fbpx
Wikipedia

Dil

Avqust 01, 2021

Bu məqalə ünsiyyət vasitəsi olan dil haqqındadır. Digər mənalar üçün Dil (dəqiqləşdirmə) səhifəsinə baxın.

Dil — ancaq insanlara aid olan, özündə məzmun və eyni tip səslənmə (yazılış) qaydaları daşıyan şərti sistem.

Mixi yazı, tanınan ən qədimi yazı növlərindən biridir. Dilin yazıya geçməsindən əvvəl, bu yazıların tarixindən hətta minlərcə il əvvəl də danışıldığı qəbul edilir.

O, yalnız ünsiyyət vasitəsi deyil, dünya haqqında təsəvvür yaradan təbii intellektual sistemdir. Hər bir dil ayrılıqda dünya haqqında bilik, dünyanı görmək və anlamaq üçün vasitədir.

Dilləri linqvistika öyrənir. Dildə şərti işarələr semiotikanın predmetidir. Dilin insan təfəkkürünə və fəaliyyətinə təsirini psixolinqvistika tədqiq edir.

Tipologiya

  • linqvistikanın predmeti olan insan dilləri :
    • təbii insan dilləri,
    • süni insan dilləri, məsələn, (esperanto),
    • karlar üçün jest dili,
  • formal dillər
    • kompüter dili,məsələn Alqol,
  • Heyvanların ünsiyyət dili.

Dillər haqqında ümumi məlumat

Hazırda Yer üzündə 7000-ə yaxın dil mövcuddur. Dünyanın yeddi dili dünya dilləri hesab olunur: ingilis dili, ispan dili, ərəb dili, rus dili, fransız dili, alman dili, portuqal dili

Alimlərin fikrinə görə, son 100 il ərzində 3000-dən 6000-ə qədər dili ölüm təhlükəsi gözləyir. Dilin saxlanması üçün həmin dildə ən azı 100 min insan danışmalıdır.

Yer üzündə əhalinin 80%-i 7000 dildən yalnız 80 dili bilir. Qalan dillərdə əhalinin 20%-i danışır. 3,5 min dil əhalinin 0,2%-nə aiddir

Azərbaycan dili

Azərbaycan Respublikasının dövlət dili, onun əhalisinin əsas ünsiyyət vasitəsidir.

Azərbaycan dili eləcə də İran İslam Respublikasında yaşayan 30 milyon azərbaycanlının ana dilidir. Bu dildən vaxtilə İraqa köçmüş 200 minə yaxın insan da ana dili kimi istifadə edir. Onlar özlərini kərkük və ya türkman adlandırır və əksəriyyəti Kərkük vilayətində yaşayır.

ABŞ-da, xüsusən Qərbi Avropa ölkələrində (daha çox Almaniya, Danimarka, Hollandiya, Norveç, Fransa) xeyli azərbaycanlı yaşayır. Çoxu İrandan işləmək üçün gedənlərdir. Türkiyədə də azərbaycanlılar çoxdur. Onlar 1920 ildə Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan və İkinci dünya müharibəsindən sonra gedənlər və onların nəsilləridir. 20-ci əsrin 90-cı illərindən başlayaraq Rusiyaya gedən və indi orada qalıb yaşayan azərbaycanlılar daha çoxdur. Beləliklə, dünyada hazırda Azərbaycan dilində danışan 50 mln.-dan çox adam yaşayır.

Azərbaycan dili Ural-Altay dilləri ailəsinin türk dili qrupunun oğuz yarımqrupuna daxildir və ən yaxın qohumları olan türk, türkmən və qaqauz dilləri ilə birlikdə türk dilləri arealının cənub-qərb qolunu təşkil edir.

Ənənəvi-morfoloji və ya tipoloji təsnifat baxımından Azərbaycan dili iltisaqi (aqlütinativ) dillər qrupuna daxildir. İnsirafi (flektiv) dillərdən fərqli olaraq Azərbaycan dilində bütün söz kökləri özümlü leksik və qrammatik mənası olan müstəqil sözlərdir, qrammatik mənalar və qrammatik əlaqələr isə həmişə söz kökündən və əsasından sonra gələn təkmənalı (monosemantik) şəkilçilər vasitəsilə ifadə edilir.

Azərbaycan dili böyük inkişaf yolu keçmiş qədim dillərdən biridir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili ədəbi dilin şifahi növü kimi qəbul edilərsə, hazırda xalqa ünsiyyət vasitəsi kimi xidmət edən dilin yaşı 1300 ildən çoxdur. Azərbaycan yazılı ədəbi dilinin tarixi isə hələlik əldə olan materiallara görə 13 əsrdən başlayır.

Azərbaycan ədəbi dilinin 800 ilə yaxın inkişaf tarixi iki böyük dövrə – əski və yeni dövrlərə bölünür. Əski dövr 13–17 əsrləri, yeni dövr isə 17-ci əsrdən sonrakı mərhələni əhatə edir.

Əski dövr

Azərbaycan ədəbi dilinin işlənildiyi areal öz miqyası ilə fərqlənir. Cəlairilər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər kimi Azərbaycan dövlətlərinin saray və ordu dili olan bu dil bütün Ön Asiyada ədəbi dil rolunu oynamışdır. Həmin dövrün ədəbi dili yeni dövr Azərbaycan dilindən öz ekstralinqvistik (dilxarici) və linqvistik (dildaxili) xüsusiyyətləri ilə də seçilir.

Əski dövr Azərbaycan dilinin leksik tərkibi ərəb və fars sözlərinin çoxluğu ilə fərqlənir. O dövrün dil üslubları, xüsusən aparıcı janr olan poeziya ədəbi dilə külli miqdarda alınma sözlərin gəlməsinə səbəb olmuşdu. İkinci dövrdə isə realist şeir məktəbinin, realizm ədəbi metodunun yaranması və formalaşması alınma sözləri ədəbi dildən sıxışdırıb çıxardı.

