qaçmış və XVIII əsrin 30-cu illərində Nadir şahın Osmanlı Türkiyəsinə qarşı apardığı müharibələr zamanı "göstərdiyi xidmətə görə" sultan tituluna layiq görülmüşdü.89 Beləliklə, mənşəcə alban olan Qarabağ məlikliklərinin əhalisinin etnik mənşə ba- xımından müasir ermənilərlə heç bir əla- qəsi yoxdur. Və bu məlikliklərin dördünün(Çiləbörd, Gülüstan, Vərəndə və Dizaq) əhalisi Qarabağın yerli əhalisi deyildi. Qarabağa Azərbaycanın başqa yerlərin- dən köçüb gəlmişdilər. XIX əsrin əvvəllərinə aid statistik məlumatlar göstərir ki, xristian əhali Qarabağ xanlığınm əhalisinin olduqca az bir qismini təşkil edirdi. "Qarabağ əyalətinin təsviri"ndə verilmiş məlumatlardan aydın olur ki, 1823-cü ildə Qarabağ xanlığında yaşayan 20035 ailə- dən 15729-unu azərbaycanlı, 4366-smı isə mənbədə düzgün olmayaraq "erməni" kimi qələmə verilən alban-xristian ailələri təşkil edirdi. "Qarabağ əyalətinin təsviri" demoqrafık proseslərin heç də azərbaycanlılar üçün əlverişli olmayan bir dövrdə tərtib edildiyindən bölgədəki etnik mənzərəni olduğu kimi əks etdirmir. Belə ki, 1804–1813-cü illər Birinci Rusiya-İran müharibəsinin törətdiyi kütləvi aclıq, dağıntı və xəstəliklər, eləcə də müharibədən sonrakı illərdə Qarabağ xanlığında tətbiq edilən amansız işğal rejimi burada azərbaycanhlann sayının kəskin şəkildə azalmasına səbəb olmuşdu. Rus generalı P.S.Kotlyarevskinin bu dövrə aid raportlanndan birində göstərilirdi ki, Qarabağ xanlığının Rusiyanın tərkibinə qatıldığı 1805-ci ildən keçən 7 il ərzində bu xanlıqda yaşayan 4845 azərbaycanlı ailəsi öz yaşayış yerini tərk edərək İrana qaçmağa məcbur olmuşdur. Bu proses sonrakı illərdə də davam etmişdir. Rusiya işğal rejiminin amansız təqiblərinə tab gətirə bilməyən sonuncu Qarabağ xanı Mehdiqulu xan 1822-ci ildə İrana qaçmağa məcbur olmuş və bu zaman özü ilə xeyli azərbaycanlı ailəsini də aparmışdı. Oxşar proseslər Şuşa şəhərində də getmişdi. XVIII əsrin sonlarında 10 min nəfər əhalinin yaşadığı bu şəhərdə XIX əsrin əwəllərində əhalinin sayı, təxmi- nən, 2–3 min nəfər azalmışdı. Bunun səbəblərindən bəhs edən S.A.Yegiazarov yazırdı ki, Şuşa əhalisinin bir qismi Ağa Məhəmməd şah Qacarla müharibə zamanı qaçıb dağılmış, digər qismi isə Qarabağ xanlığı Rusiyaya qatıldıqdan sonra İrana köçmüşdü. Hətta bu ağır müstəmləkə və ayrı-seçkilik şəraitində belə, xristian əhali Qarabağ xanlığında, o cümlədən Şuşa şəhərində əhalinin az bir hissəsini təşkil edirdi. 1823-cü ildə Şuşada yaşayan 1532 ailənin 1000-dən çoxu azərbaycanlılardan, təxminən, 500-ü isə ermənilərdən (yəni erməniləşmiş albanlardan) ibarət idi. Şuşa şəhərində əhalinin etnik tərkibinin bu nisbəti, hətta çar hökumətinin erməniləri kütləvi surətdə İrandan və Osmanlı imperiyasmdan Qarabağa köçürdüyü dövrdə — XIX əsrin 30-cu illərində də dəyişməmişdi. Həmin dövrdə şəhərdə qeydə alınmış 1698 ailənin 936-sını azərbaycanlılar təşkil edirdi.

Xristianlaşdırma siyasəti

XVIII əsrin sonu-XIX əsrin əvvəllərində Şuşaya köçüb gələnlər arasında mənşəcə alban olub orta əsrlər dövründə erməni kilsəsinin təsiri altında qriqoryanlaşmış və erməniləşmiş əhali də var idi. Onların əksəriyyətini Qarabağ xanlığının Tativ, Xaçın və Dizaq mahallarından gələnlər təşkil edirdi. Lakin "Qarabağ əyalətinin təsviri" adlı sənədin məlumatları əsasında apardığımız hesablamalardan məlum olur ki, bu əhali Şuşada yaşayan bütün əhalinin cəmisi 27 % -ni təşkil edirdi. XIX əsrin əvvəllərinə aid statistik məlumatlar göstərir ki, xristian əhali yalnız Şuşada deyil, həm də bütün Qarabağ xanlığında əhalinin az bir hissəsini təşkil edirdi. 1823-cü ilə aid statistik məlumatlardan aydın olur ki, bu dövrdə Qarabağ xanlığında yaşayan 20.035 ailədən 15.729-nu azərbaycanlı, 4.366-nı isə xristian ailələri təşkil edirdi. Rusiyanın Cənubi Qafqazda həyata keçirdiyi xristianlaşdırma siyasəti Şuşa şəhərinin həm inzibati statusuna, həm də demoqrafik vəziyyətinə ciddi təsir göstərdi. Şəhər 1822-ci ildə Qarabağ xanlığı ləğv edildikdən sonra yeni yaradılmış Qarabağ əyalətinin, 1840-cı ildən isə Şuşa qəzasının mərkəzinə çevrildi. Türkmənçay müqaviləsinin imzalanmasından sonra Azərbaycanda yaranmış siyasi sabitlik Şuşada da əhalinin sayının artmasına gətirib çıxardı. XIX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq fabrik-zavod istehsalının yaranması ilə əlaqədar işçi qüvvəsinə tələbatın artması da şəhərdə əhali artımını xeyli sürətləndirdi. XIX əsrin əvvəli ilə müqayisədə Şuşada əhalinin sayı 2,5 dəfə artaraq əsrin sonunda 25.881 nəfər təşkil etmişdi. XX əsrin əvvəllərində isə bu artım daha sürətlə getmiş və 1917-ci ildə şəhər əhalisinin sayı 43.869 nəfərə çatmışdı. Lakin Şuşada müşahidə edilən bu artım heç də şəhərin köklü sakinləri olan azərbaycanlıların hesabına baş verməmişdi. Rus çarizminin həyata keçirdiyi köçürmə siyasəti burada indiyə q ədər mövcud olmuş etnik balansın pozulmasına, ermənilərin sayca surətlə artmasına gətirib çıxartdı. Təkcə onu göstərmək kifayətdir ki, Şuşada əhalinin ümumi sayı 1897-ci ildə 25.881 nəfərdən artıraraq 1913-cü ildə 42.568 nəfərə çatdığı halda, azərbaycanlıların sayı (10 min nəfər) faktiki olaraq dəyişməz qalmışdı. XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində köçkün ermənilərin hesabına şəhərdə əhalinin mexaniki artımı təbii artımı bir neçə dəfə üstələmişdi.

