fbpx
Wikipedia

Temperament

Avqust 09, 2021

Temperament ya da Xoy - insanın elə bir anadangəlmə xüsusiyyətləridir ki, onlar intensivliyin, təsirə cavab vermə sürətinin dinamik xarakteristikalarının emosional qıcıqlanma və tarazlıq dərəcəsini, ətraf mühitə uyğunlaşma xüsusiyyətlərini şərtləndirir.

Adətən, hər hansı bir insan qrupunda müşahidə apardıqda qrupdakı insanların birinin cəld, digərinin təmkinli, birinin tez özündən çıxan, digərinin müvazinətli, birinin hər şeyə tez reaksiya verən, digərinin ləng olduğunu görürük. İnsanların bir-birlərindən bu cür fərqli xüsusiyyətə malik olmaları qədim zamanlardan diqqəti cəlb etmişdir. Ona görə də, bəşəriyyət lap qədimdən müxtəlif adamların psixi xasiyyətlərinin tipik xüsusiyyətlərini ayırmağa, onların ümumiləşmiş portretlərini, tipologiyasını verməyə cəhdlər göstərmiş, temperament tiplərinin az sayını azaltmağa çalışmışdır. Bu cür tipologiya praktiki olaraq faydalı idi, belə ki, onun köməyi ilə konkret həyat şəraitində bu və ya digər insanın davranışını qabaqcadan görmək və nəzərə almaq olardı. Tarixən insanları bir-birindən fərqləndirən həmin xüsusiyyətlərə «temperament» adı verilmişdir.

Temperament – insanın elə bir anadangəlmə xüsusiyyətləridir ki, onlar intensivliyin, təsirə cavabvermə sürətinin dinamik xarakteristikalarını, emosional qıcıqlanma və tarazlıq dərəcəsini, ətraf mühitə uyğunlaşma xüsusiyyətlərini şərtləndirir.

Temperament latın dilindən «qarışıq, mütənasiblik» deməkdir. Temperament haqqında təlimin yaradıcısı qədim yunan görkəmli həkimi Hippokrat (e.ə. təxminən 460-377 illər) sayılır. O təsdiq edir ki, insanlar 4 əsas «orqanizm şirəsi»nin nisbətinə görə fərqlənirlər: qan, fleqma, sarı öd və qara öd. Bu, «orqanizm şirələrinin» nisbəti yunanca «krasis» sözü ilə ifadə olunurdu ki, sonralar həmin söz yunanca temperamentum – «mütənasiblik» sözü ilə əvəz edildi. Hippokratın təliminə əsaslanaraq digər tanınmış antik dövr həkimi Klavdiy Qalen (təxminən 130-200-ci illər) məşhur traktatı «De temperamentum» adlı kitabında şərh etdiyi temperamentlərin tipologiyasını işləyib hazırladı.

Onun təliminə əsasən temperamentin tipi orqanizmdə bu şirələrdən birinin üstünlüyündən asılıdır. Temperamentin bu 4 tipinin adı həmin şirələrin adına uyğun verilmişdir: sanqvinik (latınca sanqvius-qan), fleqmatik (yunanca fleqma-selik, bəlğəm), xolerik (yunanca chole-öd), melanxolik (yunanca melian chole – qara öd).

Temperament psixi fəaliyyətin dinamik xarakteristikası kimi təzahür edir.

«Psixi fəaliyyət» anlayışı bizə artıq məlumdur. «Dinamik xarakteristika» ifadəsinə isə ilk dəfə temperament bölməsində rast gəlirik. Temperamentin mahiyyətini başa düşmək üçün əvvəlcə bu ifadəni aydınlaşdırmalıyıq.

Davranışın dinamik xarakteristikası

Diferensial psixofiziologiyada insanın psixikası iki aspektdə - məzmun baxımından və formal-dinamik (və ya psixodinamik) istiqamətdə öyrənilir. Şəxsiyyətin istiqamətini, münasibətlərini, əxlaqi görüşlərini, motivlərini və s. təhlil edərkən biz psixikanı məzmun baxımından nəzərdən keçiririk. İnsanın sosial cəhətdən şərtlənən mühüm xassələri ilə yanaşı dinamik xassələri də vardır. Psixikanın formal-dinamik aspektdə təhlili məhz bu xassələrin öyrənilməsini nəzərdə tutur.