Digər tərəfdən, əski Azərbaycan ədəbi dilinin Osmanlı dili ilə müştərək olan bir sıra sözləri (şimdi, şöylə, şu, kəndi və s.) yeni dövrdə artıq işləkliyini tamamilə itirmişdi. Bu, türk ədəbi dilləri sahəsində ayrılma (diferensiasiya) hadisəsinin tam başa çatmasının nəticəsi idi.

Dövrlər arasındakı fərqlər fonetik səviyyədə də güclüdür. Belə ki, yeni dövr Azərbaycan ədəbi dili eyni zamanda fonem tərkibinin sabitləşməsi ilə də səciyyələnir. Birinci dövrə xas olan o//a sait, h//q//x samit müvaziliyi artıq birincilərin (o və h) qələbəsi ilə nəticələnir.

Oxşar vəziyyət qrammatika sahəsində də özünü göstərir. İsmin birinci dövrə məxsus təsirlik hal şəkilçilərinin -yi,-yı, -yu,-yü//-ni,-nı,-nu,-nü müvaziliyi ikinci dövrdə artıq aradan çıxır. Felin -isər qəti gələcək zaman şəkilçisi öz vəzifəsini tamamilə -acaq//-əcək şəkilçisinə verir.

Əski dövr Azərbaycan dilində söz birləşmələrinin quruluşu daha çox ərəb və fars dillərinin sintaktik modelinə uyğun olmuşdur: fəsli-gül (gül fəsli), tərki-təriqi-eşq [eşq təriqinin (yolunun) tərki], daxili-əhli-kamal (kamal əhlinə daxil)… Yəni təyin edən söz təyin olunan sözdən sonra işlənmişdir. İkinci dövr Azərbaycan dilində tamamilə əksinədir: təyin edən söz təyin olunan sözdən mütləq və həmişə əvvəl işlənir.

Digər sintaktik fərq kimi, birinci dövrdə, əsasən, budaq cümlənin baş cümlənin içərisində yerləşdiyi tabeli mürəkkəb cümlələr işləndiyi halda (kimi kim, bivəfa dünyada gördüm, bivəfa gördüm), yeni dövrdə daha çox feli sifət tərkiblərinin işləndiyini görmək olar.

Hər iki dövrün ədəbi dili öz növbəsində müxtəlif mərhələləri əhatə edir. Əski dövr Azərbaycan dili öz inkişafında iki mərhələdən keçmişdir: 1) ədəbi dilin təşəkkül mərhələsi (13–14 əsrlər); 2) klassik şeir dili mərhələsi (15–17 əsrlər).

Yeni dövr

Azərbaycan dilinin bu dövrü üç mərhələni əhatə edir: 1) ədəbi dilin xəlqiləşməsi mərhələsi (18-ci əsr); 2) milli dilin yaranması və inkişafı mərhələsi (19–20 əsrin 1-ci rübü); 3) müasir mərhələ (20-ci əsrin 1-ci rübündən sonra).

Azərbaycan dili böyük inkişaf yoluna özünün ikinci inkişaf mərhələsində (milli ədəbi dilin təşəkkülü və inkişafı mərhələsində) çıxmışdır. Bu dildə şeirlə yanaşı, nəsr və dram əsərləri yazılmağa, qəzet və jurnallar nəşr olunmağa başlamış, bəzi rəsmi sənədlər tərtib edilmiş, elmi araşdırmalar aparılmışdır. O dövrdə Azərbaycana gələn əcnəbilər, o cümlədən ruslar və almanlar da ona maraq göstərmiş, bəziləri bu dili öyrənməyə çalışmışlar (rus şairləri M.Y. Lermontov, A.A.Bestujev-Marlinski, alman şərqşünası F.Bodenştedt). Orta əsrlərdə əski Azərbaycan dilinə aid sərf-nəhv (qrammatika) kitabları və lüğətlər olsa da, elmi əsərlər və dərsliklər 19 əsrdən etibarən yazılmağa başlamışdır. Mirzə Kazım bəyin rusca yazdığı “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” (1839) əsəri məşhurdur. M.Vəzirovun, L.Budaqovun, Q.Makarovun, N.Nərimanovun, M.D.Məmmədovun, S.M.Qənizadənin Azərbaycan dilinə aid dərslikləri də rus dilində yazılmışdır. L.Budaqovun ikicildlik lüğəti də (“Sravnitelğnıy slovarğ tureüko-tatarskix əzıkov”, 1869–1871) var. M.Əfşarın Azərbaycan dilinə aid “Fənni-sərfi-türki” (“Türk dilinin qrammatikası”, 1869) adlı dəyərli əsəri isə azərbaycancadır.

20-ci əsrdə Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında üç meyil özünü göstərir:

Ədəbi dili xalq dili ilə eyniləşdirmək meyli. Bu, özünün bariz əksini “Molla Nəsrəddin” jurnalının yazılarında, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev kimi yazıçıların əsərlərində tapmışdır; Daha çox Osmanlı (türk) və əski Azərbaycan dilinin ənənəsinə söykənən ədəbi dil yaratmaq meyli. Bu, “Füyuzat” və “Həyat” kimi bir çox jurnal və qəzetlərin, Ə.Hüseynzadə kimi maarifpərvər yazıçıların dilində özünü göstərir. Bu dil o vaxtkı türk ədəbi dilindən, demək olar ki, seçilmirdi; Hamı tərəfindən anlaşılan, ədəbi dil normalarına əsaslanan ədəbi dil yaratmaq meyli. Heç bir dialekt təsirini qəbul etməyən bu dili A.Şaiq, C.Cabbarlı, S.Hüseyn, A.Səhhət kimi şair və yazıçılar yaradırdılar. Ədəbi dil sahəsindəki bu vəziyyət əsrin əvvəllərindən 30-cu illərədək davam etdi. Yeni dövr Azərbaycan ədəbi dilinin müasir mərhələsində mühüm hadisələrdən biri Azərbaycan ədəbi dilinin dövlət dili statusu alması oldu.

