fbpx
Wikipedia

Tulepberqen Kaipberqenov

Avqust 12, 2021

Tulepberqen Kaipberqenov(qaraq. To‘lepbergen Qayi‘pbergenov/Төлепберген Қайыпбергенов, 7 may 1929, Şortanbay aulu, Keqeyli rayonu, Qaraqalpaqstan ASSR – 14 sentyabr 2010) — Qaraqalpaqstan yazıçısı.

Həyatı

Qaraqalpaq ədəbiyyatına XX əsrdə xeyli istedadlı simalar gəlmişlər. Onların sırasında XX əsrin 50-ci illərindən bədii yaradıcılığa başlamış Tulepbergen Kaipbergenovun adı xüsusi ilə rəğbətlə çəkilir. Onun yaradıcılığı qaraqalpaq ədəbiyyatında yeni hadisə kimi dəyərləndirilir. Yazıçının «Katib», «Sağ ol, müəllim» («Muqallimqe raxmet!»), «Buz damcı», «Sonuncu hücum» («Sonqi xujim»), «Qaraqalpaq qızı», «Yuxusuz gecələr», «Maman-biy əfsanasi» («Maman biy efsanasi»), «Qaraqalpaqnamə» roman-essesi, «Qaraqalpaqlar haqqında dastan» trilogiyası və b. əsərləri oxucular arasında geniş yayılmaqla, dünya xalqlarının dillərinə tərcümə olunmuş, müəllifə böyük şöhrət gətirmişdir.

Bədii yaradıcılığa T.Kaipbergenov XX əsrin 50-ci illərinin ikinci yarısından «Amu-Dərya» jurnalında dərc olunmuş hekayələr və oçekrlərlə başlamışdır. İlk iri həcmli əsəri («Katib») qaraqalpaq aulunun müharibə illərindəki yaşam həyatına, ikinci povesti «Muqallimqe raxmet!» adı çəkilən dövrün ən gözəl əsərlərindən biri olmaqla, qaraqalpaq müəlliminin çətin və şərəfli işinə həsr olunmuşdur. T.Kaipbergenovun «Muqallimqe raxmet!» əsərini qırğız yazıçısı Ç.Aytmatovun «İlk müəllim» povestinin xeyli məqamları ilə müqayisə etdikdə bu əsərin özünəməxsus çalarlarla fərqləndiyinin şahidi olarıq. T.Kaipbergenov müəllim mövzusuna hətta Ç.Aytmatovdan bir neçə ay əvvəl müraciət etmişdir (2, 352). Hər iki povestin qəhrəmanlarının taleyi və mənəvi yaxınlığı bu əsərlərdə oxucunun gözü qarşısında canlana bilir. T.Kaipbergenovun qələmindən çıxan bütün əsərləri son dərəcə maraqlı və təkrarolunmazdır. Çoxsüjetli və rəngarəng problemtikalı nəsr əsərləri ilə yanaşı onun «Xeopsun piramidası», «Yurtadan dünyaya», «Allahın neçə adı var» və s. kimi publisistik əsərləri müəllifin adını daha geniş çevrədə məşhurlaşdırdı. Bu gün T.Kaipbergenov Berdağ, H.Niyazi, SSRİ Dövlət Mükafatı laureatı olmaqla, Qapaqalpaqstan Respublikasının xalq yazıçısı, Qaraqalpaqstan Yazıçılar İttifaqının sədridir.

1959-cu ildə T.Kaipbergenovun «Sonuncu hücum» («Sonqi xujim») adlı ilk romanı işıq üzü görmüşdür. Əsərdə XX əsrin 20-30-cu illər qaraqalpaq aulunun həyatı qələmə alınır. «Muqallimqe raxmet!» povestində olduğu kimi burada da yazıçını sosial problemlər daha çox məşğul edir. Lakin «Sonuncu hücum» da hadisələr daha böyük dramatizm, antoqonist ziddiyyətlərin gərilməsi ilə seçilir. T.Kaipbergenova qədər də qaraqalpaq həyatının muxtəlif tərəflərini yazıçılar qələmə almışdılar. T.Kaipbergenovdan fərqli olaraq onların əsərlərində təsvirçilik, yalnız informasiya ötürmə istəyi üstünlük təşkil etdiyindən qəhrəmanların xarakteri statik, cansız, psixologizmdən məhrum idi. T.Kaipbergenov isə öz sələflərinin üstün cəhətlərindən yaradıcı şəkildə istifadə etmək, obraz və hadisələri yeni təsvir vasitələri ilə zənginləşdirməklə, relyefli və panoramlı roman yazır, qəhrəmanların davranış və hərəkətini inandırıcı, konkret, fərdiləşmiş, eyni zamanda tipik ümumiləşdirmələrlə verməyə müvəffəq olur.

«Yuxusuz gecələr» və «Buz damcı» povestlərinin də mövzu və problematika palitrası rəngarəng və özəldir. Bu əsərlərin hər ikisində müəllif milli xarakterin açılmasına, xalqın tarixinə müraciət etməklə müvəffəq olur, tarixi isə müasirlik köməyilə göstərməklə, xalqın qəhrəmanlıq xarakterini inandırıcı detallarla oxucunun gözü qarşısında canlandırır və göstərir ki, zəhmətkeş qaraqalpaqlar bütün əzablara sinə gərməklə, təmkinli və inadkarlıqla daim öz məqsədinə doğru irəliləməkdə davam etmişlər.