Sovet hakimiyyəti illəri

1920-ci ildə Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin bərqərar edilməsi Qarabağın, o cümlədən, Şuşayanın əhalisinin etnik tərkibinə təsirsiz qalmadı. Həyata keçirilən repressiyalar şəhərdə azərbaycanlıların sayının daha da azalmasına səbəb olmuşdu. Sovet hakimiyyəti dövründə Şuşa şəhərinin inzibati statusu bir neçə dəfə dəyişikliyə m əruz qaldı. PK(b)P MK Qafqaz bürosu plenumunun 1921-ci il 5 iyul tarixli qərarı ilə Şuşa yeni yaradılmış Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin mərkəzi kimi müəyyənləşdirildi. Lakin bu qərar 1923-cü il iyulun 7-də h əyata keçirilərkən Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin mərkəzi Şuşa yox, Xankəndi seçildi. Görünür, ermənilər Azərbaycana qarşı hazırladıqları m əkrli palanları Şuşadan həyata keçirməyin heç də asan olmayacağını başa düşüb bu addımı atmışdılar. Şuşa şəhəri isə AK(b)P MK Riyasət heyətinin 1923-cü il 16 iyul tarixli iclasının xüsusi qərarı ilə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin tərkibinə daxil edildi. Şəhər eyni adlı rayonun və 12 kənddən ibarət Malıbəyli volostunun mərkəzinə çevrildi. Bununla da Şuşa 170 ildən artıq yerinə yetirdiyi statusdan – bütün Qarabağın mərkəzi statusundan məhrum edildi. Sovet hakimiyyəti Şuşa şəhərində yaşayan əhalinin sayına və milli tərkibinə ciddi təsir göstərdi. Vaxtilə Azərbaycanın böyük və abad şəhərlərindən biri olmuş Şuşada, təxminən 50 il ərzində, əhalinin sayı 3 dəfədən də çox azalmışdı. Belə ki, 1917-ci ildə burada 43.869 nəfər əhali yaşadığı halda, 1970-ci ildə onların sayı c əmisi 13.664 nəfər təşkil etmişdi. Sovet hakimiyyəti dövründə Şuşada yaşayan əhalinin milli tərkibi də ciddi dəyişikliyə məruz qaldı. Şuşanın Qarabağın mərkəzi statusundan məhrum edilməsi ona gətirib çıxardı ki, çar hökumətinin köçürmə siyasəti dövründə burada yerləşdirilmiş ermənilər tədricən onu tərk etdilər. 1970-ci ildə şəhərdə yaşayan 13.664 nəfər əhalinin yalnız 3577 nəfərini ermənilər təşkil edirdi. Sonrakı illərdə bu tendensiya daha da güclənmişdi. 1989-cu ildə Şuşada yaşayan 20.579 nəfər əhalinin cəmisi 1.377 nəfəri ermənilərdən ibarət idi.

Demoqrafik vəziyyət

1823-cü ilə aid statistik məlumatına görə, bu dövrdə Qarabağ xanlığında yaşayan 20035 ailədən 15729-nu azərbaycanlı, 4366-nı isə xristian (alban mənşəli) ailələri təşkil edirdi. 2000-ci ilin yazında Şuşada üç min nəfərdən az insan yaşayırdı. Bunların əksəriyyətini Azərbaycandan qaçqın düşmüş kasıb ermənilər təşkil edirdi.

İl Azərbaycanlılar % Ermənilər % Digər % Cəmi
1886 11,595 43.3 15,188 56.7 23 0.1 26,806
1897 10,778 41.6 14,420 55.7 683 2.6 25,581
1904 11,083 43.2 14,495 56.5 25,656
1916 19,121 43.6 23,396 53.3 1,352 3.1 43.869
1926 4,900 96.4 93 1.8 111 2.2 5,104
1939 3,701 68.2 1,476 27.2 247 4.5 5,424
1959 4,453 72.8 1,428 23.3 236 3.9 6,117
1970 6,974 80.2 1,540 17.7 179 2.1 8,693
1979 9,216 85.5 1,409 13.1 159 1.5 10,784
1989 14,738 98 15,039
2005 3,105 100 3,105
2009 3,900 100 3,900
2015 4,446 100 4,446

Sosial tərkib

 
Şuşalı gənc; Rəssam V.V.Vereşşagin, 1869.
 
Şuşada Hacı Qulu bəyin evi; Rəssam V.V.Vereşşagin, 1865.
 
Şuşada çay evi; Rəssam V.V.Vereşşagin, 1865.

Azərbaycanm digər şəhərləri kimi, Şuşada da əhalinin sosial tərkibi rəngarəng idi. Burada xan nəslinə mənsub ailələrlə yanaşı, bəylərin, dövlət məmurlarının, din xadimlərinin, tacirlərin, sənətkarların, maafların, hərbçilərin, müəllimlərin, tibb işçilərinin və başqalarının ailələri yaşayırdı. 1830-cu il məlumatına görə Şuşada 56 bəy, 64 müsəlman ruhanisi, 21 xristian din xadimi, dükanı olan 200 tacir və emalatxanası olan 266 sənətkar yaşayırdı. XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq, şəhərin iqtisadi həyatında müşahidə edilən canlanma və bununla əlaqədar əhalinin sayının sürətlə artması əhalinin sosial tərkibinə də ciddi təsir göstərmişdi. 1897-ci ildə keçirilmiş ümumrusiya siyahıyaalmasına görə Şuşada 2272 nəfər zadəgan, 270 nəfər din xadimi, 1416 nəfər tacir, 2738 nəfər sənətkar, 97 nəfər dövlət məmuru, 334 nəfər hərbçi və başqaları qeydə alınmışdı. Göründüyü kimi, Şuşada yaşayan əhali arasında imtiyazlı silkin nümayəndələri çox idi. Bu, hər şeydən əvvəl, şəhərin yaranıb formalaşdığı XVIII əsrin ikinci yarısı — XIX əsrin əwəllərində ara müharibələrinin və yadelli hücumların fasiləsiz davam etdiyi bir şəraitdə şəhərin etibarlı sığınacaq yeri olması ilə bağlı olmuşdur. Şuşanın kurort şəhəri kimi şöhrət qazanması da bu məsələdə az rol oynamamışdı. Şəhərin külli miqdarda süfrə və müalicəvi bulaqlara malik olması, dörd tərəfdən alp çəmənlikləri ilə əhatə olunması, büllur kimi təmiz havası onu bütün imkanlı adamlar üçün cəlbedici edirdi. Elə bu səbəblərdən idi ki, Qarabağ bəylərinin əksəriyyəti Şuşada yaşamağa üstünlük verir, burada özləri üçün təmtəraqlı imarətlər tikdirirdilər.