Dinamik xassə nədir? Dinamika sözünü necə başa düşək? Dinamika yunan sözüdür. Başqa dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilində də aşağıdakı mənada işlənir: bir şeyin hərəkət halı, inkişafının, dəyişilməsinin gedişi. Biz psixi fəaliyyətin dinamik xarakteristikası deyəndə onun hərəkət halı üçün səciyyəvi olan xüsusiyyətləri nəzərdə tutacağıq.

Psixi fəaliyyətin və ya davranışın dinamik xarakteristikası çoxcəhətlidir. Onun xüsusiyyətlərini təhlil etmək üçün sürət, temp, (tezlik dərəcəsi), ritm, intensivlik, plastiklik, dözümlülük və s. kimi müxtəlif anlayışlardan istifadə olunur.

Çox maraqlıdır ki, dilimizdə də psixi fəaliyyəti dinamik cəhətdən xarakterizə edən çoxlu söz və ifadə vardır. Astagəl, hövsələsiz, diribaş və s. sözlər buna misal ola bilər.

İnsanlar psixi fəaliyyətin dinamik xarakteristikalarina görə bir-birlərindən fərqlənirlər. Gəlin eyni şəraitdə müxtəlif adamların davranış və rəftarına diqqət yetirək:

Birinci situasiya: Tutaq ki, dayanacaqda beş nəfər avtobus gözləyir. Onlardan biri dirəyin yanında sakit dayanıb. Bir başqası bir yerdə qərar tuta bilmir: var-gəl edir. Üçüncüsü tez-tez saatına baxır... Avtobus gələndə isə biri qaça-qaça ona yaxınlaşır, bir başqası isə avtobusa minərkən heç yerişini də pozmur.

İkinci situasiya: Azərbaycan SSR xalq artisti N. Zeynalova Cəhrə arvad rolunda çıxış edir. Tamaşaçılardan biri az qalır uğunub özündən getsin. Qarşıdakı sırada oturmuş qadın da gülür, lakin o, elə gülür ki, heç dodaqları da tərpənmir.

Üçüncü situasiya: tutaq ki, dərsdə müəllim şagirdlərə 20 misralıq şeir verib onu əzbərləməyi tapşırır. Şagirdlərdən biri şeiri tez əzbərlədiyi halda başqası gec əzbərləyir.

Bu xüsusiyyətlər temperament xüsusiyyətləridir. Onlar insanın psixi fəaliyyətini məzmuna görə deyil, dinamik cəhətdən xarakterizə edirlər. Şeir əzbərləməyə aid misalı bu baxımdan təhlil edək. Şagirdlərin bir qismi şeiri tez əzbərləyirlər. Hətta onların içərisində təlimdə geri qalan şagirdlərə də az təsadüf olunmur. Belə şagirdlər bu sahədə çox vaxt bəzi əlaçı şagirdlərdən daha yaxşı nəticə göstərirlər. Bir çox şagirdlər isə şeiri sadəcə olaraq əzbərləyirlər. Onların içərisində çoxlu əlaçı şagirdlərə də rast gəlmək mümkündür. Biz bunun səbəbini aşağıda nisbətən ətraflı izah edəcəyik. Hələlik isə bir sualı aydınlaşdıraq: əgər şagird şeiri tez əzbərləyirsə, bu o deməkdirmi ki, o şeiri həm də yaxşı başa düşür? Və yaxud əgər şagird şeiri gec əzbərləyirsə, bu o deməkdirmi ki, o həm də şeiri yaxşı başa düşmür? Belə suallara cavab vermək asandır: şagirdin şeiri tez və ya gec əzbərləməsi hələ onun şeiri yaxşı başa düşüb-düşmədiyini göstərmir. Burada biz müxtəlif variantlar ilə rastlaşırıq. Şagird:

1. Şeiri tez əzbərləyir, yaxşı başa düşür.

