Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Teptyarlar və ya Tiptərlər (rusca teptyari / tiptyari (тептяри / типтяри)) (başqırdca tiptərźər (типтәрҙәр) və tatarca tiptərlər (типтәрләр)) — XVII əsrdə Başqırdıstanda tanınan sosial qrupun adı.
Bəzi tədqiqatçılar onları sinif (А. Z. Asfandiyarov, R. N. Raximov), bəzi tədqiqatçılar isə etno-sinif qrup hesab edir (R. Q. Kuzeyev, D. M. İsxakov).
Adlarının kökündə bir çox mütəxəssisin fikrincə ərəb və fars dillərindəki "dəftər" sözü (qeydiyyata düşən bir toplum olduqlarına görə) durur.
Formalaşması
Teptyarların formalaşması müasir Başqırdıstan ərazisində və Tatarıstanın şərq rayonlarında baş vermişdir. Diyarın ilk təsvirini verən G. Georgi, P. Pallas, P. İ. Rıçkov və başqaları teptyarları bölgənin əhalisi içərisində qeyd edir.
Erkən dövlərdə bu qrupun mövcudluğu və onun tərkibi çoxmillətli idi, onun tərkibində demək olar ki diyarın bütün xalqlarının nümayəndələrinə rast gəlinirdi: öz dilini və mədəni xüsusiyyətlərini qoruyub saxlayan udmurtlar, marilər, mordvalar, çuvaşlar, tatarlar və başqırdlar.
Bu sinfin tərkibində əsasən XVIII–XX əsrin əvvəllərində başqırd votçina sahibləri arasında boş torpaqlarda müəyyən şərtlər əsasında məskunlaşan şəxslər vardı.
U. X. Raxmatullin hesab edir ki, ilk teptyarlar öz icmasından sıxışdırılıb çıxarılan başqırdlar olmuşdur. Teptyarlar qrupuna daxil olmaq başqırdlar üçün ona möhkəm şəkildə bağlanmaq anlamına gəlmirdi. Əlverişli vəziyyətdə başqırd-teptyarlar yenidən öz icmalarına qayıda bilirdilər. Lakin bu proses zamanla dəyişdi.
Əsasən qeydiyyatsız və şəraitsiz məskunlaşmış başqırd kəndliləri — teptyarlar üçün qoyulan müəyyən şərtlər onları torpağa bağlayır və oradan çıxıb gedə bilmirdilər. Çоxlu teptyarlar icmaya daxil olub icma üzvləri ilə bərabərhüquqlu səviyyəsinə gəlib çatdı və çox vaxt onları "yeni başqırdlar" adlandırırdılar.
Sayları
|
Siyahıyaalınmalara görə teptyarların sayı:
- 1735-ci ildə — 11.294 nəfər,
- 1767-ci ildə — 33.656 nəfər,
- 1796-cı ildə — 52.193 nəfər,
- 1834-cü ildə — 105.864 nəfər,
- 1858-ci ildə — kişi cinsindən 140.895 nəfər.
- 1897-ci ildə — kişi cinsindən 59.293 nəfər; 117.773 cəmi.
- 1926-cı ildə — 27.387 nəfər.
- Teptyarlar SSRİ-nin 1959-cu ildən sonra olan milliyyətlərin siyahıyaalınmalarında da xatırlanır.
Hal-hazırda teptyarların əksəriyyəti tatar xalqının tərkibindədir. Teptyarların bir hissəsi isə başqırdların tərkibinə daxil olub.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Якупов Р. И. Тептяри // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН "Башкирская энциклопедия", 2013. — 2020-03-03 at the Wayback Machine .
- Татары и тептяри. Галигузов И.Ф. Народы Южного Урала: история и культура. -Магнитогорск, 2000. -Гл.2 — с.74–82
- Тептяри – смесь финно-угров с тюркскими народами?
- Татары-тептяри: популяционно-генетическая характеристика
İstinadlar
- Рахматуллин У.Х. Население Башкирии в XVII–XVIII вв. Вопросы формирования небашкирского населения. М.,1988.
- Əhmədov Rüstəm Vəli oğlu. Türk xalqlarının tarixi (XIII–XX əsrin əvvəlləri). Sumqayıt, 2013, s. 157–158
- "Перечень национальностей для разработки материалов Всесоюзной переписи населения 1959 года". 2016-06-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-09-06.