Məşğuliyyət

Şuşa şəhəri XVIII əsrin sonlarından başlayaraq bütün Cənubi Qafqazın mühüm ticarət mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Şuşadan çıxan ticarət karvanları müxtəlif Azərbaycan xanlıqlarına gedir, geri qayıdarkən isə həmin xanlıqlarda istehsal olunmuş məhsulları Şuşa bazarlarına daşıyırdılar. XIX əsrin əvvəllərində Şuşaya Dərbənddən qızıl boya, Şəki xanlığından silah, ipək, mahud, yapıncı və xalça, Bakıdan neft və zəfəran, Naxçıvandan duz və bez parça, Gəncədən zəy və meyvə gətirilirdi. XIX əsrin ikinci yarısına aid mənbələrdən birində göstərilir. "Şuşa gündən-günə yox, saatdan-saata böyüyür, onun ticarəti inkişaf edir, şəhər əhalisi varlanır. Bura hər tərəfdən dəstə-dəstə adamlar axışıb gəlməkdədir". Şuşanın ticarət əlaqələrində Cənubi Azərbaycan və İran şəhərləri, xüsusilə Təbriz şəhəri mühüm yer tuturdu. Bu şəhərlərdən Şuşaya daha çox toxuculuq məhsulları gətirilirdi. 1830-cu ildə Təbrizdən Şuşaya 300 tay bürmet parça, 300 yük bez parça, 1000 arşın qanavuz parça, 200 ədəd qələmkar parça, 2000 ədəd ipək yaylıq, 1000 ədəd örtük və s. gətirilmişdi.117 Bu növ parçalar və digər toxuculuq məmulatları, həmçinin müxtəlif növ ədviyyat, qənd, xına, dəri və s. məh- sullar Şuşaya Xoy, Ərdəbil, Urmiya şəhərlərindən və İrandan da idxal edilirdi. Ümumiyyətlə, Cənubi Azərbaycandan və İrandan Şuşaya gətirilən məhsulların illik həcmi 140 min gümüş rubla bərabər idi.118 Şuşa tacirləri Osmanlı imperiyası, Rusiya, Hindistan və Avropa ölkələri ilə də qızğın ticarət əlaqələri saxlayırdılar. Şuşanın XIX əsrdə ticarət əlaqələrindən bəhs edən mənbələrdən birində göstərilirdi ki, bu şəhər "Qərbin və Şərqin bir çox ölkələri ilə ticarət edirdi. Həmin dövrdə Şuşaya Qafqazın, Osmanlı imperiyasının, Rusiyamn, İranın, İraqın və Hindistanm müxtəlif şəhərlərindən tez-tez tacirlər gəlirdilər. Şuşa tacirləri də həmin ölkələrdə olur, hətta Almaniyadakı məşhur Leypsiq yarmarkasında iştirak edirdilər. İpəklə ticarət edən şuşalı tacirlər Nijniy Novqorod yarmarkasına gedirdilər. Onlara Konstantinopol bazarlarında da rast gəlmək olardı". XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində Şuşa Rusiya şəhərləri ilə geniş ticarət əlaqələri saxlayırdı. Moskvada və Novqorodda qızğın ipək ticarəti ilə məşğul olan şuşalı tacirlər Rusiyadan mahud, pambıq və ipək parçalar, çini və şüşə qablar, dəmir, mis və dəmir məmulatları, müxtəlif növ xəzlər, kağız və s. alıb gətirirdilər. Şuşa şəhəri özünün sənətkarlıq məhsulları ilə də şöhrət qazanmışdı. Şuşa sənətkarları həm daxili tələbatı ödəmək, həm də digər Azərbaycan xanlıqlarına və xarici ölkələrə ixrac etmək üçün müxtəlif növ sənətkarlıq məhsulları istehsal edirdilər. Şəhər əhalisinin sənətkarlıq məhsullanna olan tələbatının ödənilməsi də yerli sənətkarların üzərinə düşürdü. "Qarabağ əyalətinin təsviri"ndən aydın olur ki, XIX əsrin əvvəllərində Şuşada 50-dən artıq sənətkarlıq sahəsi üzrə ixtisaslaşmış sənətkarlar fəaliyyət göstərirdi. Onların arasında papaqçılar, çəkməçilər, dərzilər, dülgərlər, həllaclar çoxluq təşkil edirdilər. Bu dövrdə Şuşada ayrı-ayrı sənətkarlıq sahələri, xususlIə toxuculuq və xalçaçıhq getdikcə daha çox əmtəə xarakteri daşıyır, sifarişlə məhsul ıstehsalı ılə yanaşı, bazar üçün məhsul istehsalı da genişlənirdi. Sənətkarlıq məhsulları istehsalı şəhərin iqtisadi həyatın.n əsasını təşkil edirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Şuşada ev sənətkarlığı da yüksək inkişaf etmişdi. Şəhərdə ev şəraitində çoxsaylı toxucular və xalçaçılar fəaliyyət göstərirdi. Rusıya-Iran müharibələrinin başa çatmasından az sonra tərtib olunmuş rus mənbələrındən birindədə göstərilirdi: "Bütün İranda olduğu kimi, bizim müsəlman yılayətlənndə də ıpək və pambıq parçalar fabrikdə deyil, daha çox şəhər əhalisi tərəfındən evlərdə ıstehsal edilir" Bu, toxuculuq istehsalmda qadın əməyindən genış istifadə edilməsilə bağı idi. Şəriət qaydalanna görə müsəlman qadınların şəhərin ictimai yerlərində emalatxana açıb əmək fəaliyyəti ilə məşğul olmaları məqbul hesab edilmirdi. Azərbaycanda qadın toxucuların əmək və məişət şəraiti haqqında ətraflı məlumat verən müəlliflərdən biri yazırdı: "Ev qayğılarından başqa digər məşğuliyyəti olmayan qadınlar bütün sərbəst vaxtlarını yun, pambıq və ipək əyirilməsinə sərf edir, sonra isə parça toxuyurdular. Qadınlar əyiricilik və toxuculuqdan başqa, daha incə sənətlərlə — ipək üzərinə naxış vurmaq və digər zərif, zəhmət tələb edən işlərlə məşğul olurlar". Şuşada sənətkarlığın inkişafı və sənətkarların sayı digər mənbələrdə də öz əksini tapmışdır. Məsələn, Həştərxan gömrükxana idarəsinin direktoru N.İva- novun 1809-cu ilə aid olan məlumatından aydın olur ki, bu dövrdə Şuşada 1500 toxucu dəzgahı fəaliyyət göstərirdi. Əslində, 1500 toxucu dəzgahı ən azı 1500 sənətkar deməkdir. Əgər bu rəqəmin üzərinə digər sənət sahiblərini, habelə ev şəraitində fəaliyyət göstərən xalçaçıları və toxucuları da əlavə etsək, XVIII əsrin sonu — XIX əsrin əvvəllərində Şuşada 2 mindən çox sənətkarın fəaliyyət göstərdiyi aydın olar. Göründüyü kimi, toxuculuq Şuşada ən geniş yayılmış və inkişaf etmiş sənət sahələrindən biri idi. Qarabağ xanlığında pambıqçılığın yüksək inkişaf səviyyəsinə çatması burada müxtəlif növ pambıq parçaların istehsah üçün daha əlverişli şərait yaradırdı. XVIII əsrin sonlarında Şuşada və onun ətrafında yerləşən yaşayış məntəqələrində pambıq parça istehsal edən 1000-dək toxucu dəzgahı fəaliyyət göstərirdi. İstehsal edilən pambıq parçalar yerli əhalinin tələbatını ödəməklə yanaşı, Rusiya və İrana da ixrac edilirdi.

Din

 
Şuşalılar Məhərrəmlik ayında; Rəssam V.V.Vereşşagin, 1865.

XIX əsrin sonunda Şuşada 17 məscid fəaliyyət göstərib. Şuşa şəhərində memar Kərbəlayı Səfixan Qarabaği tərəfindən inşa edilən iki məscid və iki mədrəsə binası var. Şəhərin tanınmış məscidlərindən Aşağı Gövhər ağa məscidi, Yuxarı Gövhər ağa məscidi, Culfalar məscidi, Hacı Yusifli məscidi, Köçərli məscidi, Mamay məscidi, Mərdinli məscidi, Quyuluq məscidi, Saatlı məscidi, Seyidli məscidi, Çöl Qala məscidi, Xoca Mərcanlı məscidi, Təzə məhəllə məscidi və digərlərini qeyd etmək olar.