2. Şeiri tez əzbərləyir, yaxşı başa düşmür.

3. Şeiri gec əzbərləyir, yaxşı başa düşür.

4. Şeiri gec əzbərləyir, yaxşı başa düşmür.

Bu variantların müqayisəli təhlili göstərir ki, şeirin yaxşı başa başa düşülüb-düşülməməsi bilavasitə onun tez və ya gec əzbərlənməsindən asılı deyildir. Şeirin песə başa düşülməsi psixi fəaliyyətin məzmunu (məsələn, təfəkkürün inkişafı səviyyəsi) ilə bağlıdır.

Bəzən şeiri şeiri gec əzbərləmiş şagirdin tez əzbərləmiş şagirdə nisbətən daha yaxşı başa düşməsi yalnız bununla izah olunmalıdır. Şeirin tez və ya gec əzbərlənməsi isə psixi fəaliyyətin ancaq və ancaq dinamikası haqqında təsəvvür yaradır. II və III variantların müqayisəli təhlili məhz bunu sübut edir.

Beləliklə aydın olur ki, temperament xüsusiyyətləri psixi fəaliyyəti ancaq dinamik cəhətdən xarakterizə edir.

Temperament xüsusiyyətlərini düzgün cəhətdən xarakterizə etmək üçün biz bir mühüm cəhəti dəqiqləşdirməliyik: psixi fəaliyyətin dinamik xüsusiyyətləri çoxdur. Onlar təkcə temperamentlə deyil, həm də fəaliyyətin motivləri, insanın adətləri, psixi halətləri, situasiyanın tələbləri və s. ilə şərtlənir. Misal göstərək: bir astagəl tələbə təsəvvür edin. Adi şəraitdə o, bir işi görənə kimi gün batır. Beləsi haqqında adətən deyirlər: elə bil ki, ayağının altında yumurta qalıb. İndi gəlin həmin tələbəni imtahan situasiyasında təsəvvür edək. Tutaq ki, qrup yoldaşları ona şparqalka ötürürlər: bu zaman onun hərəkətləri itiləşir, şparqalkanı bir göz qırpımında yoldaşından alıb gizlədir. Görəsən, bunu nə ilə izah etmək olar? Tələbənin motivləri ilə: o da, başqa tələbələr kimi təqaüdə düşmək üçün imtahanda yaxşı qiymət almaq istəyir. Bu о deməkdir ki, fəaliyyətin motivlərindən asılı olaraq psixi fəaliyyətin dinamikası dəyişilə bilər. Biz bura yuxarıda qeyd etdiyimiz amilləri (adətlər, psixi halətlər, şəraitin tələbləri və s.) də əlavə edə bilərik. Lakin onların hamısı üçün bir cəhət səciyyəvidir: fəaliyyətin motivlərindən, insanın psixi halətlərindən və ya situasiyanın tələblərindən asılı olaraq fəaliyyətin dinamikasının dəyişilməsi müvəqqəti xarakter daşıyır. Yuxarıda haqqında danışdığımız tələbəyə imtahandan sonra fikir versək, asanlıqla görə bilərik ki, o, elə həmin astagəl adamdır. Bu temperamentlə bağlı cəhətdir.

Əgor psixi fəaliyyətin dinamik xüsusiyyətləri temperament ilə müəyyən olunursa, onlar insanın davranış və rəftarında davamlı-sabit xüsusiyyətlər kimi özünü göstərir. Bunu nə ilə izah etmək olar? Fəaliyyətin motivləri və ya şəraitin tələbləri ilə bağlı olan dinamik xüsusiyyətlər müvəqqəti xarakter daşıdığı halda, temperamenti ifadə edən dinamik xüsusiyyətlərin davamlı, sabit olması nə ilə əlaqədardır?

Temperament haqqında təlimlər tarixindən

İnsanların psixi fəaliyətlərinin dinamikliyinə görə fərqlənmələri hələ qədim zamanlardan diqqəti cəlb etmişdir. Bu cür fərqlərin yaranmasının səbəbləri müxtəlif istiqamətdə öyrənilmişdir. Müasir dövrə qədər temperament haqqında əsasən üç nəzəriyyə geniş yayılmışdır: humoral nəzəriyyə, somatik nəzəriyyə və sinir sistemi nəzəriyyəsi.