T.Kaipbergenov yaradıcılığında digər əsərlərlə yanaşı ən mühüm yeri «Qaraqalpaqlar haqqında dastan» trilogiyası tutur. T.Kaipbergenov qaraqalpaq ədəbiyyatında ilk roman-epopeya müəllifi kimi tanınır. Əsərin araya-ərsəyə gəlməsi son dərəcə üzücü və əzablı olmuşdur (5, 247). 80-cı illərdən çox-çox əvvəl o, bu epopeya ilə bağlı çoxsaylı eskizlər etmiş və qeydlər aparmış, özünün qələm təcrübəsini məhz «Qaraqalpaqlar haqqında dastan» trilogiyasında uğurla realizə edə bilmişdir. Əsərlə tanış olduqda onun özünəməxsusluğunu, obrazların və bədii priyomlara özəl yanaşma tərzini görməmək mümkün deyildir.

Trilogiya doğma xalqın tarixinin acı səhifələrinə həsr olunmuşdur. Əvvəlki əsərlərinin əksəriyyətində olduğu kimi («Sağ ol, müəllim», «Sonuncu hücum» və s.) T.Kaipbergenovun bu əsərində də dramatizm, hadisələrin çevik dəyişkənliyi mühüm yer tutur.

T.Kaipbergenov baş qəhrəman obrazını xüsusi ilə bacarıqla yapır. Qeyd edək ki, belə yanaşma tərzi nəinki ədibin «Qaraqalpaqlar haqqında dastan», həm də «Sonuncu hücum», «Qaraqalpaq qızı»nda Turebay Orazov, qadın şöbəsinin işçisi Cüməgül və d. daha parlaq görünür. Onlar daim fəaliyyətdə, axtarışda, mənəvi-əxlaqi inkişafda, təkamüldədirlər. T.Kaipbergenovu qəhrəmanlarının qəlbinin psixoloqu adlandıran tənqidçilər onu qırğız, Ç.Aytmatovla, qazax A.Nurpeisovla, azərbaycanlı İ.Hüseynov və Y.Səmədoğlu ilə birləşdirən xeyli məqamları vurğulayırlar. Onun «Qaraqalpaqlar haqqında dastan», «Sonuncu hücum», «Buz damcı», «Qaraqalpaqnamə» və digər əsərlərinin xeyli yerləri Ç.Aytmatovun «Gün var əsrə bərabər», «Ölüm kötüyü», «Öldürməli-Ölməli…», A.Nurpeisovun «Qan və tər», İ.Hüseynovun «İdeal», Y.Səmədoğlunun «Qətl günü» əsərləri ilə müqayisə oluna bilər. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, «Öldürməli-Ölməli…» Ç.Aytmatovun sonuncu əsərlərindən biri olmaqla, 2005-ci ildə qələmə alınmışdır. Azərbaycan oxucusuna S.Məmmədzadənin tərcüməsində çatdırılmışdır. Bu sətirlərin müəllifi dövrü mətbuatda çap olunmuş məqalələrindən birini məhz «Öldürməli – Ölməli…» hekayəsinin bədii özünəməxsusluğuna və məzmun özəlliyinə həsr etmişdir.

T.Kaipbergenov yaradıcılığı üçün müxtəlif tarixi dövrlərdə xalqa görə bütün məsuliyyəti öz üzərinə götürən şəxsiyyət axtarışı mühüm idi. Bu baxımdan adını çəkdiyimiz trilogiyanın birinci kitabı «Maman biy əfsanəsi» səciyyəvidir ki, burada xalq həyatının tarixi bir dövrü bədii nöqteyi-nəzərdən təhlil və tədqiq edilir.

Tarixi mövzulara həsr olunmuş T.Kaipbergenovun əsərlərində təhkiyənin obyektiv prinsipi inkişaf etdirilir, sosial-siyasi konkretliyi üstələməyən formalaşmaqda olan şəxsiyyət təsvir edilir. Belə prinsip təsvir olunan hadisələrin məna və mahiyyətini daha dərindən açmağa kömək edir. Bəs XX əsrin 50-ci illərinə qədər roman janrı inkişaf etməmiş bir ədəbiyyatda tarixi mövzuya, epopeya janrına müraciət necə mümkün olmuşdur? Belə maraq nədən qaynaqlanır? Qeyd edək ki, XX əsr ədəbiyyatının və sənətkarlarının tarixi hadisələrə və tarixi şəxsiyyətlərə marağı nəzərəçarpacaq dərəcədə güclənmişdir. Bəhs etdiyimiz dövrdə rus ədəbiyyatında A.Çapıgin «Razin Stepan», S.Zlobin «Salavat Yulayev», O.Forş «Radişşev», A.Tolstoy «Birinci Pyotr», N.Yan «Çingiz xan», Y.Tınyanov «Küxlya» və «Puşkin», V.Şişkov «Yemelyan Puqaçov», V.Kostılyov «Kuzma Minin»; qazaxlar M.Auezov «Abay» və «Abay yolu» roman-epopeyası, A.Nurpeisov «Qan və tər», İ.Yeseniberlin «Köçərilər»; qırğızlar T.Kasımbekov «Sınmış qılınc», T.Sıdıkbekov «Dağlar arasında»; azərbaycanlılar A.Haqverdiyev «Köhnə nəsil», M.S.Ordubadi «Dumanlı Təbriz», «Qılınc və qələm», «Gizli Bakı», Y.V.Çəmənzəminli «Qan içində» və s. nəsr əsərləri ilə yanaşı, həm də Nizami, Nəsimi, Nəvai, Uluqbəy, Vaqif, Qacaq Nəbi, Şevçenko digər şəxsiyyətlərin həyat və fəaliyyətini işıqlandıran dram əsərləri yazılmışdır. Yerinə düşər ki, bu gün müasir Azərbaycan nəsrində tarixi şəxsiyyətlər – Oruc bəy Bayat (Don Juan), Nadir şah, Şah Abbas və b. fəaliyyətini adekvat işıqlandırmağa çalışan E.Hüseynbəyli, Y.Oğuz və b. bu istiqamətdə məhsuldar işləməkdə, qələm təcrübələrini püxtələşdirməkdədirlər.