Tanınmış sakinləri

Şəhərin tanınmış sakinlərdən şair Mirzə Rəhim Fəna, heykəltəraş Münəvvər Rzayeva, jurnalist Haşım bəy Vəzirov, Türkiyənin ilk qadın vəkili Sürəyya Ağaoğlu, futbol hakimi Eldar Əzimzadə, bəstəkar Süleyman Ələsgərov, dövlət xadimi İskəndər Əliyev, həkim Azad Əmirov, tarzən Məşədi Cəmil Əmirov, mühəndis Teymur bəy Aslanov, Sovet İttifaqı Qəhrəmanı və Azərbaycanın Daxili İşlər Naziri Xəlil Məmmədov, Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Ramiz Qəmbərov, müğənni Sürəyya xanım Qacar, hərbçi Azad bəy Vəzirov, dramaturq Süleyman Sani Axundov və digərlərini qeyd etmək olar.

İstinadlar

  1. ↑ Описание Карабахской провинции, составленное в 1823 году по распоряжению главнокомандующего в Грузии Ермолова. Тбилиси, 1866
  2. Əliyev F.M. Şimali Azərbaycan şəhərləri. Bakı, 1960
  3. Шавров Н.Н. Новая угроза русскому делу в Закавказье: предстоящая распродажа Мугани иногородцам. СПб., 1911
  4. Садыхова Г. История города Шуши. Баку, 2004
  5. İmanov R.C. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə qəsd-qondarma Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti. Bakı, 2005
  6. ↑ de Vaal, Tomas (2008). Qara bağ: Ermənistan və Azərbaycan sülh və savaş yollarında. Bakı. 342. ISBN 978-9952-25-086-2. (#accessdate_missing_url)
  7. Mahmudov Y. Şükürov K. Qarabağ. Real tarix, faktlar və sənədlər. Bakı, 2005
  8. ↑  (rus.) НАСЕЛЕНИЕ НАГОРНОГО КАРАБАХА
  9.  (rus.) г. Шуша Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Демоскоп Weekly
  10.  (rus.) Caucasian Calendar (Кавказский Календарь), 1917, p. 190
  11.  (rus.) ШУШИНСКИЙ РАЙОН (1939 г.)
  12.  (rus.) ШУШИНСКИЙ РАЙОН (1959 г.)
  13.  (rus.) ШУШИНСКИЙ РАЙОН (1970 г.)
  14.  (rus.) ШУШИНСКИЙ РАЙОН (1979 г.)
  15.  (rus.) Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения союзных республик, их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу
  16. De facto and De Jure Population by Administrative Territorial Distribution and Sex Census in NKR, 2005. THE NATIONAL STATISTICAL SERVICE OF NAGORNO-KARABAKH REPUBLIC
  17. (PDF). stat-nkr.am. National Statistical Service of Nagorno-Karabakh Republic. səh. 37. 2011-08-27 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-04-07.
  18. Sarukhanyan, Vahe (2 June 2015). "Շուշին փորձում է կրկին կրթական կենտրոն դառնալ". Hetq (erməni). ...քաղաքում գրանցված է 4.446 մարդ...
  19. ↑ "Qarabağdakı ibadət evləri". modern.az. İstifadə tarixi: 13 oktyabr 2017.

