Nasional Sosialist Alman Fəhlə Partiyası
Nasional Sosialist Alman Fəhlə Partiyası (alm. Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei) — Weimar cumhuriyyəti dövründə yaranan alman siyasi partiyasıdır.O,dövrlərdə Alman İmperiyasının birinci dünya müharibəsini uduzması və ağır itkilər verməsi və sonda versal sazişi ilə alman xalqının bütün haqlarının alınması və xalqın qısaca əzilməsi bu qatı milliyətçi partiyanın yaranmasına səbəb oldu.Müharibədən sonra böyük böhranında baş verməsi ilə alman xalqı işsiz və evlərinə günlərlə çörək aparmayacaq vəziyyətə gəldi.Partiyanın üzvlərinin artmasıda bununla əlaqədardır.20-ci yüzllikdə alman siyasətində çox böyük yer alan partiyanın ideologiyası Nasional Sosializm olmuşdur.Hakimiyyət dönəmində anti-marksist,anti-seminist,anti-kapitalist siyasət yeridmişdir.
Nasional Sosialist Alman Fəhlə Partiyası | |
---|---|
Lider | Adolf Hitler, Martin Borman |
Quruluş tarixi | 24 fevral 1920 |
Dağılma tarixi | 10 oktyabr 1945 |
İdeologiya | Nasional Sosializm, Millətçilik |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Tarixi
Tarix olaraq partiyanın sələfi kiçik bir təşkilat olan Alman millətçiləri idi.Müharibədən sonra Almaniyanın bərbad vəziyyətdə olması.Anton Drexlerin Alman işçi partiyasını qurması ilə nəticələndi.Bu partiya müharibədən sonra Almaniyada qurulan ilk partiyalardan idi.Anton Drexlerin fikirlərinə görə Alman millətini və alman milliyətçiliyini yüksəltmək,amma bunu sosializmin köməyi ilə etmək lazımdır.
Adolf Hitlerin Partiya Sədri Olması
1915-ci ildə orduya xidmətə yazılan Hitler,1917-də gözləri keçici olaraq gözləri kor olur.O,birdə hospitalda gözlərini açıb,özünə gələndə Almaniyanın uduzduğunu görür.Bundan sonra versalında şərtlərini öyrənən Hitler bütün hərşeyi yəhudilərin boynuna atır.Sonradan Hitler partiyanın mərkəzinə gedib,partiyanın ilk üzvlərindən olur.O,zamanlar partiyanın liderlərindən biri olan Harrerin Hitler haqqında düşüncələri pis idi.Nəticədə o,istefa verdi.Drexler isə Hitlerə yaxın və onun mükəmməl biri olduğunu düşünürdü.Hitler partiya içərisində danışdığı zaman hər kəsi özünə və partiyanın fikirlərinə cəlb etdiyi üçün Partiyanın öndə gələn üzvləri Hitlerin partiya sədri olmasını dəstəkləyirdilər.
Alman işçi partiyasının Nasist partiyasına çevirilməsi
1920-ci il 24 fevral tarixində partiyanın 25 maddəlik yeni qaydaları təqdim olundu.Qaydalar Adolf Hitler və Anton Drexler tərəfindən yazılmışdı.Beləliklə bu qaydalar Alman işçi partiyasının xələfi olan Nasional Sosialist Alman fəhlə partiyasının qaydaları kimi təqdim olundu.