Müstəqil dövlətin mühüm atributlarından biri olan dövlət dili məsələsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918–20) hökumətinin diqqət mərkəzində olmuşdur. 1918-ci il 27 iyun tarixli qərarı ilə Cümhuriyyət hökuməti o zaman türk dili adlanan Azərbaycan dilini dövlət dili elan etdi. Hökumət qeyri millətlərdən olan Azərbaycan vətəndaşlarının dövlət dilini öyrənmələri üçün tədbirlər görür, bu məqsədlə kurslar təşkil edirdi.

Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan (1920) sonra da dil siyasəti mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Şimali Azərbaycanın 1991 ilə kimi SSRİ-nin tərkibində olmasına baxmayaraq, Azərbaycan dilinin orta məktəblərdə tədrisinin əsryarımlıq, universitet və institutlarda tədrisinin isə 88 illik tarixi var.

Azərbaycan dili, onun tarixi, dialektləri geniş surətdə tədqiq edilmiş, bu sahədə Azərbaycan dilində yüzlərlə əsər çap edilmişdir. Qədim yunan ədəbiyyatı və fəlsəfəsindən tutmuş bu günədək mövcud olan bədii və elmi əsərlərin Azərbaycan dilinə tərcümə edilməsi ilə yaaşı, riyaziyyat, fizika, kimya, təbabət və s.-yə aid dərsliklər də başqa dillərdən Azərbaycan dilinə çevrilmişdir. Hazırda Azərbaycan dilində orijinal dərsliklərin nəşri başa çatmışdır.

Azərbaycan dili dövlət dili kimi Azərbaycan SSR Konstitusiyasında (1978) təsbit olunmuşdur.

Müstəqil Azərbaycan Respublikasının ümumxalq referendumunda qəbul edilmiş (1995) yeni Konstitusiyasında dövlət dilinin məhz Azərbaycan dili kimi yer alması Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır.

Müasir Azərbaycan dilinin özümlü xüsusiyyətləri ilə fərqlənən fonetik və qrammatik quruluşu vardır. Əmələgəlmə yerinə görə fərqlənən saitlər, yəni ön sıra (i, ü, e, ə, ö) və arxa sıra (ı, u, a, o) saitlər eyni bir söz və ya sözforma daxilində işlənə bilməz (i saiti ilə başlayan işıq, ildırım kimi bir neçə söz istisnadır); eyni zamanda dilortası samitlərin (g, k) arxa sıra, dilarxası samitlərin (k, q, ğ, x) ön sıra saitlərlə bir hecada işlənməsi də mümkün deyil (alınma sözlər istisnadır). Azərbaycan dilinin fonem tərkibində 15 sait və 25 samit vardır. Bu 40 fonem Azərbaycan əlifbasında 32 hərflə işarə edilir. Uzun saitlərə və samitinə aid ayrıca hərflər yoxdur. Azərbaycan dilində 9 qısa (i, ü, e, ö, ə, a, o, u, ı), 6 uzun (i:, e:, ö:, ə:, a:, u:) sait vardır. Uzun saitlər çox az hallarda, yalnız alınma sözlərdə işlənir. Fonetik vurğu, bir qayda olaraq, sonuncu hecaya düşür. Fonematik vurğunun yeri sözün mənasından asılı olaraq dəyişir: . Azərbaycan dilində söz əvvəlində işlənməyən 2 fonem var: ı saiti və ğ samiti.

Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşuna əsas (isim, sifət, say, əvəzlik, zərf, fel) və köməkçi (qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər, nida) nitq hissələri daxildir. İsimlərin kəmiyyət, mənsubiyyət, hal, xəbərlik kateqoriyaları var. Bu kateqoriyalar isimləşən (substantivləşən) digər nitq hissələrinə də aiddir. Azərbaycan dilində ismin 6 halı (adlıq, yiyəlik, yönlük, təsirlik, yerlik, çıxışlıq), felin 5 zamanı (şühudi keçmiş, nəqli keçmiş, indiki, qəti gələcək, qeyri-qəti gələcək) var. Felin şəkil kateqoriyası 6 formanı (əmr, arzu, şərt, vacib, lazım, xəbər) əhatə edir. Fellər subyekt, obyekt və hərəkətə münasibətinə görə 5 qrammatik növdə (məlum, məchul, qayıdış, qarşılıqlımüştərək, icbar) işlənir.

Azərbaycan dilinin sintaktik qanununa görə, bir qayda olaraq, mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər sonunda, təyin təyin etdiyi sözdən qabaqda gəlir.

Sözdüzəltmədə, əsasən, morfoloji (dəmirçi, üzümçü, təbliğatçı; dəmirçilik, üzümçülük, təbliğatçılıq; dolça, qazança, otluq, meşəlik; qaldırıcı, endirici; sevinc, gülünc; yavaşca, indicə və s.) və sintaktik (otbiçən, günəmuzd, boyunbağı, gündoğan, sarıköynək, əlidolu, adlı-sanlı, qırxayaq, beşaçılan və s.) üsullardan istifadə edilir. Müasir Azərbaycan əlifbası latın qrafikasına əsaslanır.

İşləndiyi sahələrlə bağlı olaraq, Azərbaycan ədəbi dili dörd əsas üslubu özündə birləşdirir: işgüzar, mətbuat, bədii və elmi üslub. Ədəbi dilin müasir mərhələsində bu üslubların hamısı yüksək dərəcədə inkişaf etmişdir. Ölkənin siyasi, iqtisadi, elmi, mədəni həyatında baş verən böyük dəyişikliklər müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində terminlərin sürətlə artmasına səbəb olmuşdur. Bu proses ədəbi dilin bütün üslublarında aydın müşahidə edilir.