Temperament haqqında humoral nəzəriyyənin banisi Hippokrat olmuşdur. Bu nəzəriyyənin adı latınca humor (maye) sözündən götürülmüşdür. Hippokrat ilk dəfə olaraq bu nəzəriyyəni əsaslandırmış və onun irəli sürdüyü dörd tipin adı müasir dövrdə də saxlanılmışdır. Hippokratın nəzəriyyəsi temperamentin öyrənilməsi üçün əsaslı təkan rolunu oynamışdır.

Humoral nəzəriyyənin bəzi müasir tərəfdarları göstərirlər ki, orqanizm daxilində hormonların nisbəti və balansı temperamentin təzahürlərini müəyyən edir, məsələn, qalxanabənzər vəzin hormonlarının çoxluğu insanın yüksək əsəbililik və qıcıqlanması ilə şərtlənir.

Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, bu terminlərin (Sanqvinik, Fleqmatik, Melanxolik, Xolerik) taleyi uğurlu olmuşdur. Onlar yarandıqları gündən müasir dövrə qədər sözün əsl mənasında nəinki psixologiya elmi tarixində vətəndaşlıq hüququ qazanmış, həm də ümumişlək sözlərə çevrilmişlər.

Hal-hazırda temperament haqqındakı bu təsəvvürlər ancaq tarixi əhəmiyyət kəsb edir: hər şeydən əvvəl, qeyd etmək lazımdır ki, orqanizmdə çoxlu miqdarda hormonlar və mediatorlar vardır, yəni mayenin miqdarı 4 deyil, daha çoxdur. Bundan başqa, indi tamamilə aydındır ki, onlar insanın davranışına birbaşa deyil, dolayısı ilə - sinir sistemi vasitəsilə təsir göstərirlər.

Qədim yunanlar insanın təbii xüsusiyyətlərinin, onun beyin quruluşunun, sinir sistemi xassələrinin bütün cəhətlərini kifayət qədər bilmirdilər. Lakin, bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, temperament haqqındakı bu təlim öz dövrü üçün mühüm nailiyyət idi. Qədim yunanlar hələ о zaman psixi xüsusiyyətlər ilə orqanizmin xassələri arasındakı əlaqəni dahiyanə surətdə görə bilmişdilər.

Sonrakı əsrlərdə tədqiqatçılar davranışın bədən quruluşundakı və fizioloji funksiyalardakı fərqlərlə üst-üstə düşən müxtəlifliyi müşahidə edərək bu fərqləri nizama salmağa və qruplaşdırmağa çalışmışdırlar. Nəticədə temperamentin çoxsaylı konsepsiyaları və tipologiyaları meydana çıxmışdır. Bu konsepsiyaların əsasında şəxsiyyətin ən müxtəlif şərtləri qoyulmuşdur. Bir sıra konsepsiyalarda temperamentin xüsusiyyətləri irsi və anadangəlmə kimi başa düşülür və bədən quruluşunun xüsusiyyətlərində fərdi fərqlərlə əlaqələndirilirdi. Belə tipologiyalar konstitusion tipologiya adını alır. Bu tipologiya temperament haqqında somatik nəzəriyyənin əsasını qoymuşdur. Burada bədən quruluşu temperament tipi üçün əsas kimi götürülmüşdür. Onların sırasında ən geniş yayılmış tipologiya 1921-ci ildə öz məşhur «Bədən quruluşu və xarakter» əsərini nəşr etdirmiş E.Kreçmerin təklif etdiyi tipologiya oldu. Onun başlıca ideyasına görə müəyyən bədən quruluşu tipinə malik olan insanlar müəyyən psixi xüsusiyyətlərə malikdirlər. Kreçmer insanların bədən hissələrinin bir çox ölçülərini aparır ki, bu da ona 4 konstitusional tipini: leptosomatik, piknik, atletik, displastik tiplərini ayırmağa imkan vermişdir.