«Qaraqalpaqlar haqqında dastan» epopeyasında T.Kaipbergenov tarix, fəlsəfə, psixologiya, mentalitet, etnik mənsubiyyət, böyük tarixi xadimlərlə onların müasirləri arasındakı münasibətləri müşahidəli sənətkar duyğusu ilə qələmə alır.

Trilogiyada T.Kaipbergenov qaraqalpaqların tarixi konsepsiyasını, xalqın keçmişinə münasibəti, müasir həyatını və gələcəyə aparan yolu arayaraq bədii nöqteyi-nəzərdən mükəmməl şəkildə inikas etdirir. Əsərin aparıcı motivi qaraqalpaqların birliyi məsələsidir. Bu məsələləri bədii şəkildə əks etdirirək, müəllif hadisələri heç də idealizələşdirmir. Burada köməyə bədii təfəkkürün tarixiliyi gəlir. Sənətkar XVIII-XIX əsrlərdə qaraqalpaq həyatını modernizələşdirmir. Trilogiyaya daxil edilən «Maman biy», «Aramsız», «Müəmmalı» romanlarından hər biri Maman bəyin, Aydos bəyin və Yernəzər Alagözün xalqla gələcək uğurunda mübarizələrini əks etdirir. Adları çəkilən qəhrəmanların hər biri qaraqalpaq tarixinin mühüm bir hissəsini təşkil edir. Onlardan hər biri qaraqalpaqlar arasında tayfa-qəbilə nifaqının dayandırılması, Xivə, Xarəzm xanlarına qarşı mübarizədə birləşmədə əvəzsiz rol oynamışdır. Lakin heç də qəhrəmanların hər biri xalq tərəfindən doğru-dürüst başa düşülməmiş, anlaşılmamış, bəzən satqın adlandırılmışdır. Bütün bunlara baxmayaraq, qəhrəmanlar öz fəaliyyətində daim ardıcıllıq nümayiş etdirmişlər. Baş qəhrəmanların ölümü, onların kişi qeyrətli xanımlarının dul qalması və s. məqamlar da trilogiyada inandırıcı şəkildə təsdiqini tapır. Müəllif epopeyada faciəviliyə qədər yetişə bilir. O, qaraqalpaqların hətta yer üzündən silinə bilmə təhlükəsinin elə detallarını verir ki, oxucu bu məqamları həqarətsiz oxuya bilmir. Trilogiyanın birinci cildində müəllif müqəddimədə yazır: «Keçmiş indiki zamanın müəllimidir. Müəllimin səhvlərini təkrarlamasın deyə, şagird o səhvləri son dərəcə yaxşı bilməlidir… Səhvlərə baxıb öyrənirik» - bütün zamanların və xalqların müdrikləri söyləmişlər.

Kim öz sələflərinin qəbrini daşlayırsa, gələcək nəsil onun özünü məzardan bayıra atacaqdır. Buna görə də keçmişə ədəblə, nəzakətlə və göz bəbəyi kimi münasibət göstərmək lazımdır. Bir də yaddan çıxarmamalıyıq ki, elə ölülər var ki, onlardan daim canlı ruhu gəlir və, əksinə, - elə canlılar da vardır ki, onlar daim ölü kimi qoxuyurlar». Və daha sonra: «Keçmişin üstündən atlanmaq, hoppanmaq, hətta şütüyüb yan keçmək belə olmaz. Keçmiş elə keçmişdir. O daim onunla qayğılı davranmağı sevir, diqqətli baxış tələb edir».(3,7)

Uzun zaman kəsiyində folklor əsərlərində yaşayan qaraqalpaq xalqının tarixi şəxsiyyətləri T.Kaipbergenovun «Qaraqalpaqlar haqqında dastan» trilogiyasında yazılı həyat əldə etdi. Onları nəinki Orta Asiya xalqları, həm də dünyanın digər xalqları tanıdılar. Trilogiya qəhrəmanlarından hər biri öz xalqı qarşısında tarixi missiyasını yerinə yetirir. Rus tənqidçisi T.Davıdova trilogiyanı təhlil edərkən haqlı olaraq yazırdı: «T.Kaipbergenov tərəfindən məhz belə qəhrəmanların seçimi onun ictimai-fəal şəxsiyyət idealı ilə sıx surətdə bağlılığını əks etdirir. Maman və Yernəzər obrazlarında öz idealını əks etdirən yazıçı, həm də eyni zamanda onların fərdi, təkrarolunmaz insan xarakterlərini göstərir» (1,234).

