Kabarda (kab.-çərk. Къэбэрдей) — Şimali Qafqazın mərkəzi hissəsindəki tarixi bölgə.
Kabarda | |||||
---|---|---|---|---|---|
Kabarda, Kabarda knyazlığı, Kabardiya diyarı | |||||
| |||||
Paytaxt | Nalçik | ||||
İdarəetmə forması | knyazlıq[d] | ||||
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Lokalizasiyası
Müxtəlif tarixi dövrlərdə "Kabarda" adlanan ərazi həmişə eyni ərazini əhatə edə bilməzdi və tarixi əsərlərin müəllifləri tez-tez Şimali Qafqaz xəritəsindəki yerini öz tərzlərində yazırdılar. Kabarda əhalisi və sərhədləri haqqında bir çox məlumat rus salnamələrində qorunub saxlanılmışdır. Böyük Rəsm Kitabına görə (XVI əsrin sonlarından etibarən Rusiya və qonşu dövlətlərin xəritəsinin təsviri) Kabarda, Terekin sol sahilində Ardan və Qızıl çayları arasında (müasir Ardon) yerləşirdi (müasir Arqudan?).
Tarixi
Tarixi Kabarda ərazisində tapılan ən qədim mədəniyyət abidələri e.ə.IV minillikdə mövcud olan Maykop mədəniyyətinə aiddir. Müasir tədqiqatçılar Adıgey-Abxaz xalqlarının bu mədəniyyətin daşıyıcılarının törəmələri olduğunu təsbit etmişlər. Müvafiq olaraq, bu mədəniyyətin daşıyıcıları Şimali Qafqaz mədəniyyətlərində sonradan yaranmış — Şimali Qafqaz, Kuban və Koban mədəniyyətlərində iz buraxdılar..
I minilliyin ortalarında Çərkəzlərin çoxu Hunlar tərəfindən kənara çəkildi.
Qədim rus salnamələrində Kabardiyalılar öncə Kasoqlar, sonra isə Pyatiqorsk Çərkəzləri adlanırdı.
Kasoq adı, Osetiyalılar və Svanlar arasında Kabardalıların təyin edilməsində qorunub saxlanılmışdır. XIII–XV əsrlərdə, Mərkəzi Qafqazda meydana gələn hərəkat, müstəqil siyasi vahid olan Kabardanın meydana gəlməsi və Kabarda millətinin yaranmasının başlanğıcı ilə sona çatdı.
XVI–XVII əsrlər
XVI–XVII əsrlərdə qonşu xalqların bir hissəsi Kabardiya knyazlarından asılı idilər. Köhnəlmiş idarəçilik formaları: xalq məclisləri, kişilərdən ibarət gizli yığıncaqlar davam edirdi. Adıqlar həm keçmişdə, həm də indiki zamanda, Kabardiyalıların ayrıca yaşadığı ərazidə "Kabarda" sözünün altında Çərkəzin bir hissəsi idilər. Eynilə, Şapsuqlar Şapsuqiyada, Abadzexlər Abedzexiyada və s., bütün bu ərazilər Çərkəzlərin tərkibində qaldı.
XVI əsrdə çərkəzlər və xüsusən də Kabarda Osmanlı imperatorluğunun və onun vassalı Krım xanlığının təsir dairəsinə girdi. Rusiya tarixi, XVI əsrdə Kabarda və Moskva knyazlığının Krım xanlığının üstün qüvvələri tərəfindən eyni hərbi təzyiqə məruz qaldığını göstərir. Nəticədə ortaq düşmənlə mübarizə aparmaq üçün güclərin birləşdirməsi planları var idi. Buna görə də 1561-ci ildə IV İvan Qroznı məşhur Kabarda şahzadəsi Temryuk İdarovun qızı — İdare Quaşeni ilə evləndi və Moskvada vəftiz olunduqdan sonra kraliça Mariya oldu.
İdarovların müxtəlif nəsilləri rus xidməti sistemində çalışdılar, onlara "Çerkasski" soyadı verildi. Onlar bəzi rus və polyak knyazlıq soyadlarının əsasını qoydular.
Daxili proseslər
XVII əsrin əvvəllərində Kabarda İnalidovları 3 ada: Kaytukinlər(kab.-çərk. Къейтыкъуейхэ), İdarovlar (kab.-çərk. Идархэ) və Tlostanovlar (kab.-çərk. Лъэустэнейхэ) bölündülər.