1. Leptosomatik – kövrək bədən quruluşu, hündür boy, yastı döş qəfəsi, dar çiyinlər uzun və arıq aşağı ətraflarla xarakterizə edilir.

2. Piknik – ifrat piy toxumu, balaca və ya orta boyla, böyük qarınlı, qısa boyunda girdə başlı, şişkin bədənlə xarakterizə edilir.

3. Atletik – inkişaf etmiş əzələləri, möhkəm bədən quruluşu, hündür və ya orta boylu, enli, çiyinləri olan adamdır.

4. Displastik – formasız, düzgün olmayan quruluşa malik adamdır. Bu tipdən olan fərdlər bədən quruluşunun müxtəlif deformasiyaları ilə xarakterizə edilirlər.

Bədən quruluşunun adı çəkilən tiplərinə Kreçmer onun şizotimik, iksptimik və siklotimik adlandırdığı 3 temperament tipini aid edir.

Şizotimik – astenik bədən quruluşuna malikdir, özünə qapanıb, əhval-ruhiyyəsi sıçrayır, inadkardır, ətrafındakılara çətinliklə uyğunlaşır.

Ondan fərqli olaraq iksatimik – atletik bədən quruluşuna malikdir. Bu, sakit təmkinli, jest və mimikaları, yüksək olmayan elastik düşüncəli həssas olmayan, çax vaxt xırdaca adamdır. Piknik bədən quruluşuna siklotimikdə malikdir. Onun emosiyaları sevinc və kədər arasında sıçrayır, adamlarla asanlıqla əlaqəyə girir, realist baxışlara malikdir.

Kreçmerin nəzəriyyəsi Avropada daha geniş yayılmışdır ABŞ-da XX əsrin 40-cı illərində U.Şeldonun temperament konsepsiyası böyük populyarlıq qazanır. Şeldon bədən quruluşunun əsas tiplərinin mövcudluğu haqqında fərziyyədən çıxış edirdi. Bu fərziyyəni təsvir edərkən embriologiyadan götürülmüş terminlərdən istifadə etməklə o, üç tipi müəyyən etmişdir: 1) endomorf; 2) mezomorf; 3) ektomorf.

Şeldona görə bədən quruluşunun bu tiplərinə temperamentin müəyyən tipləri müvafiqdir. Müasir psixologiya elmində konstitusion konsepsiyaların əksəriyyəti onlarda insanın psixoloji xüsusiyyətlərinin formalaşmasında mühit və sosial şəraitin rolunun tonunun qiymətləndirilməsinə görə kəskin tənqidə məruz qalır.

Temperamentin tipləri

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, müasir psixologiyada temperamentin dörd tipi əsas götürülür: sanqvinik, xolerik, fleqmatik, melanxolik. İnsanları temperamentlərinə görə fərqləndirərkən həmin tiplərdən istifadə olunur. İnsanların hansı tipə məxsus olduqlarını müəyyənləşdirmək üçün müasir psixologiyada temperamentin özünə məxsus xassələrinə istinad edirlər. Bunlara aktivlik, reaktivlik, emosionallıq aiddir.:

Aktivlik. Bu xassə altında insanın məqsədə çatmaq üçün xarici aləmə nə dərəcədə fəal təsir göstərməsi, qarşılaşdığı maneələri necə aradan qaldırması nəzərdə tutulur.

Emosional oyanıqlıq. Bu ad altında bir növ insanın ən zəif xarici və daxili təsirləri hiss etmək qabiliyyəti başa düşülür. Hər cür hiss və emosiyaların əmələgəlmə, cərəyanetmə və kəsilməsi xüsusiyyətləini xarakterizə edən xassə və keyfiyyətlər emosionallığa bağlıdır. Psixologiyada onun əsas cəhətləri kimi mütəəssirlik, impulsivlik və emosional labilliyi fərqləndirirlər.

Emosiyaların gücü. Burada emosional oyanmanın intensivliyi və modallığı əsas götürülür.