Trilogiyanın birinci kitabının baş qəhrəmanı Mamanbiy əgər qaraqalpaq qəbilələrinin birləşdiricisi kimi çıxış edirsə, ikinci kitabın baş qəhrəmanı Aydosbiy qaraqalpaq tarixinin yeni səhifəsini əks etdirir. Xalqa bağlılıq, onu istismardan xilas Aydosbiyi hətta Xivə xanının sarayına gətirir. Burada Aydos özü üçün yox, xalqın marağına uyğun olaraq çıxış edir. Lakin xalq Aydos biyi anlamadığından onun taleyi dramatizmlə müşayiət olunur.

Epopeyanın üçüncü kitabı sanki ilk iki kitabların təcrübəsini sintez edir. Bu hissənin baş qəhrəmanı Yernəzər-biydir. Əgər ilk iki kitabların qəhrəmanları xalqın birləşməsini təmin edə bilməmiş-lərsə, Yernəzər-biy bu vəzifənin öhdəsindən layiqincə gələ bilir. Bu onunla bağlıdır ki, bir tərəfdən, Yernəzər özü əvvəlki qəh-rəmanlardan sosial aktiv şəxsiyyət kimi fərqlənir, digər tərəfdən, xal-qın özünün də xeyli fəallaşdığı göstərilir. Üçüncü kitabda Yernəzər – uzaqgörən, dözümlü və cəsarətli siyasi xadim təsiri bağışlayır.

T.Kaipbergenovun «Qaraqalpaqlar haqqında dastan» trilogiyası çoxproblemli əsərdir. Əlbəttə, bu epopeyada müəllif psixologizmdən ustalıqla istifadə edə bilməsəydi, heç də bu dərəcədə tutarlı və dərin məzmuna malik yetkin xarakterli, realist boyalarla zəngin əsər də yarada bilməzdi. Əsər özündə psixoloji-məhəbbət kolliziyaları ilə zəngin təcrübəni əks etdirir.

Trilogiyanın digər mühüm cəhətlərindən biri onda iki - dastan və roman başlanğıcının bir-birini üzvü surətdə tamamlamasıdır. XX əsrin 80-90-cı illər tənqidində geniş müzakirə obyektinə çevrilən bu əsərdə müəllifin «epopeya vəzifəsini» layiqincə yerinə yetirdiyi qeyd olunur. Öz tarixi epopeyasını dastan adlandıran müəllif xüsusən milli və regional epik abidələrə üz tutmuşdur. Bununla belə əsər dastan başlanğıcına söykənsə də, bədii təxəyyül tarixi fakt və materiallarla tamamlanır və zənginləşir. Məsələn, xalq əfsanələri, rəvayətləri və dastanlarını dərindən öyrənərkən, yazıçı qarşısına məqsəd kimi ziddiyyətli tarixi şəxsiyyət obrazını açmaq məsələsini qoyur. Tarixi sənədlər, elmi əsərlər və əfsanələrdə Aydosbiy Xivə xanının yaxını kimi qələmə verilir. Və guya hakimiyyət uğrunda mübarizədə o, xana qarşı çıxış edən öz doğma qardaşları Begis və Mırjıkı Öldürür. Lakin elə əsərlər də vardır ki, məsələn, Berdağın «Aydos-biy» poeması orada Aydos təqdir olunur. Yazıçı Aydos şəxsiyyətini məhz obyektiv xarakterizə edən tarixi faktları dərindən öyrənəndən sonra onu əsərdə xalq xilaskarı kimi təqdim etməyə müvəffəq olur.

T.Kaipbergenov epopeyasında tarixlə müasirlik maraqlı müstəvidə təqdim olunur. Buna cavabı yazıçının özü verir: «Yazıçı üçün tarixi əsər yazmaq elə geoloq üçün yerin təkində faydalı qazıntılar axtarmaq kimi şeydir. Onlar keçmişdə yaranmış və daşlaşmışlar, bununla belə indiki və gələcək nəsillərə xidmət edirlər… Keçmiş indiki zamanın müəllimidir» (4,6). Doğrudan da T.Kaipbergenov bacarıqlı zərgər kimi xalqının keçmişini uğurla bərpa etmişdir. Lakin material, fakt və tarixi hadisələri öyrənən yazıçı heç də nümunəyə baxmaqla kifayətlənmirdi, həm də öz yazıçı fantaziyasına uçuş verirdi. O, nümunəni əldə rəhbər tutsa da, onun konturunu, xətlərini, ornamentini bədii təxəyyülün diqtəsinə uyğun yaradırdı. Tarixin boranlı, çovgunlu dolanbaclarında itib-batmış nümunələri ustalıqla işləyib hazırlayan müəllif əsər də heç bir şeyi oxucu üçün süniiləşdirməmişdi.