XVII əsrin ortalarına qədər Kaytukinlər, İdarovları aşağı Terekə (Sunçaleyev-Çərkəz knyazlığı) və Tlostanovları Terek-Sunjaya qədər sıxışdırdı. Kaytukinlərin nəzarət etdiyi ərazi xarici mənbələrdə "Kiçik Kabarda" dan fərqli olaraq "Böyük Kabarda" (və ya "Üst Kabarda") adını aldı. Müəlliflər heç vaxt siyasi bütövlük təşkil etməyən knyazlıqlar: Talostani və Cilyaxstanı Böyük Kabardanın tərkibində qeyd edirdilər. Sovet hakimiyyətinin qurulması zamanı, Kiçik Kabardanın qalan hissəsi, 1935-ci ildə Terek Dairəsi olaraq adlandırılan Kiçik Kabarda Bölgəsi olaraq Kabarda-Balkar Muxtar Vilayətinə birləşdirildi.
XVII əsrin ikinci yarısında Böyük Kabarda, üç (daha sonra dörd) qardaşın knyazlığı arasında bölündü: Atajukinlər (kab.-çərk. Хьэтӏохъущыкъуейхэ), Misostovlar (kab.-çərk. Мысостхэ) və Cambbulatovlar (kab.-çərk. Джамботхэ), digəri XVIII əsrdə Kaytukinlər (kab.-çərk. Къейтыкъуейхэ) və Bekmurzinlər (kab.-çərk. Бэчмырзэхэ) olaraq bölündü.
XVIII–XIX əsrlər
1708-ci ildə Kabardalılar Krım xanlığının qoşunları üzərində Kancal döyüşündə qələbə qazandılar, bundan sonra Krımın Kabardaya basqınları sona çatdı.
XVII əsrin sonlarında Kabarda geniş əraziləri işğal etdi. Zaqafqaziyanın ən əhəmiyyətli yolları onun ərazisindən keçirdi. Rus tarixçisi V.A. Potto, "Kabardanın təsiri çox böyük idi,ətrafdakı insanların geyimlərində, silahlarında, davranışlarında və adətlərində bu öz əksini tapırdı. "Geyinmişdi …" və ya "Kabardlı kimi sürür" ifadəsi qonşu xalqların dodaqlarında ən böyük tərif olaraq səslənirdi." Onların Qafqaza təsiri çox böyük idi … ".
I Pyotrun 1722-ci il 20 mart tarixli Sultan III Əhmədə yazdığı məktubunda Rusiya Kabarda üzərində Krım protektoratını tanıdı və ona olan hər hansı iddiasından imtina edirdi. Eyni mövqe, Rusiya və Osmanlı imperatorluqlarının Kabardanı "azad" olaraq tanıdığı 1739-cu il tarixli Belqrad sülh müqaviləsi ilə təsdiqləndi.
Ancaq 1763-cü ildə Rusiya imperiyası Kabarda ərazisində Mozdok qalasının inşasına başladı. Böyük Kabardanın 1764-cü ildə İmperatoriçə II Yekaterina tərəfindən qəbul edilən səfirliyi qala tikintisinin dayandırılmasını tələb etsə də rədd edildi. Çar hökuməti Türkiyə ilə Adrianopol müqaviləsinin maddələrinə istinad edərək Çərkəz torpaqlarına olan hüquqlarını elan etdi.
1778-ci ildə Kabardiya knyazlarının narazılığı Kabarda ərazisində Rusiyanın mövcudluğuna qarşı ilk böyük üsyanda ifadə edildi. Elə həmin il üsyan Kabarda xalqını məhv edən Kabardaya böyük təzminat verən general İ.V.Yakobi tərəfindən yatırıldı.
Kabarda ərazisindəki ən böyük hərbi əməliyyatlar 1794 və 1804-cü illərdə aparılıb. İkincisi Kabardiya xalqına xüsusilə güclü zərbə vurdu. Hərbi zülm və torpağın ələ keçirilməsi, Kabarda xalqının 1810-cu ildə yenidən üsyan qaldırmasına səbəb oldu. Üsyan, general Bulqakovun yeni cəza ekspedisiyası tərəfindən yatırıldı. Eyni zamanda, 1811-ci ildə ən böyük zərbə taundan sonra demək olar ki, əhalisi tükənən Kiçik Kabardaya vuruldu. Bulqakovun cəza ekspedisiyası 200 kəndi və 9585 yaşayış evini yandırdı. 1822-ci ildə general A.P.Yermolov sonuncu dəfə üsyan qaldıran Kabardaya hücum etdi.
Vəba epidemiyalarından və əhalinin əhəmiyyətli bir hissəsinin Çeçenistana və Qərbi Çərkəzə getməsindən zəifləyən Kabarda nəhayət zəiflədi.