Azərbaycan dilinin dialekt və şivələri dörd qrupdan ibarətdir: 1) şərq qrupu (Bakı, Quba, Şamaxı dialektləri və Lənkəran, Muğan şivələri); 2) qərb qrupu (Gəncə, Qazax, Qarabağ dialektləri və ayrım şivəsi); 3) şimal qrupu (Şəki dialekti, Zaqatala-Qax şivəsi); 4) cənub qrupu (Naxçıvan, Ordubad dialektləri).

Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqların dilləri İran dilləri və iber-Qafqaz dilləri qruplarına daxil olan dillərdəndir. Onlardan biri İran dillərinin şimalqərb yarımqrupuna daxil olan talış dili, digəri isə həmin qrupun cənub-qərb yarımqrupuna mənsub olan tat dilidir. Azərbaycan kürdlərinin dili də İran dilləri qrupuna aiddir. Azərbaycanda fəaliyyət sahəsi yalnız bir-iki yaşayış məntəqəsi ilə, hətta bir kəndlə məhdudlaşan buduq, xınalıq, qrız, udi, ingiloy kimi dillər də var. Onların hamısı iber-Qafqaz dilləri qruplarına daxildir.

Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqların hamısının dilləri tədqiq olunmuş və öyrənilmişdir.

Altay dilləri

Ural dilləri

  • Fin-Uqor qrupu
  • Samodi qrupu

Hind-Avropa dilləri

Avrasiya Dil Ailəsi

  • Semit qrupu
  • Berber-Liviya qrupu
  • Çad qrupu
  • Kuşit qrupu

Qafqaz dilləri

Paleoasiya Dil Ailəsi

Ölü dillər

Əsas seqmentlər

Dil sənayesi bir-biri ilə bu və ya digər dərəcədə bağlı olan müxtəlif intellektual xidmət sahələrini özündə birləşdirir. Bu xidmətlərin hər birinin spesifik xüsusiyyətləri olsa da, onları birləşdirən bir əsas ümumi cəhət var ki, bu da insan faktorunun həlledici rola malik olmasıdır. Yəni bu sahələrin hər birində göstərilən xidmətlərin keyfiyyəti, ilk növbədə, hansısa dili mükəmməl bilən mütəxəssislərdən asılıdır. Eyni zamanda, bu xidmət seqmentləri arasında bır sıra qarşılıqlı əlaqə və asılılıq mövcuddur. Belə ki, biri digərinin fəaliyyətini təmin edir, yaxud stimullaşdırır. Məsələn, dil sənayesinin təhsil seqmenti digər seqmentlər üçün kadr hazırlığını həyata keçirir. Təhsil seqmentinin keyfiyyəti isə dil sənayesi üzrə elmi-tədqiqatların səviyyəsindən asılıdır. Tərcümə fəaliyyəti isə elmi-tədqiqat və təhsil seqmentləri üçün zəruri kontentin əlyetərliliyini təmin edir.

Bütövlükdə, dil sənayesinin aşağıdakı seqmentlərini fərqləndirmək olar:
  • elmi-tədqiqat - dil sənayesini elmi-nəzəri və metodoloji biliklərlə təmin edir;
  • təhsil - dil sənayesi üçün insan resursları (pedaqoqlar, poliqlotlar, tərcüməçilər, proqramçılar və s.) hazırlanır;
  • tərcümə fəaliyyəti - müxtəlif xarakterli (elmi, pedaqoji, bədii, hüquqi, texniki, iqtisadi və s.) mətnlərin yazılı, müxtəlif toplantılarda, görüşlərdə çıxışların sinxron tərcüməsi həyata keçirilir;
  • linqvistik informasiya texnologiyaları – maşın tərcüməsi, kompüter linqvistikası, terminoloji bazaların yaradılması, bulud xidmətləri və s. sahələri əhatə edir;
  • lokallaşdırma fəaliyyəti - məhsul və xidmətlərin çoxdilli bazarda istifadə olunması üçün onların yerli tələblərə adaptasiyası həyata keçirilir, yəni müşayiətedici kontent (o cümlədən veb-saytlar) hədəf auditoriyasına uyğun tərcümə edilir;
  • nəşriyyat fəaliyyəti – redaktə işləri (qrammatika, üslub, orfoqrafiya, terminlərin unifikasiyası, oxunaqlıq və s. ) yerinə yetirilir;
  • turizm – bələdçi-tərcüməçi və informasiya xidmətləri göstərilir;
  • kino, televiziya, əyləncə sənayesi – kinofilmlərin, televiziya verilişlərinin, oyun proqramlar

İstinadlar

  1. http://teach-learn.narod.ru/languages.htm
  2. . 2011-07-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-10-09.

Xarici keçidlər

  Vikianbarda Dil ilə əlaqəli mediafayllar var.
  • Rusiya tərəfdən qəribə təklif
  • "Dil və təfəkkür fəlsəfi problem kimi" M. Mirzəliyeva 2016-03-05 at the Wayback Machine

Həmçinin bax

Ədəbiyyat

  • Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. B., 1962;
  • Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. B., 1968;
  • Axundov A. Azərbaycan dilinin tarixi fonetikası. B., 1973;
  • Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. B., 1979, 1-ci hissə; Müasir Azərbaycan dili. 3 cilddə. B., 1978–1981, 1–3-cü c.;
  • Qasımov M. Azərbaycan dili terminologiyasının əsasları. B., 1983;
  • Əlizadə A. Azərbaycan ədəbi dilinin elmi üslubu (1901–1920-ci illər). B., 1997;
  • Heydər Əliyev dil haqqında və Heydər Əliyevin dili. /Red. B . N ə b i y e v. B., 1998;
  • Seyidov Y. Azərbaycan dilinin qrammatikası. B., 2000;
  • Aslanov V. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixinə dair. B., 2002;
  • Qurbanov A. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. 2 cilddə. B., 2003, c. 1; Axundov A. Dil və ədəbiyyat. 2 cilddə. B., 2003.