September 18, 2021
şuşanın, əhalisi, azərbaycan, respublikasının, dağlıq, qarabağ, bölgəsində, yerləşən, şuşa, şəhərinin, əhalisi, mündəricat, sakinləri, etnik, tərkib, türkmənçay, müqaviləsinin, şəhərin, etnik, tərkibinə, təsiri, məlikliklərin, əhalisi, xristianlaşdırma, siyasə. Susanin ehalisi Azerbaycan Respublikasinin Dagliq Qarabag bolgesinde yerlesen Susa seherinin ehalisi Mundericat 1 Ilk sakinleri 2 Etnik terkib 2 1 Turkmencay muqavilesinin seherin etnik terkibine tesiri 2 2 Melikliklerin ehalisi 3 Xristianlasdirma siyaseti 4 Sovet hakimiyyeti illeri 5 Demoqrafik veziyyet 6 Sosial terkib 7 Mesguliyyet 8 Din 9 Taninmis sakinleri 10 IstinadlarIlk sakinleri Redakte Susalilar seher meydaninda Ressam V V Veressagin 1869 Seherin esasinin qoyulmasi Qarabag xanliginin banisi Penaheli xanin adi ile baglidir 1747 ci ilde Nadir sahin oldurulmesinden sonra Cenubi Qafqazda yaranmis siyasi perakendelik Penaheli xani oz tehlukesizliyini temin etmek meqsedile guclu mudafie imkanlari olan qala tikdirmeye mecbur edirdi O bu meqsedle 1748 ci ilde Bayat qalasini 1752 ci ilde ise Sahbulaq qalasini tikdirdi Lakin bu qalalardan hec biri fasilesiz davam eden ara muharibeleri seraitinde xanligin tehlukesizliyini temin etmek iqtidarinda deyildi Penaheli xan daha etibarli dusmen hucumu ucun elcatmaz olan yeni bir qala tikdirmeyi qerara aldi Deniz seviyyesinden 1300 1600 m hundurlukde yerlesen ve uc terefden sildirim qayalarla ehate olunan dag yaylasi bu teleblere tam cavab verirdi Secilmis erazinin cox elverisli herbi strateji movqeye malik oldugunu basa dusen Penaheli xan 1754 cu ilde yeni qalanin tikintisine baslamaq haqqinda emr verdi 1756 ci ilde tehlukesiz yasamaq ucun zeruri isler basa catdirildiqdan sonra Qarabag xanliginin paytaxti buraya kocuruldu Yeni qala ilk illerde oz banisinin adi ile Penahabad sonralar ise Susa adlandirildi Yeni yarandigi dovrde Susa cemisi 162 ailenin yasadigi kicik bir yasayis menteqesi idi Rus memurlarinin XIX esrin evvellerinde tertib etdikleri arxiv senedinin melumatindan aydin olur ki bu ailelerin hamisi azerbaycanlilardan ibaret idi 1 Bu o demekdir ki Susanin esasini azerbaycanlilar qoymus v e ilk dovrde burada ancaq azerbaycanlilar yasamislar Sonraki dovrde seherde yasayan ehalinin sayi Qarabag xanliginin muxtelif mahallarindan kocub gelenlerin hesabina suretle artmisdi Bir terefden cox elverisli movqeye malik olmasi diger terefden ise Qarabag xanliginin merkezine cevrilmesi Susa seherini etrafda yasayan ehali ucun cox celbedici edirdi Elde olunan melumatlar gosterir ki artiq XVIII esrin sonu XIX esrin evvellerinde burada 2 minden cox aile yasayirdi 2 Eger her ailenin orta hesabla 5 neferden ibaret oldugunu nezere alsaq gosterilen dovrde Susada 10 min neferden cox ehalinin yasadigini mueyyenlesdire bilerik Bu ehalinin esas hissesini Qarabag xanliginin Demircihesenli Kebirli Dizaq Cavansir Otuziki Iyirmidord ve Xacin mahallarindan kocub gelenler teskil edirdi Etnik terkib Redakte Susada Azerbaycan mektebi Ressam V V Veressagin 1865 Susanin ehalisi Azerbaycan turklerinden ibaret idi Bunu seherin butun mehelle adlannin Tebrizli Culfalar Haci Yusifli Merdinli Saatli Kocerli Xoca Mercanli ve s Azerbaycan turkcesinde olmasi da subut edir XVIII esrin sonu XIX esrin evvellerinde Susaya kocub gelenler arasinda mensece alban olub orta esrler dovrunde ermeni kilsesinin tesiri altinda qriqoryanlasmis ve ermenilesmis ehali de var idi Onlarin ekseriyyetini Qarabag xanliginin Tativ Xacin ve Dizaq mahallarindan gelenler teskil edirdi Lakin Qarabag eyaletinin tesviri adli senedin melumatlari esasinda apardigimiz hesablamalardan melum olur ki bu ehali Susada yasayan butun ehalinin cemisi 27 ni teskil edirdi 1 XIX esrin evvellerine aid statistik melumatlar gosterir ki xristian ehali yalniz Susada deyil hem de butun Qarabag xanliginda ehalinin az bir hissesini teskil edirdi 1823 cu ile aid statistik melumatlardan aydin olur ki bu dovrde Qarabag xanliginda yasayan 20 035 aileden 15 729 nu azerbaycanli 4 366 ni ise xristian aileleri teskil edirdi Turkmencay muqavilesinin seherin etnik terkibine tesiri Redakte XIX esrin evvellerine qeder Qarabagda o cumleden Susada yasayan ehalinin mutleq ekseriyyetini azerbaycanlilar teskil edirdi Turkmencay muqavilesinin imzalanmasindan sonra Simali Azerbaycanda yaranmis siyasi sabitlik Susada ehalinin artmasina musbet tesir gosterdi XIX esrin 70 ci illerinden baslayaraq yeni senaye muessiselerinin ise salinmasi seherde isci quvvesine telebati xeyli artirmisdi Bu ise seherde ehalinin sayimn xeyli artmasina getirib cixardi XIX esrin evveli ile muqayisede Susada ehalinin sayi 2 5 defe artaraq esrin sonunda 25881 nefere catdi XX esrin evvellerinde ise bu artim daha suretle getmis ve 1917 ci ilde seher ehalisinin sayi 43869 nefere catmisdi Bolgede alban menseli xristian ehalinin ermenilesme prosesinin basa catmasi ve ermenilerin sayinin suretle artmasi da Turkmencay ve 1829 cu ilde Osmanli Turkiyesi ile imzaladigi Edirne muqavilelerinden sonra bas verdi Cenubi Qafqazin isgalini basa catdiran car Rusiyasi burada oz movqelerini mohkemlendirmek ucun ermenilerden istifade etmek qerarina geldi Adlari cekilen muqavilelerin sertlerine esasen ermenilerin Irandan ve Osmanli Turkiyesinden Cenubi Qafqaza esasen tarixi Azerbaycan torpaqlarina kocurulmesine baslanildi Resmi melumatlara gore Rusiya tekce 1828 1830 cu illerde Cenubi Qafqaza 40 min nefer Iran ermenisi ve 84 min nefer Turkiye ermenisi kocurmusdu Ermenilerin Cenubi Qafqaza kocurulmeleri bundan sonra donmez xarakter almis v e getdikce guclenmisdi Mehz bu kutlevi kocurmelerin neticesi idi ki Turkmencay muqavilesinden kecen 80 il erzinde Cenubi Qafqazda ermenilerin sayi texminen 4 5 defe artmisdi Rus qafqazsunasi N Savrov yazirdi ki XX esrin evvellerinde Cenubi Qafqazda yasayan 1 3 milyon ermeninin 1 milyonu gelmedir 3 Melikliklerin ehalisi Redakte XVII esrde ve XVIII esrin evvelinde Qa rabagin dagliq hissesinde bes alban xristian melikliyi Xacin Cilebord Gulustan Ve rende ve Dizaq movcud idi Bu meliklikler den Xacin melikliyinin tarixi daha qedim olub vaxtile Albaniyani idare etmis Mehra niler sulalesine gedib cixir XIII esrde bu quruma bascihq etmis Hesen Calal ozunu Alban cari Alban hududlarinin hakimi Xacin ve Arsax olkesinin knyazi adlandirirdi Xacin melikliyi istisna olmaqla qalan dord alban melikliyi Qarabaga gelme idiler Mirze Adigozel bey yazir ki Dizaq hakimi olan Melik Yeqan Qarabaga XVIII esrin evvellerinde gelmis ve dasidigi melik