1825-ci ildə Kabarda nəhayət Rusiya imperatorluğunun tərkibinə daxil edildi. Lakin, Kabardalıların bir hissəsi Trans-Kuban bölgəsində "Xəjretova Kabarda" ("Qaçaq Kabarda") təşkil edərək rus qoşunlarına qarşı hərbi müqavimətini davam etdirdilər. Üsyançıların bir qismi müharibənin o zaman yalnız güc qazandığı yerlər olan Çeçenistana və Dağıstana köçdü. Qafqaz müharibəsinin son mərhələsində və rəsmi sona çatmasından sonra (1861–1867), genişmiqyaslı Çərkəz mühacirliyi dövründə yüz minlərlə çərkəz Osmanlı imperatorluğuna sürgün edildi.
Kabarda, Rusiya imperatorluğunun tərkibinə daxil edildikdən sonra Terek vilayəti Kabarda (sonradan Nalçik) rayonu adlandırılmağa başladı.
Müasir tarixi
SSRİ-nin yaranması ilə Kabarda ərazisi Kabarda-Balkar Muxtar Dairəsinin, sonra Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının tərkibinə daxil oldu. 1944–1957-ci illərdə Balkar xalqına qarşı repressiyalar və deportasiya səbəbindən KB MSSR-in adı Kabardiya MSSR (və qısa olaraq Kabarda adlanırdı) olaraq dəyişdirildi.
Suverenlik paradı və SSRİ-nin dağılması zamanı Kabarda-Balkariyanı parçalamaq və Kabardanı həmçinin Adıgey xalqı ilə birlikdə — Adıgey və Çərkəzlə birləşmək ümidi ilə ayrıca respublika elan etmək cəhdləri oldu. Lakin bölünməsi məsələsi qanuniləşdirilmədi və Kabarda Kabarda-Balkar Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının tərkibində qaldı (1992-ci ildən Kabarda-Balkariya Respublikası).
İstinadlar
- Книга Большому Чертежу. — С. 90.
- "Самир Хотко: ЧЕРКЕССКИЙ ИСТОРИКО-КУЛЬТУРНЫЙ ТИП. История ЧЕРКЕСИИ в средние века и новое время". 2010-06-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-10.
- Крупнов Е. И. Памятники Кобанской культуры Северного Кавказа // Древняя история Северного Кавказа. М.: . 1960.
- Кабардинцы 2013-06-14 at the Wayback Machine // Народы и религии мира. Энциклопедия. М., 2000, с. 207–208
Xarici keçidlər
- Думанов Х. М.
- David Rumsey Historical Map Collection. Historic Maps of Caucasus (ing.)
- ВОСТОЧНАЯ ЛИТЕРАТУРА: средневековые исторические источники Востока и Запада. КАВКАЗ
- Культурный центр Джэгуак1уэ: история адыгов
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kabarda kab cerk Keberdej Simali Qafqazin merkezi hissesindeki tarixi bolge KabardaKabarda Kabarda knyazligi Kabardiya diyariBayraq GerbPaytaxt NalcikIdareetme formasi knyazliq d Vikianbarda elaqeli mediafayllarLokalizasiyasiMuxtelif tarixi dovrlerde Kabarda adlanan erazi hemise eyni erazini ehate ede bilmezdi ve tarixi eserlerin muellifleri tez tez Simali Qafqaz xeritesindeki yerini oz terzlerinde yazirdilar Kabarda ehalisi ve serhedleri haqqinda bir cox melumat rus salnamelerinde qorunub saxlanilmisdir Boyuk Resm Kitabina gore XVI esrin sonlarindan etibaren Rusiya ve qonsu dovletlerin xeritesinin tesviri Kabarda Terekin sol sahilinde Ardan ve Qizil caylari arasinda muasir Ardon yerlesirdi muasir Arqudan TarixiTarixi Kabarda erazisinde tapilan en qedim medeniyyet abideleri e e IV minillikde movcud olan Maykop medeniyyetine aiddir Muasir tedqiqatcilar Adigey Abxaz xalqlarinin bu medeniyyetin dasiyicilarinin toremeleri oldugunu tesbit etmisler Muvafiq olaraq bu medeniyyetin dasiyicilari Simali Qafqaz medeniyyetlerinde sonradan yaranmis Simali Qafqaz Kuban ve Koban medeniyyetlerinde iz buraxdilar I minilliyin ortalarinda Cerkezlerin coxu Hunlar terefinden kenara cekildi Qedim rus salnamelerinde Kabardiyalilar once