Avqust 01, 2021
məqalə, ünsiyyət, vasitəsi, olan, haqqındadır, digər, mənalar, üçün, dəqiqləşdirmə, səhifəsinə, baxın, ancaq, insanlara, olan, özündə, məzmun, eyni, səslənmə, yazılış, qaydaları, daşıyan, şərti, sistem, mixi, yazı, tanınan, qədimi, yazı, növlərindən, biridir, . Bu meqale unsiyyet vasitesi olan dil haqqindadir Diger menalar ucun Dil deqiqlesdirme sehifesine baxin Dil ancaq insanlara aid olan ozunde mezmun ve eyni tip seslenme yazilis qaydalari dasiyan serti sistem Mixi yazi taninan en qedimi yazi novlerinden biridir Dilin yaziya gecmesinden evvel bu yazilarin tarixinden hetta minlerce il evvel de danisildigi qebul edilir O yalniz unsiyyet vasitesi deyil dunya haqqinda tesevvur yaradan tebii intellektual sistemdir Her bir dil ayriliqda dunya haqqinda bilik dunyani gormek ve anlamaq ucun vasitedir Dilleri linqvistika oyrenir Dilde serti isareler semiotikanin predmetidir Dilin insan tefekkurune ve fealiyyetine tesirini psixolinqvistika tedqiq edir Mundericat 1 Tipologiya 2 Diller haqqinda umumi melumat 2 1 Azerbaycan dili 2 2 Eski dovr 2 3 Yeni dovr 3 Altay dilleri 4 Ural dilleri 5 Hind Avropa dilleri 6 Avrasiya Dil Ailesi 7 Qafqaz dilleri 8 Paleoasiya Dil Ailesi 9 Olu diller 10 Esas seqmentler 11 Istinadlar 12 Xarici kecidler 13 Hemcinin bax 14 EdebiyyatTipologiya Redaktelinqvistikanin predmeti olan insan dilleri tebii insan dilleri suni insan dilleri meselen esperanto karlar ucun jest dili formal diller komputer dili meselen Alqol Heyvanlarin unsiyyet dili Diller haqqinda umumi melumat RedakteHazirda Yer uzunde 7000 e yaxin dil movcuddur Dunyanin yeddi dili dunya dilleri hesab olunur ingilis dili ispan dili ereb dili rus dili fransiz dili alman dili portuqal dili 1 Alimlerin fikrine gore son 100 il erzinde 3000 den 6000 e qeder dili olum tehlukesi gozleyir Dilin saxlanmasi ucun hemin dilde en azi 100 min insan danismalidir Yer uzunde ehalinin 80 i 7000 dilden yalniz 80 dili bilir Qalan dillerde ehalinin 20 i danisir 3 5 min dil ehalinin 0 2 ne aiddir 2 Azerbaycan dili Redakte Azerbaycan Respublikasinin dovlet dili onun ehalisinin esas unsiyyet vasitesidir Azerbaycan dili elece de Iran Islam Respublikasinda yasayan 30 milyon azerbaycanlinin ana dilidir Bu dilden vaxtile Iraqa kocmus 200 mine yaxin insan da ana dili kimi istifade edir Onlar ozlerini kerkuk ve ya turkman adlandirir ve ekseriyyeti Kerkuk vilayetinde yasayir ABS da xususen Qerbi Avropa olkelerinde daha cox Almaniya Danimarka Hollandiya Norvec Fransa xeyli azerbaycanli yasayir Coxu Irandan islemek ucun gedenlerdir Turkiyede de azerbaycanlilar coxdur Onlar 1920 ilde Azerbaycanda sovet hakimiyyeti qurulduqdan ve Ikinci dunya muharibesinden sonra gedenler ve onlarin nesilleridir 20 ci esrin 90 ci illerinden baslayaraq Rusiyaya geden ve indi orada qalib yasayan azerbaycanlilar daha coxdur Belelikle dunyada hazirda Azerbaycan dilinde danisan 50 mln dan cox adam yasayir Azerbaycan dili Ural Altay dilleri ailesinin turk dili qrupunun oguz yarimqrupuna daxildir ve en yaxin qohumlari olan turk turkmen ve qaqauz dilleri ile birlikde turk dilleri arealinin cenub qerb qolunu teskil edir Enenevi morfoloji ve ya tipoloji tesnifat baximindan Azerbaycan dili iltisaqi aqlutinativ diller qrupuna daxildir Insirafi flektiv dillerden ferqli olaraq Azerbaycan dilinde butun soz kokleri ozumlu leksik ve qrammatik menasi olan musteqil sozlerdir qrammatik menalar ve qrammatik elaqeler ise hemise soz kokunden ve esasindan sonra gelen tekmenali monosemantik sekilciler vasitesile ifade edilir Azerbaycan dili boyuk inkisaf yolu kecmis qedim dillerden biridir Kitabi Dede Qorqud dastanlarinin dili edebi dilin sifahi novu kimi qebul edilerse hazirda xalqa unsiyyet vasitesi kimi xidmet eden dilin yasi 1300 ilden coxdur Azerbaycan yazili edebi dilinin tarixi ise helelik elde olan materiallara gore 13 esrden baslayir Azerbaycan edebi dilinin 800 ile yaxin inkisaf tarixi iki boyuk dovre eski ve yeni dovrlere bolunur Eski dovr 13 17 esrleri yeni dovr ise 17 ci esrden sonraki merheleni ehate edir Eski dovr Redakte Azerbaycan edebi dilinin islenildiyi areal oz miqyasi ile ferqlenir Celairiler Qaraqoyunlular Agqoyunlular Sefeviler kimi Azerbaycan dovletlerinin saray ve ordu dili olan bu dil butun On Asiyada edebi dil rolunu oynamisdir Hemin dovrun edebi dili yeni dovr Azerbaycan dilinden oz ekstralinqvistik dilxarici ve linqvistik dildaxili