Çevriliş cəhdi
Nasist partiyasının üzvləri artdıqca partiya daha da məşhurlaşırdı.Baş qərargahı Bavariyada yerləşən partiya Adolf Hitlerin başçılığı ilə həmin vilayəti ələ keçirməyi özünə hədəf qoymuşdu.9 noyabr 1923-də Adolf Hitler gələcəkdə çox yaxın dostu olacaq,Benito Mussolonidən ilham alaraq pivəxanadan Münhen şəhərinin mərkəzinə doğru iləriləyib,vilayəti ələ keçirəcəkdi.O dövrdə Nasist partiyasının paramilitar qanadı olan Sturmabteilung,başqa adı ilə qəhvəyi köynəklilər bu çevrilişi dəstəkləyəcəkdi.Həmçinin bu çevrilişi 1-ci dünya müharibəsində general olmuş Erich Ludendorffda dəstəkləyirdi.Amma sonda çevriliş alınmadı nəticədə,Adolf Hitler 5 il həbs cəzası aldı.Buna baxmayaraq məhkəmədə vəkilsiz danışıq bacarığı hakimləri Hitlerə cəlb etdi.5 illik həbs olsada,Hitler sadəcə 9 ay həbsdə oldu.9 ay ərzində "Mein Kampf" (Mənim Mübarizəm) kitabını yazdı.Bu kitab sonradan Nasist partiyasının propaqandasında çox geniş istifadə olunacaqdı.
Parlamentdə və Seçkilərdə yeri
Adolf Hitler 1924 noyabr ayında sərbəst buraxıldı.Yenidən Nasist partiyasını qurub,özünü lider təyin etdi.Partiyanın qayda-qanunlarında xeyli dəyişiklik oldu.Artıq çevriliş cəhdlərinə yox,daha çox xalqı özünə cəlb etmək üzərində çalışacaqdılar.Adolf Hitlerin propaqanda bacarığı bundan sonra özünü göstərəcəkdi.Artıq SA (Sturmabteilung) partiyaya daxil deyil,ayrı olaraq Paramilitar dəstək qrupu olaraq öz yerlərini alacaqdılar.Adolf Hitler daha bir paramilitar dəstək qrupunun yaradılmasını istədi,beləcə Schutzstaffel (SS) əmələ gəldi.
— Nasional Sosialist Alman Fəhlə Partiyasının seçkilərdəki səs sayı— | |||||
Tarix | Səs sayı | Faiz | Reichstagdakı üzv sayı | ||
4 May 1924 | 1,918.3 | 6.5 | 32 | ||
7 Dekabr 1924 | 907.3 | 3.0 | 14 | ||
20 May 1928 | 810.1 | 2.6 | 12 | ||
14 Sentyabr 1930 | 6,409.6 | 18.3 | 107 | ||
31 İyul 1932 | 13,745.8 | 37.4 | 230 | ||
6 Noyabr 1932 | 11,737.0 | 33.1 | 196 | ||
5 Mart 1933 | 17,277.0 | 43.9 | 288 |
Xalqın partiyaya cəlb edilməsi
Fəaliyyəti dövründə xalqı özünə ən çox cəlb edən partiya nasist partiyası idi.Buna səbəb insanların işsiz,pis vəziyyətdə yaşaması idi.Bərbad şəkildə yaşayan Alman xalqına Nasist partiyası və Adolf Hitler xilaskar kimi görsənirdi.Bununla birgə Adolf Hitler hər danışanda bütün günahı yəhudilərin üzərinə atması,xalqın başına daha da aldadırdı.Nasist partiyasının propaqandası o qədər güclü oldu ki,5 mart 1933-cü ildəki seçkidə böyük səs toplamış,Almaniyanın 35 parlamental bölgəsindən 33-də üstün olmuşdur.
Adolf Hitlerin Alman xalqına verdiyi vəədlər,səs sayını gətirib bura çıxarmışdı.Artıq Alman xalqının yəhudilərə qarşı olan nifrəti böyümüş və NSDAP öz hədəfinə çatmışdı.Adolf Hitlerin Vyana küçələrində evsiz qaldığı müddətdə,Avstriyada insanların pis vəziyyətdə olması,sadəcə yəhudilərin varlı yaşaması və xalqın pullarını oğurlaması Hitlerdə bu nifrəti yaradmışdı.Eyni zamanda Hitler hələ kiçik yaşlarından Alman xalqlarının niyə biri-birilərindən uzaq yaşamasını təhlil etmiş,sonradan partiyanın fikirləridə buna əsasən qurulmuşdu.Xalqın diqqətini cəlb edən mövzulardan biridə bu idi.