tituluna Nadir sah terefinden layiq gorulmusdu Verende melikliyinin Qarabagda yaranma tarixi 1603 cu ile aiddir Bu melikliyin esasini Goyce esilzadelerinden olan ve yasadigi yerde meruz qaldigi teqiblerden yaxa qurtar maq ucun Qarabaga qacmis Melik Sahnezer qoymusdu Mirze Adigozel beyin Talis ad landirdigi Gulustan melikliyinin hakimleri Qarabaga Sirvandan gelmisdiler 88 Cilebord melikliyine basciliq etmis Melik Yesai 1687 ci ilde Sunik hakimini oldurdukden sonra Qarabaga qacmis ve XVIII esrin 30 cu illerinde Nadir sahin Osmanli Turkiyesine qarsi apardigi muharibeler zamani gosterdiyi xidmete gore sultan tituluna layiq gorulmusdu 89 Belelikle mensece alban olan Qarabag melikliklerinin ehalisinin etnik mense ba ximindan muasir ermenilerle hec bir ela qesi yoxdur Ve bu melikliklerin dordunun Cilebord Gulustan Verende ve Dizaq ehalisi Qarabagin yerli ehalisi deyildi Qarabaga Azerbaycanin basqa yerlerin den kocub gelmisdiler XIX esrin evvellerine aid statistik melumatlar gosterir ki xristian ehali Qarabag xanliginm ehalisinin olduqca az bir qismini teskil edirdi Qarabag eyaletinin tesviri nde verilmis melumatlardan aydin olur ki 1823 cu ilde Qarabag xanliginda yasayan 20035 aile den 15729 unu azerbaycanli 4366 smi ise menbede duzgun olmayaraq ermeni kimi qeleme verilen alban xristian aileleri teskil edirdi Qarabag eyaletinin tesviri demoqrafik proseslerin hec de azerbaycanlilar ucun elverisli olmayan bir dovrde tertib edildiyinden bolgedeki etnik menzereni oldugu kimi eks etdirmir Bele ki 1804 1813 cu iller Birinci Rusiya Iran muharibesinin toretdiyi kutlevi acliq daginti ve xestelikler elece de muharibeden sonraki illerde Qarabag xanliginda tetbiq edilen amansiz isgal rejimi burada azerbaycanhlann sayinin keskin sekilde azalmasina sebeb olmusdu Rus generali P S Kotlyarevskinin bu dovre aid raportlanndan birinde gosterilirdi ki Qarabag xanliginin Rusiyanin terkibine qatildigi 1805 ci ilden kecen 7 il erzinde bu xanliqda yasayan 4845 azerbaycanli ailesi oz yasayis yerini terk ederek Irana qacmaga mecbur olmusdur Bu proses sonraki illerde de davam etmisdir Rusiya isgal rejiminin amansiz teqiblerine tab getire bilmeyen sonuncu Qarabag xani Mehdiqulu xan 1822 ci ilde Irana qacmaga mecbur olmus ve bu zaman ozu ile xeyli azerbaycanli ailesini de aparmisdi Oxsar prosesler Susa seherinde de getmisdi XVIII esrin sonlarinda 10 min nefer ehalinin yasadigi bu seherde XIX esrin ewellerinde ehalinin sayi texmi nen 2 3 min nefer azalmisdi Bunun sebeblerinden behs eden S A Yegiazarov yazirdi ki Susa ehalisinin bir qismi Aga Mehemmed sah Qacarla muharibe zamani qacib dagilmis diger qismi ise Qarabag xanligi Rusiyaya qatildiqdan sonra Irana kocmusdu Hetta bu agir mustemleke ve ayri seckilik seraitinde bele xristian ehali Qarabag xanliginda o cumleden Susa seherinde ehalinin az bir hissesini teskil edirdi 1823 cu ilde Susada yasayan 1532 ailenin 1000 den coxu azerbaycanlilardan texminen 500 u ise ermenilerden yeni ermenilesmis albanlardan ibaret idi Susa seherinde ehalinin etnik terkibinin bu nisbeti hetta car hokumetinin ermenileri kutlevi suretde Irandan ve Osmanli imperiyasmdan Qarabaga kocurduyu dovrde XIX esrin 30 cu illerinde de deyismemisdi Hemin dovrde seherde qeyde alinmis 1698 ailenin 936 sini azerbaycanlilar teskil edirdi Xristianlasdirma siyaseti RedakteXVIII esrin sonu XIX esrin evvellerinde Susaya kocub gelenler arasinda mensece alban olub orta esrler dovrunde ermeni kilsesinin tesiri altinda qriqoryanlasmis ve ermenilesmis ehali de var idi Onlarin ekseriyyetini Qarabag xanliginin Tativ Xacin ve Dizaq mahallarindan gelenler teskil edirdi Lakin Qarabag eyaletinin tesviri adli senedin melumatlari esasinda apardigimiz hesablamalardan melum olur ki bu ehali Susada yasayan butun ehalinin cemisi 27 ni teskil edirdi 1 XIX esrin evvellerine aid statistik melumatlar gosterir ki xristian ehali yalniz Susada deyil hem de butun Qarabag xanliginda ehalinin az bir hissesini teskil edirdi 1823 cu ile aid statistik melumatlardan aydin olur ki bu dovrde Qarabag xanliginda yasayan 20 035 aileden 15 729 nu azerbaycanli 4 366 ni ise xristian aileleri teskil edirdi Rusiyanin Cenubi Qafqazda heyata kecirdiyi xristianlasdirma siyaseti Susa seherinin hem inzibati statusuna hem de demoqrafik veziyyetine ciddi tesir gosterdi Seher 1822 ci ilde Qarabag xanligi legv edildikden sonra yeni yaradilmis Qarabag eyaletinin 1840 ci ilden ise Susa qezasinin merkezine cevrildi Turkmencay muqavilesinin imzalanmasindan sonra Azerbaycanda yaranmis siyasi sabitlik Susada da ehalinin sayinin artmasina getirib cixardi XIX esrin 70 ci illerinden baslayaraq fabrik zavod istehsalinin yaranmasi ile elaqedar isci quvvesine telebatin artmasi da seherde ehali artimini xeyli suretlendirdi XIX esrin evveli ile muqayisede Susada ehalinin sayi 2 5 defe artaraq esrin sonunda 25 881 nefer teskil etmisdi XX esrin evvellerinde ise bu artim daha suretle getmis ve 1917 ci ilde seher ehalisinin sayi 43 869 nefere catmisdi 4 Lakin Susada musahide edilen bu artim hec de seherin koklu sakinleri olan azerbaycanlilarin hesabina bas vermemisdi Rus carizminin heyata kecirdiyi kocurme siyaseti burada indiye q eder movcud olmus etnik balansin pozulmasina ermenilerin sayca suretle artmasina getirib cixartdi Tekce onu gostermek kifayetdir ki Susada ehalinin umumi sayi 1897 ci ilde 25 881 neferden artiraraq 1913 cu ilde 42 568 nefere catdigi halda azerbaycanlilarin sayi 10 min nefer faktiki olaraq deyismez qalmisdi XIX esrin sonu XX esrin evvellerinde kockun ermenilerin hesabina seherde ehalinin mexaniki artimi tebii artimi bir nece defe ustelemisdi Sovet hakimiyyeti illeri Redakte1920 ci ilde Azerbaycanda sovet hakimiyyetinin berqerar edilmesi Qarabagin o cumleden Susayanin ehalisinin etnik terkibine tesirsiz qalmadi Heyata kecirilen repressiyalar seherde azerbaycanlilarin sayinin daha da azalmasina sebeb olmusdu 5 Sovet hakimiyyeti dovrunde Susa seherinin inzibati statusu bir nece defe deyisikliye m eruz qaldi PK b P MK Qafqaz burosu plenumunun 1921 ci il 5 iyul tarixli qerari ile Susa yeni yaradilmis Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinin merkezi kimi mueyyenlesdirildi Lakin bu qerar 1923 cu il iyulun 7 de h eyata kecirilerken Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinin merkezi Susa yox Xankendi secildi Gorunur ermeniler Azerbaycana qarsi hazirladiqlari m ekrli palanlari Susadan heyata kecirmeyin hec de asan olmayacagini basa dusub bu addimi atmisdilar Susa seheri ise AK b P