T.Kaipbergenovun «Qaraqalpaqlar haqqında dastan» trilogiyası bu xalqın bədii təfəkkürünün hələ ki ən möhtəşəm nümunəsi kimi qalmaqdadır. Sadaladığımız üstün cəhətlərə görə bu əsər digər xalqların dillərinə böyük sevgi və sayğı ilə tərcümə olunsa da, bu günə qədər Azərbaycan oxucularına təqdim olunmamışdır.

Ədəbiyyat

  1. Davıdova T. Putğ k gpopee. Drujba narodov. 1985, №10, s.234.
  2. İstoriə karakalpakskoy sovetskoy literaturı. – Taşkent, FAN, 1981, s.352 .
  3. Kaipberqenov T. K moim çitateləm. - Kaipberqenov T. Dastan o karakalpakax // Skazanie o Maman-bie. Kn. pervaə. – M.,Sov. pisatelğ, 1986, s.7- kitabında.
  4. Kaipberqenov T. K moim çitateləm, s.6.
  5. Mamedov N. Karakalpakskaə literatura. - Baku, Kitab aləmi, 2007, s.247.

Avqust 12, 2021
tulepberqen, kaipberqenov, qaraq, lepbergen, qayi, pbergenov, Төлепберген, Қайыпбергенов, 1929, şortanbay, aulu, keqeyli, rayonu, qaraqalpaqstan, assr, sentyabr, 2010, qaraqalpaqstan, yazıçısı, həyatı, redaktəqaraqalpaq, ədəbiyyatına, əsrdə, xeyli, istedadlı, . Tulepberqen Kaipberqenov qaraq To lepbergen Qayi pbergenov Tolepbergen Қajypbergenov 7 may 1929 Sortanbay aulu Keqeyli rayonu Qaraqalpaqstan ASSR 14 sentyabr 2010 Qaraqalpaqstan yazicisi Heyati RedakteQaraqalpaq edebiyyatina XX esrde xeyli istedadli simalar gelmisler Onlarin sirasinda XX esrin 50 ci illerinden bedii yaradiciliga baslamis Tulepbergen Kaipbergenovun adi xususi ile regbetle cekilir Onun yaradiciligi qaraqalpaq edebiyyatinda yeni hadise kimi deyerlendirilir Yazicinin Katib Sag ol muellim Muqallimqe raxmet Buz damci Sonuncu hucum Sonqi xujim Qaraqalpaq qizi Yuxusuz geceler Maman biy efsanasi Maman biy efsanasi Qaraqalpaqname roman essesi Qaraqalpaqlar haqqinda dastan trilogiyasi ve b eserleri oxucular arasinda genis yayilmaqla dunya xalqlarinin dillerine tercume olunmus muellife boyuk sohret getirmisdir Bedii yaradiciliga T Kaipbergenov XX esrin 50 ci illerinin ikinci yarisindan Amu Derya jurnalinda derc olunmus hekayeler ve ocekrlerle baslamisdir Ilk iri hecmli eseri Katib qaraqalpaq aulunun muharibe illerindeki yasam heyatina ikinci povesti Muqallimqe raxmet adi cekilen dovrun en gozel eserlerinden biri olmaqla qaraqalpaq muelliminin cetin ve serefli isine hesr olunmusdur T Kaipbergenovun Muqallimqe raxmet eserini qirgiz yazicisi C Aytmatovun Ilk muellim povestinin xeyli meqamlari ile muqayise etdikde bu eserin ozunemexsus calarlarla ferqlendiyinin sahidi olariq T Kaipbergenov muellim movzusuna hetta C Aytmatovdan bir nece ay evvel muraciet etmisdir 2 352 Her iki povestin qehremanlarinin taleyi ve menevi yaxinligi bu eserlerde oxucunun gozu qarsisinda canlana bilir T Kaipbergenovun qeleminden cixan butun eserleri son derece maraqli ve tekrarolunmazdir Coxsujetli ve rengareng problemtikali nesr eserleri ile yanasi onun Xeopsun piramidasi Yurtadan dunyaya Allahin nece adi var ve s kimi publisistik eserleri muellifin adini daha genis cevrede meshurlasdirdi Bu gun T Kaipbergenov Berdag H Niyazi SSRI Dovlet Mukafati laureati olmaqla Qapaqalpaqstan Respublikasinin xalq yazicisi Qaraqalpaqstan Yazicilar Ittifaqinin sedridir 1959 cu ilde T Kaipbergenovun Sonuncu hucum Sonqi xujim adli ilk romani isiq uzu gormusdur Eserde XX esrin 20 30 cu iller qaraqalpaq aulunun heyati qeleme alinir Muqallimqe raxmet povestinde oldugu kimi burada da yazicini sosial problemler daha cox mesgul edir Lakin Sonuncu hucum da hadiseler daha boyuk dramatizm antoqonist ziddiyyetlerin gerilmesi ile secilir T Kaipbergenova qeder de qaraqalpaq heyatinin muxtelif tereflerini yazicilar qeleme almisdilar T Kaipbergenovdan ferqli olaraq onlarin eserlerinde tesvircilik yalniz informasiya oturme isteyi ustunluk teskil etdiyinden qehremanlarin xarakteri statik cansiz psixologizmden mehrum idi T Kaipbergenov ise oz seleflerinin ustun cehetlerinden yaradici sekilde istifade etmek obraz ve hadiseleri yeni tesvir vasiteleri ile