Kasoqlar sonra ise Pyatiqorsk Cerkezleri adlanirdi Kasoq adi Osetiyalilar ve Svanlar arasinda Kabardalilarin teyin edilmesinde qorunub saxlanilmisdir XIII XV esrlerde Merkezi Qafqazda meydana gelen herekat musteqil siyasi vahid olan Kabardanin meydana gelmesi ve Kabarda milletinin yaranmasinin baslangici ile sona catdi XVI XVII esrlerXVI XVII esrlerde qonsu xalqlarin bir hissesi Kabardiya knyazlarindan asili idiler Kohnelmis idarecilik formalari xalq meclisleri kisilerden ibaret gizli yigincaqlar davam edirdi Adiqlar hem kecmisde hem de indiki zamanda Kabardiyalilarin ayrica yasadigi erazide Kabarda sozunun altinda Cerkezin bir hissesi idiler Eynile Sapsuqlar Sapsuqiyada Abadzexler Abedzexiyada ve s butun bu eraziler Cerkezlerin terkibinde qaldi XVI esrde cerkezler ve xususen de Kabarda Osmanli imperatorlugunun ve onun vassali Krim xanliginin tesir dairesine girdi Rusiya tarixi XVI esrde Kabarda ve Moskva knyazliginin Krim xanliginin ustun quvveleri terefinden eyni herbi tezyiqe meruz qaldigini gosterir Neticede ortaq dusmenle mubarize aparmaq ucun guclerin birlesdirmesi planlari var idi Buna gore de 1561 ci ilde IV Ivan Qrozni meshur Kabarda sahzadesi Temryuk Idarovun qizi Idare Quaseni ile evlendi ve Moskvada veftiz olunduqdan sonra kralica Mariya oldu Idarovlarin muxtelif nesilleri rus xidmeti sisteminde calisdilar onlara Cerkasski soyadi verildi Onlar bezi rus ve polyak knyazliq soyadlarinin esasini qoydular Daxili prosesler XVII esrin evvellerinde Kabarda Inalidovlari 3 ada Kaytukinler kab cerk Kejtykuejhe Idarovlar kab cerk Idarhe ve Tlostanovlar kab cerk Leustenejhe bolunduler XVII esrin ortalarina qeder Kaytukinler Idarovlari asagi Tereke Suncaleyev Cerkez knyazligi ve Tlostanovlari Terek Sunjaya qeder sixisdirdi Kaytukinlerin nezaret etdiyi erazi xarici menbelerde Kicik Kabarda dan ferqli olaraq Boyuk Kabarda ve ya Ust Kabarda adini aldi Muellifler hec vaxt siyasi butovluk teskil etmeyen knyazliqlar Talostani ve Cilyaxstani Boyuk Kabardanin terkibinde qeyd edirdiler Sovet hakimiyyetinin qurulmasi zamani Kicik Kabardanin qalan hissesi 1935 ci ilde Terek Dairesi olaraq adlandirilan Kicik Kabarda Bolgesi olaraq Kabarda Balkar Muxtar Vilayetine birlesdirildi XVII esrin ikinci yarisinda Boyuk Kabarda uc daha sonra dord qardasin knyazligi arasinda bolundu Atajukinler kab cerk Hetӏohushykuejhe Misostovlar kab cerk Mysosthe ve Cambbulatovlar kab cerk Dzhambothe digeri XVIII esrde Kaytukinler kab cerk Kejtykuejhe ve Bekmurzinler kab cerk Bechmyrzehe olaraq bolundu XVIII XIX esrler1708 ci ilde Kabardalilar Krim xanliginin qosunlari uzerinde Kancal doyusunde qelebe qazandilar bundan sonra Krimin Kabardaya basqinlari sona catdi XVII esrin sonlarinda Kabarda genis erazileri isgal etdi Zaqafqaziyanin en ehemiyyetli yollari onun erazisinden kecirdi Rus tarixcisi V A Potto Kabardanin tesiri cox boyuk idi etrafdaki insanlarin geyimlerinde silahlarinda davranislarinda ve adetlerinde bu oz eksini tapirdi Geyinmisdi ve ya Kabardli kimi surur ifadesi qonsu xalqlarin dodaqlarinda en boyuk terif olaraq seslenirdi Onlarin Qafqaza tesiri cox boyuk idi I Pyotrun 1722 ci il 20 mart tarixli Sultan III Ehmede yazdigi mektubunda Rusiya Kabarda uzerinde Krim protektoratini tanidi ve ona olan her hansi iddiasindan imtina edirdi Eyni movqe Rusiya ve Osmanli imperatorluqlarinin Kabardani azad olaraq tanidigi 1739 cu il tarixli Belqrad