MK Riyaset heyetinin 1923 cu il 16 iyul tarixli iclasinin xususi qerari ile Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinin terkibine daxil edildi Seher eyni adli rayonun ve 12 kendden ibaret Malibeyli volostunun merkezine cevrildi Bununla da Susa 170 ilden artiq yerine yetirdiyi statusdan butun Qarabagin merkezi statusundan mehrum edildi Sovet hakimiyyeti Susa seherinde yasayan ehalinin sayina ve milli terkibine ciddi tesir gosterdi Vaxtile Azerbaycanin boyuk ve abad seherlerinden biri olmus Susada texminen 50 il erzinde ehalinin sayi 3 defeden de cox azalmisdi Bele ki 1917 ci ilde burada 43 869 nefer ehali yasadigi halda 1970 ci ilde onlarin sayi c emisi 13 664 nefer teskil etmisdi 6 Sovet hakimiyyeti dovrunde Susada yasayan ehalinin milli terkibi de ciddi deyisikliye meruz qaldi Susanin Qarabagin merkezi statusundan mehrum edilmesi ona getirib cixardi ki car hokumetinin kocurme siyaseti dovrunde burada yerlesdirilmis ermeniler tedricen onu terk etdiler 1970 ci ilde seherde yasayan 13 664 nefer ehalinin yalniz 3577 neferini ermeniler teskil edirdi Sonraki illerde bu tendensiya daha da guclenmisdi 1989 cu ilde Susada yasayan 20 579 nefer ehalinin cemisi 1 377 neferi ermenilerden ibaret idi 7 Demoqrafik veziyyet Redakte1823 cu ile aid statistik melumatina gore bu dovrde Qarabag xanliginda yasayan 20035 aileden 15729 nu azerbaycanli 4366 ni ise xristian alban menseli aileleri teskil edirdi 2000 ci ilin yazinda Susada uc min neferden az insan yasayirdi 6 Bunlarin ekseriyyetini Azerbaycandan qacqin dusmus kasib ermeniler teskil edirdi 6 Il Azerbaycanlilar Ermeniler Diger Cemi1886 8 11 595 43 3 15 188 56 7 23 0 1 26 8061897 9 10 778 41 6 14 420 55 7 683 2 6 25 5811904 11 083 43 2 14 495 56 5 25 6561916 10 19 121 43 6 23 396 53 3 1 352 3 1 43 8691926 8 4 900 96 4 93 1 8 111 2 2 5 1041939 11 3 701 68 2 1 476 27 2 247 4 5 5 4241959 12 4 453 72 8 1 428 23 3 236 3 9 6 1171970 13 6 974 80 2 1 540 17 7 179 2 1 8 6931979 14 9 216 85 5 1 409 13 1 159 1 5 10 7841989 15 14 738 98 15 0392005 16 3 105 100 3 1052009 17 3 900 100 3 9002015 18 4 446 100 4 446Sosial terkib Redakte Susali genc Ressam V V Veressagin 1869 Susada Haci Qulu beyin evi Ressam V V Veressagin 1865 Susada cay evi Ressam V V Veressagin 1865 Azerbaycanm diger seherleri kimi Susada da ehalinin sosial terkibi rengareng idi Burada xan nesline mensub ailelerle yanasi beylerin dovlet memurlarinin din xadimlerinin tacirlerin senetkarlarin maaflarin herbcilerin muellimlerin tibb iscilerinin ve basqalarinin aileleri yasayirdi 1830 cu il melumatina gore Susada 56 bey 64 muselman ruhanisi 21 xristian din xadimi dukani olan 200 tacir ve emalatxanasi olan 266 senetkar yasayirdi XIX esrin ikinci yarisindan baslayaraq seherin iqtisadi heyatinda musahide edilen canlanma ve bununla elaqedar ehalinin sayinin suretle artmasi ehalinin sosial terkibine de ciddi tesir gostermisdi 1897 ci ilde kecirilmis umumrusiya siyahiyaalmasina gore Susada 2272 nefer zadegan 270 nefer din xadimi 1416 nefer tacir 2738 nefer senetkar 97 nefer dovlet memuru 334 nefer herbci ve basqalari qeyde alinmisdi Gorunduyu kimi Susada yasayan ehali arasinda imtiyazli silkin numayendeleri cox idi Bu her seyden evvel seherin yaranib formalasdigi XVIII esrin ikinci yarisi XIX esrin ewellerinde ara muharibelerinin ve yadelli hucumlarin fasilesiz davam etdiyi bir seraitde seherin etibarli siginacaq yeri olmasi ile bagli olmusdur Susanin kurort seheri kimi sohret qazanmasi da bu meselede az rol oynamamisdi Seherin kulli miqdarda sufre ve mualicevi bulaqlara malik olmasi dord terefden alp cemenlikleri ile ehate olunmasi bullur kimi temiz havasi onu butun imkanli adamlar ucun celbedici edirdi Ele bu sebeblerden idi ki Qarabag beylerinin ekseriyyeti Susada yasamaga ustunluk verir burada ozleri ucun temteraqli imaretler tikdirirdiler Mesguliyyet RedakteSusa seheri XVIII esrin sonlarindan baslayaraq butun Cenubi Qafqazin muhum ticaret merkezlerinden birine cevrilmisdi Susadan cixan ticaret karvanlari muxtelif Azerbaycan xanliqlarina gedir geri qayidarken ise hemin xanliqlarda istehsal olunmus mehsullari Susa bazarlarina dasiyirdilar XIX esrin evvellerinde Susaya Derbendden qizil boya Seki xanligindan silah ipek mahud yapinci ve xalca Bakidan neft ve zeferan Naxcivandan duz ve bez parca Genceden zey ve meyve getirilirdi XIX esrin ikinci yarisina aid menbelerden birinde gosterilir Susa gunden gune yox saatdan saata boyuyur onun ticareti inkisaf edir seher ehalisi varlanir Bura her terefden deste deste adamlar axisib gelmekdedir Susanin ticaret elaqelerinde Cenubi Azerbaycan ve Iran seherleri xususile Tebriz seheri muhum yer tuturdu Bu seherlerden Susaya daha cox toxuculuq mehsullari getirilirdi 1830 cu ilde Tebrizden Susaya 300 tay burmet parca 300 yuk bez parca 1000 arsin qanavuz parca 200 eded qelemkar parca 2000 eded ipek yayliq 1000 eded ortuk ve s getirilmisdi 117 Bu nov parcalar ve diger toxuculuq memulatlari hemcinin muxtelif nov edviyyat qend xina deri ve s meh sullar Susaya Xoy Erdebil Urmiya seherlerinden ve Irandan da idxal edilirdi Umumiyyetle Cenubi Azerbaycandan ve Irandan Susaya getirilen mehsullarin illik hecmi 140 min gumus rubla beraber idi 118 Susa tacirleri Osmanli imperiyasi Rusiya Hindistan ve Avropa olkeleri ile de qizgin ticaret elaqeleri saxlayirdilar Susanin XIX esrde ticaret elaqelerinden behs eden menbelerden birinde gosterilirdi ki bu seher Qerbin ve Serqin bir cox olkeleri ile ticaret edirdi Hemin dovrde Susaya Qafqazin Osmanli imperiyasinin Rusiyamn Iranin Iraqin ve Hindistanm muxtelif seherlerinden tez tez tacirler gelirdiler Susa tacirleri de hemin olkelerde olur hetta Almaniyadaki meshur Leypsiq yarmarkasinda istirak edirdiler Ipekle ticaret eden susali tacirler Nijniy Novqorod yarmarkasina gedirdiler Onlara Konstantinopol bazarlarinda da rast gelmek olardi XIX esrde ve XX esrin evvellerinde Susa Rusiya seherleri ile genis ticaret elaqeleri saxlayirdi Moskvada ve Novqorodda qizgin ipek ticareti ile mesgul olan susali tacirler Rusiyadan mahud pambiq ve ipek parcalar cini ve suse qablar demir mis ve demir memulatlari muxtelif nov xezler kagiz ve s alib getirirdiler Susa seheri ozunun senetkarliq mehsullari ile de sohret qazanmisdi Susa senetkarlari hem daxili telebati odemek hem de diger Azerbaycan xanliqlarina ve xarici olkelere ixrac etmek ucun muxtelif nov senetkarliq mehsullari istehsal edirdiler Seher ehalisinin senetkarliq mehsullanna olan telebatinin odenilmesi de yerli senetkarlarin