zenginlesdirmekle relyefli ve panoramli roman yazir qehremanlarin davranis ve hereketini inandirici konkret ferdilesmis eyni zamanda tipik umumilesdirmelerle vermeye muveffeq olur Yuxusuz geceler ve Buz damci povestlerinin de movzu ve problematika palitrasi rengareng ve ozeldir Bu eserlerin her ikisinde muellif milli xarakterin acilmasina xalqin tarixine muraciet etmekle muveffeq olur tarixi ise muasirlik komeyile gostermekle xalqin qehremanliq xarakterini inandirici detallarla oxucunun gozu qarsisinda canlandirir ve gosterir ki zehmetkes qaraqalpaqlar butun ezablara sine germekle temkinli ve inadkarliqla daim oz meqsedine dogru irelilemekde davam etmisler T Kaipbergenov yaradiciliginda diger eserlerle yanasi en muhum yeri Qaraqalpaqlar haqqinda dastan trilogiyasi tutur T Kaipbergenov qaraqalpaq edebiyyatinda ilk roman epopeya muellifi kimi taninir Eserin araya erseye gelmesi son derece uzucu ve ezabli olmusdur 5 247 80 ci illerden cox cox evvel o bu epopeya ile bagli coxsayli eskizler etmis ve qeydler aparmis ozunun qelem tecrubesini mehz Qaraqalpaqlar haqqinda dastan trilogiyasinda ugurla realize ede bilmisdir Eserle tanis olduqda onun ozunemexsuslugunu obrazlarin ve bedii priyomlara ozel yanasma terzini gormemek mumkun deyildir Trilogiya dogma xalqin tarixinin aci sehifelerine hesr olunmusdur Evvelki eserlerinin ekseriyyetinde oldugu kimi Sag ol muellim Sonuncu hucum ve s T Kaipbergenovun bu eserinde de dramatizm hadiselerin cevik deyiskenliyi muhum yer tutur T Kaipbergenov bas qehreman obrazini xususi ile bacariqla yapir Qeyd edek ki bele yanasma terzi neinki edibin Qaraqalpaqlar haqqinda dastan hem de Sonuncu hucum Qaraqalpaq qizi nda Turebay Orazov qadin sobesinin iscisi Cumegul ve d daha parlaq gorunur Onlar daim fealiyyetde axtarisda menevi exlaqi inkisafda tekamuldedirler T Kaipbergenovu qehremanlarinin qelbinin psixoloqu adlandiran tenqidciler onu qirgiz C Aytmatovla qazax A Nurpeisovla azerbaycanli I Huseynov ve Y Semedoglu ile birlesdiren xeyli meqamlari vurgulayirlar Onun Qaraqalpaqlar haqqinda dastan Sonuncu hucum Buz damci Qaraqalpaqname ve diger eserlerinin xeyli yerleri C Aytmatovun Gun var esre beraber Olum kotuyu Oldurmeli Olmeli A Nurpeisovun Qan ve ter I Huseynovun Ideal Y Semedoglunun Qetl gunu eserleri ile muqayise oluna biler Yeri gelmisken qeyd edek ki Oldurmeli Olmeli C Aytmatovun sonuncu eserlerinden biri olmaqla 2005 ci ilde qeleme alinmisdir Azerbaycan oxucusuna S Memmedzadenin tercumesinde catdirilmisdir Bu setirlerin muellifi dovru metbuatda cap olunmus meqalelerinden birini mehz Oldurmeli Olmeli hekayesinin bedii ozunemexsusluguna ve mezmun ozelliyine hesr etmisdir T Kaipbergenov yaradiciligi ucun muxtelif tarixi dovrlerde xalqa gore butun mesuliyyeti oz uzerine goturen sexsiyyet axtarisi muhum idi Bu baximdan adini cekdiyimiz trilogiyanin birinci kitabi Maman biy efsanesi seciyyevidir ki burada xalq heyatinin tarixi bir dovru bedii noqteyi nezerden tehlil ve tedqiq edilir Tarixi movzulara hesr olunmus T Kaipbergenovun eserlerinde tehkiyenin obyektiv prinsipi inkisaf etdirilir sosial siyasi konkretliyi ustelemeyen formalasmaqda olan sexsiyyet tesvir edilir Bele prinsip tesvir olunan hadiselerin mena ve mahiyyetini daha derinden acmaga komek edir Bes XX esrin 50 ci illerine qeder roman janri inkisaf etmemis bir edebiyyatda tarixi movzuya epopeya janrina muraciet nece mumkun olmusdur Bele maraq neden qaynaqlanir Qeyd edek ki XX esr edebiyyatinin ve senetkarlarinin tarixi hadiselere ve tarixi sexsiyyetlere maragi nezerecarpacaq derecede guclenmisdir Behs etdiyimiz dovrde rus edebiyyatinda A Capigin Razin Stepan S Zlobin Salavat Yulayev O Fors Radissev A Tolstoy Birinci Pyotr N Yan Cingiz xan Y Tinyanov Kuxlya ve Puskin V Siskov Yemelyan Puqacov V Kostilyov Kuzma Minin qazaxlar M Auezov Abay ve Abay yolu roman epopeyasi A Nurpeisov Qan ve ter I Yeseniberlin Koceriler qirgizlar T