sulh muqavilesi ile tesdiqlendi Ancaq 1763 cu ilde Rusiya imperiyasi Kabarda erazisinde Mozdok qalasinin insasina basladi Boyuk Kabardanin 1764 cu ilde Imperatorice II Yekaterina terefinden qebul edilen sefirliyi qala tikintisinin dayandirilmasini teleb etse de redd edildi Car hokumeti Turkiye ile Adrianopol muqavilesinin maddelerine istinad ederek Cerkez torpaqlarina olan huquqlarini elan etdi 1778 ci ilde Kabardiya knyazlarinin naraziligi Kabarda erazisinde Rusiyanin movcudluguna qarsi ilk boyuk usyanda ifade edildi Ele hemin il usyan Kabarda xalqini mehv eden Kabardaya boyuk tezminat veren general I V Yakobi terefinden yatirildi Car Aleksey Mixaylovicin Titulyarnik Kabardiya titul gerbi Kabarda erazisindeki en boyuk herbi emeliyyatlar 1794 ve 1804 cu illerde aparilib Ikincisi Kabardiya xalqina xususile guclu zerbe vurdu Herbi zulm ve torpagin ele kecirilmesi Kabarda xalqinin 1810 cu ilde yeniden usyan qaldirmasina sebeb oldu Usyan general Bulqakovun yeni ceza ekspedisiyasi terefinden yatirildi Eyni zamanda 1811 ci ilde en boyuk zerbe taundan sonra demek olar ki ehalisi tukenen Kicik Kabardaya vuruldu Bulqakovun ceza ekspedisiyasi 200 kendi ve 9585 yasayis evini yandirdi 1822 ci ilde general A P Yermolov sonuncu defe usyan qaldiran Kabardaya hucum etdi Veba epidemiyalarindan ve ehalinin ehemiyyetli bir hissesinin Cecenistana ve Qerbi Cerkeze getmesinden zeifleyen Kabarda nehayet zeifledi 1825 ci ilde Kabarda nehayet Rusiya imperatorlugunun terkibine daxil edildi Lakin Kabardalilarin bir hissesi Trans Kuban bolgesinde Xejretova Kabarda Qacaq Kabarda teskil ederek rus qosunlarina qarsi herbi muqavimetini davam etdirdiler Usyancilarin bir qismi muharibenin o zaman yalniz guc qazandigi yerler olan Cecenistana ve Dagistana kocdu Qafqaz muharibesinin son merhelesinde ve resmi sona catmasindan sonra 1861 1867 genismiqyasli Cerkez muhacirliyi dovrunde yuz minlerle cerkez Osmanli imperatorluguna surgun edildi Kabarda Rusiya imperatorlugunun terkibine daxil edildikden sonra Terek vilayeti Kabarda sonradan Nalcik rayonu adlandirilmaga basladi Muasir tarixiSSRI nin yaranmasi ile Kabarda erazisi Kabarda Balkar Muxtar Dairesinin sonra Muxtar Sovet Sosialist Respublikasinin terkibine daxil oldu 1944 1957 ci illerde Balkar xalqina qarsi repressiyalar ve deportasiya sebebinden KB MSSR in adi Kabardiya MSSR ve qisa olaraq Kabarda adlanirdi olaraq deyisdirildi Suverenlik paradi ve SSRI nin dagilmasi zamani Kabarda Balkariyani parcalamaq ve Kabardani hemcinin Adigey xalqi ile birlikde Adigey ve Cerkezle birlesmek umidi ile ayrica respublika elan etmek cehdleri oldu Lakin bolunmesi meselesi qanunilesdirilmedi ve Kabarda Kabarda Balkar Muxtar Sovet Sosialist Respublikasinin terkibinde qaldi 1992 ci ilden Kabarda Balkariya Respublikasi IstinadlarKniga Bolshomu Chertezhu S 90 Samir Hotko ChERKESSKIJ ISTORIKO KULTURNYJ TIP Istoriya ChERKESII v srednie veka i novoe vremya 2010 06 06 tarixinde Istifade tarixi 2021 10 10 Krupnov E I Pamyatniki Kobanskoj kultury Severnogo Kavkaza Drevnyaya istoriya Severnogo Kavkaza M 1960 Kabardincy 2013 06 14 at the Wayback Machine Narody i religii mira Enciklopediya M 2000 s 207 208Xarici kecidlerDumanov H M David Rumsey Historical Map Collection Historic Maps of Caucasus ing VOSTOChNAYa LITERATURA srednevekovye istoricheskie istochniki Vostoka i Zapada KAVKAZ Kulturnyj centr Dzheguak1ue istoriya adygov