uzerine dusurdu Qarabag eyaletinin tesviri nden aydin olur ki XIX esrin evvellerinde Susada 50 den artiq senetkarliq sahesi uzre ixtisaslasmis senetkarlar fealiyyet gosterirdi Onlarin arasinda papaqcilar cekmeciler derziler dulgerler hellaclar coxluq teskil edirdiler Bu dovrde Susada ayri ayri senetkarliq saheleri xususlIe toxuculuq ve xalcacihq getdikce daha cox emtee xarakteri dasiyir sifarisle mehsul istehsali ile yanasi bazar ucun mehsul istehsali da genislenirdi Senetkarliq mehsullari istehsali seherin iqtisadi heyatin n esasini teskil edirdi Qeyd etmek lazimdir ki Susada ev senetkarligi da yuksek inkisaf etmisdi Seherde ev seraitinde coxsayli toxucular ve xalcacilar fealiyyet gosterirdi Rusiya Iran muharibelerinin basa catmasindan az sonra tertib olunmus rus menbelerinden birindede gosterilirdi Butun Iranda oldugu kimi bizim muselman yilayetlennde de ipek ve pambiq parcalar fabrikde deyil daha cox seher ehalisi terefinden evlerde istehsal edilir Bu toxuculuq istehsalmda qadin emeyinden genis istifade edilmesile bagi idi Seriet qaydalanna gore muselman qadinlarin seherin ictimai yerlerinde emalatxana acib emek fealiyyeti ile mesgul olmalari meqbul hesab edilmirdi Azerbaycanda qadin toxucularin emek ve meiset seraiti haqqinda etrafli melumat veren muelliflerden biri yazirdi Ev qaygilarindan basqa diger mesguliyyeti olmayan qadinlar butun serbest vaxtlarini yun pambiq ve ipek eyirilmesine serf edir sonra ise parca toxuyurdular Qadinlar eyiricilik ve toxuculuqdan basqa daha ince senetlerle ipek uzerine naxis vurmaq ve diger zerif zehmet teleb eden islerle mesgul olurlar Susada senetkarligin inkisafi ve senetkarlarin sayi diger menbelerde de oz eksini tapmisdir Meselen Hesterxan gomrukxana idaresinin direktoru N Iva novun 1809 cu ile aid olan melumatindan aydin olur ki bu dovrde Susada 1500 toxucu dezgahi fealiyyet gosterirdi Eslinde 1500 toxucu dezgahi en azi 1500 senetkar demekdir Eger bu reqemin uzerine diger senet sahiblerini habele ev seraitinde fealiyyet gosteren xalcacilari ve toxuculari da elave etsek XVIII esrin sonu XIX esrin evvellerinde Susada 2 minden cox senetkarin fealiyyet gosterdiyi aydin olar Gorunduyu kimi toxuculuq Susada en genis yayilmis ve inkisaf etmis senet sahelerinden biri idi Qarabag xanliginda pambiqciligin yuksek inkisaf seviyyesine catmasi burada muxtelif nov pambiq parcalarin istehsah ucun daha elverisli serait yaradirdi XVIII esrin sonlarinda Susada ve onun etrafinda yerlesen yasayis menteqelerinde pambiq parca istehsal eden 1000 dek toxucu dezgahi fealiyyet gosterirdi Istehsal edilen pambiq parcalar yerli ehalinin telebatini odemekle yanasi Rusiya ve Irana da ixrac edilirdi Din Redakte Susalilar Meherremlik ayinda Ressam V V Veressagin 1865 XIX esrin sonunda Susada 17 mescid fealiyyet gosterib 19 Susa seherinde memar Kerbelayi Sefixan Qarabagi terefinden insa edilen iki mescid ve iki medrese binasi var 19 Seherin taninmis mescidlerinden Asagi Govher aga mescidi Yuxari Govher aga mescidi Culfalar mescidi Haci Yusifli mescidi Kocerli mescidi Mamay mescidi Merdinli mescidi Quyuluq mescidi Saatli mescidi Seyidli mescidi Col Qala mescidi Xoca Mercanli mescidi Teze mehelle mescidi ve digerlerini qeyd etmek olar 19 Taninmis sakinleri RedakteSeherin taninmis sakinlerden sair Mirze Rehim Fena heykelteras Munevver Rzayeva jurnalist Hasim bey Vezirov Turkiyenin ilk qadin vekili Sureyya Agaoglu futbol hakimi Eldar Ezimzade bestekar Suleyman Elesgerov dovlet xadimi Iskender Eliyev hekim Azad Emirov tarzen Mesedi Cemil Emirov muhendis Teymur bey Aslanov Sovet Ittifaqi Qehremani ve Azerbaycanin Daxili Isler Naziri Xelil Memmedov Azerbaycanin Milli Qehremani Ramiz Qemberov mugenni Sureyya xanim Qacar herbci Azad bey Vezirov dramaturq Suleyman Sani Axundov ve digerlerini qeyd etmek olar Penaheli xan Qarabag xanliginin xani Ibrahimxelil xan Qarabag xanliginin xani Qasim bey Zakir Azerbaycan sairi Mehemmed bey Asiq Azerbaycan sairi Mirze Memmedqulu Tebib Azerbaycan hekimi Mirze Sadiq Piran Azerbaycan sairi Xursidbanu Natevan Azerbaycan sairesi Mir Mohsun Nevvab Azerbaycan sairi ressam xettat ve musiqisunas Haci Husu Azerbaycan mugam xanendesi Bulbulcan Azerbaycan mugam xanendesi Fatma xanim Kemine Azerbaycan sairesi Mirze Sadiq Sadiqcan Azerbaycan tarzeni ve tari tekmillesdiren senetkar Heseneli xan Qaradagi Azerbaycan maarifperveri sair pedaqoq ve edebiyyatsunas Kerim bey Mehmandarov Azerbaycan hekimi Necef bey Vezirov Azerbaycan yazici ve dramaturq Mehdiqulu xan Vefa Azerbaycan herbcisi Sefereli bey Velibeyov Azerbaycan maarif xadimi Necefqulu bey Seyda Azerbaycan sairi Cabbar Qaryagdioglu Azerbaycan mugam xanendesiIstinadlar Redakte 1 2 3 Opisanie Karabahskoj provincii sostavlennoe v 1823 godu po rasporyazheniyu glavnokomanduyushego v Gruzii Ermolova Tbilisi 1866 Eliyev F M Simali Azerbaycan seherleri Baki 1960 Shavrov N N Novaya ugroza russkomu delu v Zakavkaze predstoyashaya rasprodazha Mugani inogorodcam SPb 1911 Sadyhova G Istoriya goroda Shushi Baku 2004 Imanov R C Azerbaycanin erazi butovluyune qesd qondarma Dagliq Qarabag Muxtar Vilayeti Baki 2005 1 2 3 de Vaal Tomas 2008 Qara bag Ermenistan ve Azerbaycan sulh ve savas yollarinda Baki 342 ISBN 978 9952 25 086 2 accessdate missing url Mahmudov Y Sukurov K Qarabag Real tarix faktlar ve senedler Baki 2005 1 2 rus NASELENIE NAGORNOGO KARABAHA rus g Shusha Pervaya vseobshaya perepis naseleniya Rossijskoj Imperii 1897 g Demoskop Weekly rus Caucasian Calendar Kavkazskij Kalendar 1917 p 190 rus ShUShINSKIJ RAJON 1939 g rus ShUShINSKIJ RAJON 1959 g rus ShUShINSKIJ RAJON 1970 g rus ShUShINSKIJ RAJON 1979 g rus Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1989 g Chislennost gorodskogo naseleniya soyuznyh respublik ih territorialnyh edinic gorodskih poselenij i gorodskih rajonov po polu De facto and De Jure Population by Administrative Territorial Distribution and Sex Census in NKR 2005 THE NATIONAL STATISTICAL SERVICE OF NAGORNO KARABAKH REPUBLIC Statistical yearbook of NKR 2003 2009 PDF stat nkr am National Statistical Service of Nagorno Karabakh Republic seh 37 2011 08 27 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 04 07 Sarukhanyan Vahe 2 June 2015 Շուշին փորձում է կրկին կրթական կենտրոն դառնալ Hetq ermeni քաղաքում գրանցված է 4 446 մարդ 1 2 3 Qarabagdaki ibadet evleri modern az Istifade tarixi 13 oktyabr 2017 Menbe https az wikipedia org w index php title Susanin ehalisi amp oldid 6063904, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.