- Исхаков Д.М. Тептяри. Опыт этностатистического изучения // Татарская нация: история и современное развитие : сборник. — Казань: 2002 [ölü keçid]
- Якупов Р.И. Тептяри. Этносоциальный феномен и научная проблема.. — Уфа: Гилем, 1998.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Teptyarlar ve ya Tipterler rusca teptyari tiptyari teptyari tiptyari basqirdca tipterzer tiptәrҙәr ve tatarca tipterler tiptәrlәr XVII esrde Basqirdistanda taninan sosial qrupun adi Bezi tedqiqatcilar onlari sinif A Z Asfandiyarov R N Raximov bezi tedqiqatcilar ise etno sinif qrup hesab edir R Q Kuzeyev D M Isxakov Adlarinin kokunde bir cox mutexessisin fikrince ereb ve fars dillerindeki defter sozu qeydiyyata dusen bir toplum olduqlarina gore durur Teptyar alaylarinin siravisi 1819 1825 FormalasmasiTeptyarlarin formalasmasi muasir Basqirdistan erazisinde ve Tataristanin serq rayonlarinda bas vermisdir Diyarin ilk tesvirini veren G Georgi P Pallas P I Rickov ve basqalari teptyarlari bolgenin ehalisi icerisinde qeyd edir Erken dovlerde bu qrupun movcudlugu ve onun terkibi coxmilletli idi onun terkibinde demek olar ki diyarin butun xalqlarinin numayendelerine rast gelinirdi oz dilini ve medeni xususiyyetlerini qoruyub saxlayan udmurtlar mariler mordvalar cuvaslar tatarlar ve basqirdlar Bu sinfin terkibinde esasen XVIII XX esrin evvellerinde basqird votcina sahibleri arasinda bos torpaqlarda mueyyen sertler esasinda meskunlasan sexsler vardi U X Raxmatullin hesab edir ki ilk teptyarlar oz icmasindan sixisdirilib cixarilan basqirdlar olmusdur Teptyarlar qrupuna daxil olmaq basqirdlar ucun ona mohkem sekilde baglanmaq anlamina gelmirdi Elverisli veziyyetde basqird teptyarlar yeniden oz icmalarina qayida bilirdiler Lakin bu proses zamanla deyisdi Esasen qeydiyyatsiz ve seraitsiz meskunlasmis basqird kendlileri teptyarlar ucun qoyulan mueyyen sertler onlari torpaga baglayir ve oradan cixib gede bilmirdiler Coxlu teptyarlar icmaya daxil olub icma uzvleri ile beraberhuquqlu seviyyesine gelib catdi ve cox vaxt onlari yeni basqirdlar adlandirirdilar SaylariRusiya imperiyasinin quberniyalarinin qezalari uzre teptyarlarin sayi 1897 ci il ehali siyahiyaalinmasi uzre Qeza Teptyarlarin sayiVyatski QuberniyasiYelabujskiy qezasi 4220Sarapulskiy qezasi 3568Perm QuberniyasiPerm qezasi 30Krasnoufimsk qezasi 3649Osinskiy qezasi 1614Solkimaskiy qezasi 2Samara QuberniyasiSamara qezasi 2Buqulminskiy qezasi 43568Buquruslanskiy qezasi 4110Buzulukskiy qezasi 4Orenburq QuberniyasiOrenburq qezasi 2656Verxneuralskiy qezasi 13276Orskiy qezasi 1Troitskiy qezasi 836Ufa QuberniyasiUfa qezasi 9001Belebeyskiy qezasi 6894Birskiy qezasi 440Zlatoustovskiy qezasi 4945Menzelinskiy qezasi 14875Sterlitamakskiy qezasi 3800 Siyahiyaalinmalara gore teptyarlarin sayi 1735 ci ilde 11 294 nefer 1767 ci ilde 33 656 nefer 1796 ci ilde 52 193 nefer 1834 cu ilde 105 864 nefer 1858 ci ilde kisi cinsinden 140 895 nefer 1897 ci ilde kisi cinsinden 59 293 nefer 117 773 cemi 1926 ci ilde 27 387 nefer Teptyarlar SSRI nin 1959 cu ilden sonra olan milliyyetlerin siyahiyaalinmalarinda da xatirlanir Hal hazirda teptyarlarin ekseriyyeti tatar xalqinin terkibindedir Teptyarlarin bir hissesi ise basqirdlarin terkibine daxil olub Hemcinin baxBasqirdlar Udmurtlar Mariler Mordvalar Cuvaslar TatarlarXarici kecidlerYakupov R I Teptyari Bashkirskaya enciklopediya Ufa GAUN Bashkirskaya enciklopediya 2013 2020 03 03 at the Wayback Machine ISBN 978 5 88185 306 8 Tatary i teptyari Galiguzov I F Narody Yuzhnogo Urala istoriya i kultura Magnitogorsk 2000 Gl 2 s 74 82 Teptyari smes finno ugrov s tyurkskimi narodami Tatary teptyari populyacionno geneticheskaya harakteristikaIstinadlarRahmatullin U H Naselenie Bashkirii v XVII XVIII vv Voprosy formirovaniya nebashkirskogo naseleniya M 1988 Ehmedov Rustem Veli oglu Turk xalqlarinin tarixi XIII XX esrin evvelleri Sumqayit 2013 s 157 158 Perechen nacionalnostej dlya razrabotki materialov Vsesoyuznoj perepisi naseleniya 1959 goda 2016 06 08 tarixinde Istifade tarixi 2017 09 06 Ishakov D M Teptyari Opyt etnostatisticheskogo izucheniya Tatarskaya naciya istoriya i sovremennoe razvitie sbornik Kazan 2002 olu kecid Yakupov R I Teptyari Etnosocialnyj fenomen i nauchnaya problema Ufa Gilem 1998