xususiyyetleri ile de secilir Eski dovr Azerbaycan dilinin leksik terkibi ereb ve fars sozlerinin coxlugu ile ferqlenir O dovrun dil uslublari xususen aparici janr olan poeziya edebi dile kulli miqdarda alinma sozlerin gelmesine sebeb olmusdu Ikinci dovrde ise realist seir mektebinin realizm edebi metodunun yaranmasi ve formalasmasi alinma sozleri edebi dilden sixisdirib cixardi Diger terefden eski Azerbaycan edebi dilinin Osmanli dili ile musterek olan bir sira sozleri simdi soyle su kendi ve s yeni dovrde artiq islekliyini tamamile itirmisdi Bu turk edebi dilleri sahesinde ayrilma diferensiasiya hadisesinin tam basa catmasinin neticesi idi Dovrler arasindaki ferqler fonetik seviyyede de gucludur Bele ki yeni dovr Azerbaycan edebi dili eyni zamanda fonem terkibinin sabitlesmesi ile de seciyyelenir Birinci dovre xas olan o a sait h q x samit muvaziliyi artiq birincilerin o ve h qelebesi ile neticelenir Oxsar veziyyet qrammatika sahesinde de ozunu gosterir Ismin birinci dovre mexsus tesirlik hal sekilcilerinin yi yi yu yu ni ni nu nu muvaziliyi ikinci dovrde artiq aradan cixir Felin iser qeti gelecek zaman sekilcisi oz vezifesini tamamile acaq ecek sekilcisine verir Eski dovr Azerbaycan dilinde soz birlesmelerinin qurulusu daha cox ereb ve fars dillerinin sintaktik modeline uygun olmusdur fesli gul gul fesli terki teriqi esq esq teriqinin yolunun terki daxili ehli kamal kamal ehline daxil Yeni teyin eden soz teyin olunan sozden sonra islenmisdir Ikinci dovr Azerbaycan dilinde tamamile eksinedir teyin eden soz teyin olunan sozden mutleq ve hemise evvel islenir Diger sintaktik ferq kimi birinci dovrde esasen budaq cumlenin bas cumlenin icerisinde yerlesdiyi tabeli murekkeb cumleler islendiyi halda kimi kim bivefa dunyada gordum bivefa gordum yeni dovrde daha cox feli sifet terkiblerinin islendiyini gormek olar Her iki dovrun edebi dili oz novbesinde muxtelif merheleleri ehate edir Eski dovr Azerbaycan dili oz inkisafinda iki merheleden kecmisdir 1 edebi dilin tesekkul merhelesi 13 14 esrler 2 klassik seir dili merhelesi 15 17 esrler Yeni dovr Redakte Azerbaycan dilinin bu dovru uc merheleni ehate edir 1 edebi dilin xelqilesmesi merhelesi 18 ci esr 2 milli dilin yaranmasi ve inkisafi merhelesi 19 20 esrin 1 ci rubu 3 muasir merhele 20 ci esrin 1 ci rubunden sonra Azerbaycan dili boyuk inkisaf yoluna ozunun ikinci inkisaf merhelesinde milli edebi dilin tesekkulu ve inkisafi merhelesinde cixmisdir Bu dilde seirle yanasi nesr ve dram eserleri yazilmaga qezet ve jurnallar nesr olunmaga baslamis bezi resmi senedler tertib edilmis elmi arasdirmalar aparilmisdir O dovrde Azerbaycana gelen ecnebiler o cumleden ruslar ve almanlar da ona maraq gostermis bezileri bu dili oyrenmeye calismislar rus sairleri M Y Lermontov A A Bestujev Marlinski alman serqsunasi F Bodenstedt Orta esrlerde eski Azerbaycan diline aid serf nehv qrammatika kitablari ve lugetler olsa da elmi eserler ve derslikler 19 esrden etibaren yazilmaga baslamisdir Mirze Kazim beyin rusca yazdigi Turk tatar dilinin umumi qrammatikasi 1839 eseri meshurdur M Vezirovun L Budaqovun Q Makarovun N Nerimanovun M D Memmedovun S M Qenizadenin Azerbaycan diline aid derslikleri de rus dilinde yazilmisdir L Budaqovun ikicildlik lugeti de Sravnitelgniy slovarg tureuko tatarskix ezikov 1869 1871 var M Efsarin Azerbaycan diline aid Fenni serfi turki Turk dilinin qrammatikasi 1869 adli deyerli eseri ise azerbaycancadir 20 ci esrde Azerbaycan edebi dilinin inkisafinda uc meyil ozunu gosterir Edebi dili xalq dili ile eynilesdirmek meyli Bu ozunun bariz eksini Molla Nesreddin jurnalinin yazilarinda C Memmedquluzade E Haqverdiyev kimi yazicilarin eserlerinde tapmisdir Daha cox Osmanli turk ve eski Azerbaycan dilinin enenesine soykenen edebi dil yaratmaq meyli Bu Fuyuzat ve Heyat kimi bir cox jurnal ve qezetlerin E Huseynzade kimi maarifperver yazicilarin dilinde ozunu gosterir Bu dil o vaxtki turk edebi dilinden demek olar ki secilmirdi Hami terefinden anlasilan edebi dil normalarina esaslanan edebi dil yaratmaq meyli Hec bir dialekt tesirini qebul etmeyen bu dili A Saiq C Cabbarli S Huseyn A Sehhet kimi sair ve yazicilar yaradirdilar Edebi dil sahesindeki bu veziyyet esrin evvellerinden 30 cu illeredek davam etdi Yeni dovr Azerbaycan edebi dilinin muasir merhelesinde muhum hadiselerden biri Azerbaycan edebi dilinin dovlet dili statusu almasi oldu