Hakimiyyət dövrü
Hitler hakimiyyətə gəldikdən sonra bu sözləri demişdi:
<<Əgər milli sosialist hərəkat həqiqətən millətimizin rifahı naminə tarix qarşısında böyük bir rol oynamaq istəyirsə, Alman millətinin dünyadakı real vəziyyətini çox yaxşı bilməli, ağrı hiss etməli və bu şüura tamamilə çatmalıdır. Alman millətinin xarici siyasətini açıq baxış və cəsarətlə həyata keçirən səriştəsizliyə və şüursuzluğa qarşı mübarizə aparmalıdır. Ənənələrindən və ön mühakimələrindən asılı olmayaraq, millətimizi və gücünü toplamaq, onu indiki dar həyat sahəsindən çıxarmaq və yeni torpaqlara aparmaq üçün cəsarət tapmalı, beləliklə millətimizi bu dünyada həlak olmaq təhlükəsindən qurtarmalıyıq >>
Keçmiş prezident Hindenburg Hitleri əvvəlcə baş nazir təyin etdi.Sonradan Reichtagda böyük yanğın baş verdi.Hansı ki,bir çox tarixçilər bunun Hitlerin əmri olduğunu təsdiqləyir.Amma o dövrdə Hitler bunu Komunistlərin üstünə atdı və beləliklə artı NSDAP-ın heç bir rəqibi yox idi.2 avqust 1934-də Hindenburq 86 yaşında vəfat etdi.Nəhayət,Hitler özünü həm Almaniya şansoliyası,həm də yeni bir vəzifə yaradaraq özünü Führer (Lider) elan etdi.Hakimiyyət dövrü başlayan kimi partiyadakı SA əsgərlərinin və bir çox Hitlerə yaxın olan insanların qətliamı başladı.Buna səbəb Hitlerin qıraq heç kimə inanmaması idi.
Nəhayət,yeni hakimiyyət gələndən Almaniya və Alman xalqı ışıq üzü gördü.Amma hələ ki,yaxınlaşan fəlakətin fərqində belə deyildilər.NSDAP möhkəm bir hökumət qurdu,Anti-kapitalist ideologiya sayəsində hər kəs işləməyə məcbur edildi.Əsas məsələ gəncləri və uşaqları bu partiyanın ideologiyasına uyğun hazırlamaq idi.NSDAP-ın əsas hədəfi Oğlanları Vətən üçün canından keçən əsgər kimi,Qızları isə gələcəyin anası olaraq hazırlamaq idi.
Bu fikirləri hər mitinqdə dilə gətirən Adolf Hitler və Yozef Qobbels xalqın başını yaxşıca aldadırdı.Yozef Qobbelsin bu haqda məşhur sözü belə var : <<İnsanların düşüncə və beyin təmbəlliyini gördükcə,Hakimiyyətdə nə istəyirik onu etməyə başladıq.>>
İkinci dünya müharibəsi dövründə
Avropanın ən milliyətçi və irqçi partiyası,əsas hədəflərindən biri olan Lebensraum (Yaşayış Ərazisi) fikrini gerçəkləşdirmək üçün bəşər müharibəsini başlatdı.Müharibə boyu bütün qərarları yenə təkcə partiya özü almışdır.1941-ci ildə Barbarossa planının başlaması haqda sazişi NSDAP tək başına almışdır.Partiyanın əmri ilə müharibə boyu SS və SA etnik millətləri yığıb soyqırım etmişdir.
Dağılması
30 apreldə Hitlerin intahar etməsi ilə birgə Martin Bormann partiya sədri oldu.Amma bir neçə gün sonra oda intahar etdi.Nəticədə bir zamanlar nəinki Alman siyasətində,həmdə dünya siyasətində böyük rol oynayan Nasional Sosialist Alman Fəhlə Partiyası dağıldı.