Kasimbekov Sinmis qilinc T Sidikbekov Daglar arasinda azerbaycanlilar A Haqverdiyev Kohne nesil M S Ordubadi Dumanli Tebriz Qilinc ve qelem Gizli Baki Y V Cemenzeminli Qan icinde ve s nesr eserleri ile yanasi hem de Nizami Nesimi Nevai Uluqbey Vaqif Qacaq Nebi Sevcenko diger sexsiyyetlerin heyat ve fealiyyetini isiqlandiran dram eserleri yazilmisdir Yerine duser ki bu gun muasir Azerbaycan nesrinde tarixi sexsiyyetler Oruc bey Bayat Don Juan Nadir sah Sah Abbas ve b fealiyyetini adekvat isiqlandirmaga calisan E Huseynbeyli Y Oguz ve b bu istiqametde mehsuldar islemekde qelem tecrubelerini puxtelesdirmekdedirler Qaraqalpaqlar haqqinda dastan epopeyasinda T Kaipbergenov tarix felsefe psixologiya mentalitet etnik mensubiyyet boyuk tarixi xadimlerle onlarin muasirleri arasindaki munasibetleri musahideli senetkar duygusu ile qeleme alir Trilogiyada T Kaipbergenov qaraqalpaqlarin tarixi konsepsiyasini xalqin kecmisine munasibeti muasir heyatini ve geleceye aparan yolu arayaraq bedii noqteyi nezerden mukemmel sekilde inikas etdirir Eserin aparici motivi qaraqalpaqlarin birliyi meselesidir Bu meseleleri bedii sekilde eks etdirirek muellif hadiseleri hec de idealizelesdirmir Burada komeye bedii tefekkurun tarixiliyi gelir Senetkar XVIII XIX esrlerde qaraqalpaq heyatini modernizelesdirmir Trilogiyaya daxil edilen Maman biy Aramsiz Muemmali romanlarindan her biri Maman beyin Aydos beyin ve Yernezer Alagozun xalqla gelecek ugurunda mubarizelerini eks etdirir Adlari cekilen qehremanlarin her biri qaraqalpaq tarixinin muhum bir hissesini teskil edir Onlardan her biri qaraqalpaqlar arasinda tayfa qebile nifaqinin dayandirilmasi Xive Xarezm xanlarina qarsi mubarizede birlesmede evezsiz rol oynamisdir Lakin hec de qehremanlarin her biri xalq terefinden dogru durust basa dusulmemis anlasilmamis bezen satqin adlandirilmisdir Butun bunlara baxmayaraq qehremanlar oz fealiyyetinde daim ardicilliq numayis etdirmisler Bas qehremanlarin olumu onlarin kisi qeyretli xanimlarinin dul qalmasi ve s meqamlar da trilogiyada inandirici sekilde tesdiqini tapir Muellif epopeyada facieviliye qeder yetise bilir O qaraqalpaqlarin hetta yer uzunden siline bilme tehlukesinin ele detallarini verir ki oxucu bu meqamlari heqaretsiz oxuya bilmir Trilogiyanin birinci cildinde muellif muqeddimede yazir Kecmis indiki zamanin muellimidir Muellimin sehvlerini tekrarlamasin deye sagird o sehvleri son derece yaxsi bilmelidir Sehvlere baxib oyrenirik butun zamanlarin ve xalqlarin mudrikleri soylemisler Kim oz seleflerinin qebrini daslayirsa gelecek nesil onun ozunu mezardan bayira atacaqdir Buna gore de kecmise edeble nezaketle ve goz bebeyi kimi munasibet gostermek lazimdir Bir de yaddan cixarmamaliyiq ki ele oluler var ki onlardan daim canli ruhu gelir ve eksine ele canlilar da vardir ki onlar daim olu kimi qoxuyurlar Ve daha sonra Kecmisin ustunden atlanmaq hoppanmaq hetta sutuyub yan kecmek bele olmaz Kecmis ele kecmisdir O daim onunla qaygili davranmagi sevir diqqetli baxis teleb edir 3 7 Uzun zaman kesiyinde folklor eserlerinde yasayan qaraqalpaq xalqinin tarixi sexsiyyetleri T Kaipbergenovun Qaraqalpaqlar haqqinda dastan trilogiyasinda yazili heyat elde etdi Onlari neinki Orta Asiya xalqlari hem de dunyanin diger xalqlari tanidilar Trilogiya qehremanlarindan her biri oz xalqi qarsisinda tarixi missiyasini yerine yetirir Rus tenqidcisi T Davidova trilogiyani tehlil ederken haqli olaraq yazirdi T Kaipbergenov terefinden mehz bele qehremanlarin secimi onun ictimai feal sexsiyyet ideali ile six suretde bagliligini eks etdirir Maman ve Yernezer obrazlarinda oz idealini eks etdiren yazici hem de eyni zamanda onlarin ferdi tekrarolunmaz insan xarakterlerini gosterir 1 234 Trilogiyanin birinci kitabinin bas qehremani Mamanbiy eger qaraqalpaq qebilelerinin birlesdiricisi kimi cixis edirse ikinci kitabin bas qehremani Aydosbiy qaraqalpaq tarixinin yeni