Musteqil dovletin muhum atributlarindan biri olan dovlet dili meselesi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti 1918 20 hokumetinin diqqet merkezinde olmusdur 1918 ci il 27 iyun tarixli qerari ile Cumhuriyyet hokumeti o zaman turk dili adlanan Azerbaycan dilini dovlet dili elan etdi Hokumet qeyri milletlerden olan Azerbaycan vetendaslarinin dovlet dilini oyrenmeleri ucun tedbirler gorur bu meqsedle kurslar teskil edirdi Azerbaycanda sovet hakimiyyeti qurulduqdan 1920 sonra da dil siyaseti muhum ehemiyyet kesb etmisdir Simali Azerbaycanin 1991 ile kimi SSRI nin terkibinde olmasina baxmayaraq Azerbaycan dilinin orta mekteblerde tedrisinin esryarimliq universitet ve institutlarda tedrisinin ise 88 illik tarixi var Azerbaycan dili onun tarixi dialektleri genis suretde tedqiq edilmis bu sahede Azerbaycan dilinde yuzlerle eser cap edilmisdir Qedim yunan edebiyyati ve felsefesinden tutmus bu gunedek movcud olan bedii ve elmi eserlerin Azerbaycan diline tercume edilmesi ile yaasi riyaziyyat fizika kimya tebabet ve s ye aid derslikler de basqa dillerden Azerbaycan diline cevrilmisdir Hazirda Azerbaycan dilinde orijinal dersliklerin nesri basa catmisdir Azerbaycan dili dovlet dili kimi Azerbaycan SSR Konstitusiyasinda 1978 tesbit olunmusdur Musteqil Azerbaycan Respublikasinin umumxalq referendumunda qebul edilmis 1995 yeni Konstitusiyasinda dovlet dilinin mehz Azerbaycan dili kimi yer almasi Heyder Eliyevin adi ile baglidir Muasir Azerbaycan dilinin ozumlu xususiyyetleri ile ferqlenen fonetik ve qrammatik qurulusu vardir Emelegelme yerine gore ferqlenen saitler yeni on sira i u e e o ve arxa sira i u a o saitler eyni bir soz ve ya sozforma daxilinde islene bilmez i saiti ile baslayan isiq ildirim kimi bir nece soz istisnadir eyni zamanda dilortasi samitlerin g k arxa sira dilarxasi samitlerin k q g x on sira saitlerle bir hecada islenmesi de mumkun deyil alinma sozler istisnadir Azerbaycan dilinin fonem terkibinde 15 sait ve 25 samit vardir Bu 40 fonem Azerbaycan elifbasinda 32 herfle isare edilir Uzun saitlere ve samitine aid ayrica herfler yoxdur Azerbaycan dilinde 9 qisa i u e o e a o u i 6 uzun i e o e a u sait vardir Uzun saitler cox az hallarda yalniz alinma sozlerde islenir Fonetik vurgu bir qayda olaraq sonuncu hecaya dusur Fonematik vurgunun yeri sozun menasindan asili olaraq deyisir Azerbaycan dilinde soz evvelinde islenmeyen 2 fonem var i saiti ve g samiti Azerbaycan dilinin morfoloji qurulusuna esas isim sifet say evezlik zerf fel ve komekci qosma baglayici edat modal sozler nida nitq hisseleri daxildir Isimlerin kemiyyet mensubiyyet hal xeberlik kateqoriyalari var Bu kateqoriyalar isimlesen substantivlesen diger nitq hisselerine de aiddir Azerbaycan dilinde ismin 6 hali adliq yiyelik yonluk tesirlik yerlik cixisliq felin 5 zamani suhudi kecmis neqli kecmis indiki qeti gelecek qeyri qeti gelecek var Felin sekil kateqoriyasi 6 formani emr arzu sert vacib lazim xeber ehate edir Feller subyekt obyekt ve herekete munasibetine gore 5 qrammatik novde melum mechul qayidis qarsiliqlimusterek icbar islenir Azerbaycan dilinin sintaktik qanununa gore bir qayda olaraq mubteda cumlenin evvelinde xeber sonunda teyin teyin etdiyi sozden qabaqda gelir Sozduzeltmede esasen morfoloji demirci uzumcu tebligatci demircilik uzumculuk tebligatciliq dolca qazanca otluq meselik qaldirici endirici sevinc gulunc yavasca indice ve s ve sintaktik otbicen gunemuzd boyunbagi gundogan sarikoynek elidolu adli sanli qirxayaq besacilan ve s usullardan istifade edilir Muasir Azerbaycan elifbasi latin qrafikasina esaslanir Islendiyi sahelerle bagli olaraq Azerbaycan edebi dili dord esas uslubu ozunde birlesdirir isguzar metbuat bedii ve elmi uslub Edebi dilin muasir merhelesinde bu uslublarin hamisi yuksek derecede inkisaf etmisdir Olkenin siyasi iqtisadi elmi medeni heyatinda bas veren boyuk deyisiklikler muasir Azerbaycan dilinin luget terkibinde terminlerin suretle artmasina sebeb olmusdur Bu proses edebi dilin butun uslublarinda aydin musahide edilir Azerbaycan dilinin dialekt ve siveleri dord qrupdan ibaretdir 1 serq qrupu Baki Quba Samaxi dialektleri ve Lenkeran Mugan siveleri 2 qerb qrupu Gence Qazax Qarabag dialektleri ve ayrim sivesi 3 simal qrupu Seki dialekti Zaqatala Qax sivesi 4 cenub qrupu Naxcivan Ordubad dialektleri Azerbaycanda yasayan azsayli xalqlarin dilleri Iran dilleri ve iber