sehifesini eks etdirir Xalqa bagliliq onu istismardan xilas Aydosbiyi hetta Xive xaninin sarayina getirir Burada Aydos ozu ucun yox xalqin maragina uygun olaraq cixis edir Lakin xalq Aydos biyi anlamadigindan onun taleyi dramatizmle musayiet olunur Epopeyanin ucuncu kitabi sanki ilk iki kitablarin tecrubesini sintez edir Bu hissenin bas qehremani Yernezer biydir Eger ilk iki kitablarin qehremanlari xalqin birlesmesini temin ede bilmemis lerse Yernezer biy bu vezifenin ohdesinden layiqince gele bilir Bu onunla baglidir ki bir terefden Yernezer ozu evvelki qeh remanlardan sosial aktiv sexsiyyet kimi ferqlenir diger terefden xal qin ozunun de xeyli feallasdigi gosterilir Ucuncu kitabda Yernezer uzaqgoren dozumlu ve cesaretli siyasi xadim tesiri bagislayir T Kaipbergenovun Qaraqalpaqlar haqqinda dastan trilogiyasi coxproblemli eserdir Elbette bu epopeyada muellif psixologizmden ustaliqla istifade ede bilmeseydi hec de bu derecede tutarli ve derin mezmuna malik yetkin xarakterli realist boyalarla zengin eser de yarada bilmezdi Eser ozunde psixoloji mehebbet kolliziyalari ile zengin tecrubeni eks etdirir Trilogiyanin diger muhum cehetlerinden biri onda iki dastan ve roman baslangicinin bir birini uzvu suretde tamamlamasidir XX esrin 80 90 ci iller tenqidinde genis muzakire obyektine cevrilen bu eserde muellifin epopeya vezifesini layiqince yerine yetirdiyi qeyd olunur Oz tarixi epopeyasini dastan adlandiran muellif xususen milli ve regional epik abidelere uz tutmusdur Bununla bele eser dastan baslangicina soykense de bedii texeyyul tarixi fakt ve materiallarla tamamlanir ve zenginlesir Meselen xalq efsaneleri revayetleri ve dastanlarini derinden oyrenerken yazici qarsisina meqsed kimi ziddiyyetli tarixi sexsiyyet obrazini acmaq meselesini qoyur Tarixi senedler elmi eserler ve efsanelerde Aydosbiy Xive xaninin yaxini kimi qeleme verilir Ve guya hakimiyyet ugrunda mubarizede o xana qarsi cixis eden oz dogma qardaslari Begis ve Mirjiki Oldurur Lakin ele eserler de vardir ki meselen Berdagin Aydos biy poemasi orada Aydos teqdir olunur Yazici Aydos sexsiyyetini mehz obyektiv xarakterize eden tarixi faktlari derinden oyrenenden sonra onu eserde xalq xilaskari kimi teqdim etmeye muveffeq olur T Kaipbergenov epopeyasinda tarixle muasirlik maraqli mustevide teqdim olunur Buna cavabi yazicinin ozu verir Yazici ucun tarixi eser yazmaq ele geoloq ucun yerin tekinde faydali qazintilar axtarmaq kimi seydir Onlar kecmisde yaranmis ve daslasmislar bununla bele indiki ve gelecek nesillere xidmet edirler Kecmis indiki zamanin muellimidir 4 6 Dogrudan da T Kaipbergenov bacariqli zerger kimi xalqinin kecmisini ugurla berpa etmisdir Lakin material fakt ve tarixi hadiseleri oyrenen yazici hec de numuneye baxmaqla kifayetlenmirdi hem de oz yazici fantaziyasina ucus verirdi O numuneni elde rehber tutsa da onun konturunu xetlerini ornamentini bedii texeyyulun diqtesine uygun yaradirdi Tarixin boranli covgunlu dolanbaclarinda itib batmis numuneleri ustaliqla isleyib hazirlayan muellif eser de hec bir seyi oxucu ucun suniilesdirmemisdi T Kaipbergenovun Qaraqalpaqlar haqqinda dastan trilogiyasi bu xalqin bedii tefekkurunun hele ki en mohtesem numunesi kimi qalmaqdadir Sadaladigimiz ustun cehetlere gore bu eser diger xalqlarin dillerine boyuk sevgi ve saygi ile tercume olunsa da bu gune qeder Azerbaycan oxucularina teqdim olunmamisdir Edebiyyat RedakteDavidova T Putg k gpopee Drujba narodov 1985 10 s 234 Istorie karakalpakskoy sovetskoy literaturi Taskent FAN 1981 s 352 Kaipberqenov T K moim citatelem Kaipberqenov T Dastan o karakalpakax Skazanie o Maman bie Kn pervae M Sov pisatelg 1986 s 7 kitabinda Kaipberqenov T K moim citatelem s 6 Mamedov N Karakalpakskae literatura Baku Kitab alemi 2007 s 247 Menbe https az wikipedia org w index php title Tulepberqen Kaipberqenov amp oldid 6094848, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.