Qafqaz dilleri qruplarina daxil olan dillerdendir Onlardan biri Iran dillerinin simalqerb yarimqrupuna daxil olan talis dili digeri ise hemin qrupun cenub qerb yarimqrupuna mensub olan tat dilidir Azerbaycan kurdlerinin dili de Iran dilleri qrupuna aiddir Azerbaycanda fealiyyet sahesi yalniz bir iki yasayis menteqesi ile hetta bir kendle mehdudlasan buduq xinaliq qriz udi ingiloy kimi diller de var Onlarin hamisi iber Qafqaz dilleri qruplarina daxildir Azerbaycanda yasayan azsayli xalqlarin hamisinin dilleri tedqiq olunmus ve oyrenilmisdir Altay dilleri RedakteTurk dilleri Monqol qrupu Tunqus mancur dilleriUral dilleri RedakteFin Uqor qrupu Samodi qrupuHind Avropa dilleri RedakteGerman dilleri Roman dilleri Slavyan dilleri Iran dil qrupu Hind ari dilleri Baltik dilleri Kelt dilleri Italik dilleri Yunan dilleri Paleobalkan dilleriAvrasiya Dil Ailesi RedakteSemit qrupu Berber Liviya qrupu Cad qrupu Kusit qrupuQafqaz dilleri RedakteKartvel qrupu Abxaz adiq dilleri Nax qrupu Dagistan qrupuPaleoasiya Dil Ailesi RedakteOlu diller RedakteEski yunan dili Latin dili Sanskrit dili Assuriya dili Eski turk dili Eski fars dili Eski rus diliEsas seqmentler RedakteDil senayesi bir biri ile bu ve ya diger derecede bagli olan muxtelif intellektual xidmet sahelerini ozunde birlesdirir Bu xidmetlerin her birinin spesifik xususiyyetleri olsa da onlari birlesdiren bir esas umumi cehet var ki bu da insan faktorunun helledici rola malik olmasidir Yeni bu sahelerin her birinde gosterilen xidmetlerin keyfiyyeti ilk novbede hansisa dili mukemmel bilen mutexessislerden asilidir Eyni zamanda bu xidmet seqmentleri arasinda bir sira qarsiliqli elaqe ve asililiq movcuddur Bele ki biri digerinin fealiyyetini temin edir yaxud stimullasdirir Meselen dil senayesinin tehsil seqmenti diger seqmentler ucun kadr hazirligini heyata kecirir Tehsil seqmentinin keyfiyyeti ise dil senayesi uzre elmi tedqiqatlarin seviyyesinden asilidir Tercume fealiyyeti ise elmi tedqiqat ve tehsil seqmentleri ucun zeruri kontentin elyeterliliyini temin edir Butovlukde dil senayesinin asagidaki seqmentlerini ferqlendirmek olar elmi tedqiqat dil senayesini elmi nezeri ve metodoloji biliklerle temin edir tehsil dil senayesi ucun insan resurslari pedaqoqlar poliqlotlar tercumeciler proqramcilar ve s hazirlanir tercume fealiyyeti muxtelif xarakterli elmi pedaqoji bedii huquqi texniki iqtisadi ve s metnlerin yazili muxtelif toplantilarda goruslerde cixislarin sinxron tercumesi heyata kecirilir linqvistik informasiya texnologiyalari masin tercumesi komputer linqvistikasi terminoloji bazalarin yaradilmasi bulud xidmetleri ve s saheleri ehate edir lokallasdirma fealiyyeti mehsul ve xidmetlerin coxdilli bazarda istifade olunmasi ucun onlarin yerli teleblere adaptasiyasi heyata kecirilir yeni musayietedici kontent o cumleden veb saytlar hedef auditoriyasina uygun tercume edilir nesriyyat fealiyyeti redakte isleri qrammatika uslub orfoqrafiya terminlerin unifikasiyasi oxunaqliq ve s yerine yetirilir turizm beledci tercumeci ve informasiya xidmetleri gosterilir kino televiziya eylence senayesi kinofilmlerin televiziya verilislerinin oyun proqramlarIstinadlar Redakte http teach learn narod ru languages htm Arxivlenmis suret 2011 07 19 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2008 10 09 Xarici kecidler Redakte Vikianbarda Dil ile elaqeli mediafayllar var Rusiya terefden qeribe teklif Dil ve tefekkur felsefi problem kimi M Mirzeliyeva Arxivlesdirilib 2016 03 05 at the Wayback MachineHemcinin bax RedakteDil anatomiya Edebiyyat RedakteSireliyev M Azerbaycan dialektologiyasinin esaslari B 1962 Demircizade E Azerbaycan dilinin uslubiyyati B 1968 Axundov A Azerbaycan dilinin tarixi fonetikasi B 1973 Demircizade E Azerbaycan edebi dilinin tarixi B 1979 1 ci hisse Muasir Azerbaycan dili 3 cildde B 1978 1981 1 3 cu c Qasimov M Azerbaycan dili terminologiyasinin esaslari B 1983 Elizade A Azerbaycan edebi dilinin elmi uslubu 1901 1920 ci iller B 1997 Heyder Eliyev dil haqqinda ve Heyder Eliyevin dili Red B N e b i y e v B 1998 Seyidov Y Azerbaycan dilinin qrammatikasi B 2000 Aslanov V Azerbaycan edebi dilinin tarixine dair B 2002 Qurbanov A Muasir Azerbaycan edebi dili 2 cildde B 2003 c 1 Axundov A Dil ve edebiyyat 2 cildde B 2003 Menbe https az wikipedia org w index php title Dil amp oldid 5921585, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.