Həyəcanlılıq. Psixologiyada ən çox həyəcanlılıq altında qorxulu şəraitdə özünü göstərən emosional oyanıqlıq başa düşülür.

Qeyri-ixtiyari hərəkətlərin reaktivlik dərəcəsi. Plastiklik və onun əksi olan rigidlik keyfiyyəti. Bu xassəni insanın xarici təsirlərə nə qədər tez uyğunlaşmasından (plastiklik) və ya əksinə, davranış adət və mülahizələrinin nə qədər ətalətli, dəyişkən olmamasından (rigid) bilmək olar.

Qeyd edilən xassələrin olub-olmadığını nəzər almaqla insanların temperament tiplərini müəyyənləşdirmək mümkündür.

  • Sanqvinik. Bu cür adamlar yüksək reaktivliyə malik olurlar. Aktivliklə reaktivlik müvazinətdə olur. Diqqətini cəlb edən hər şeyə canlı reaksiya verir. Mimikaları və hərəkətləri canlı və ifadəlidir. Yüksək fəallığa malik olduğuna görə çox işgüzar olur, hər bir yeni işə dərhal girişir, həmişə birinci olmağa çalışır, yorulmadan uzun müddət işləyə bilir. Sanqviniklər həddindən artıq qayda-qanuna əməl edən olurlar. Sürətli hərəkətə, çevik təfəkkürə, sürətli nitq tempinə malik olurlar. Onlarda plastiklik yüksək olur. Hissləri asanlıqla bir-birini əvəz edə bilir. Düşdüyü yeni şəraitə asanlıqla alışır. Rast gəldikləri adamlarla asanlıqla ünsiyyətə girə bilir, bir işdən digərinə asanlıqla keçə bilirlər. Onlarda ekstravertlik yüksək olur.
  • Xolerik. Sanqviniklərdə olduğu kimi xoleriklərdə də senzitivlik aşağı, reaktivlik və aktivlik yüksək olur. Lakin xoleriklərdə reaktivlik aktivliyi üstünlük təşkil edir. Ona görə də xoleriklər həddindən artıq hövsələsiz, tez özlərindən çıxan olurlar. Onlarda plastiklik zəif, rigidlik yüksək olur. Buna görə onlarda öz maraqlarını həyata keçirməyə yüksək cəhd, inadkarlıq, dözümlülük mövcud olur. Başladıqları işi axıra qədər yerinə yetirməyə meylli olurlar. Diqqətlərini keçirməkdə çətinlik çəkirlər. Sanqviniklərdə olduğu kimi xoleriklərdə də ekstravertlik yüksək olur. Müvazinətsiz olurlar.
  • Fleqmatik. Özlərini hər yerdə sakit aparırlar. Həddindən artıq soyuqqanlıdırlar, qaradinməzdirlər. Uğursuzluğa məruz qaldıqda buna əhəmiyyət vermirlər. İşə dərhal girişmirlər, lakin başladıqları işi axıra qədər yerinə yetirirlər. Onlarda plastiklik aşağı, rigidlik yüksək olur. Onların mimikaları kasıb, ifadəsiz olur. Onlar öz diqqətlərini çətinliklə keçirə bilirlər, yeni şəraitə çətinliklə alışırlar. Fleqmatiklərdə daxili əksolunma yüksək olur. Təkliyi sevirlər. Vərdiş və adətlərini olduqca ləng dəyişə bilirlər. Bunlarla yanaşı fleqmatiklər olduqca işgüzar olurlar. Dözümlü və özlərini ələ ala biləndirlər. Onlarda asanlıqla özlərindən çıxma halları müşahidə olunmur. Yeni adamlara çətin alışırlar.
  • Melanxolik. Onlarda senzitivlik, həssaslıq həddindən artıq yüksək olur. Kiçicik bir işdən, hərəkətdən dərindən təsirlənirlər. Hədsiz dərəcədə küsəyəndirlər. Mimika və hərəkətləri dərindən ifadəli deyildir. Səsləri zəif, hərəkətləri süstdür. Onlarda özlərinə inam hədsiz dərəcədə aşağı olur. Kiçik uğursuzluq onlarda dərin, bəzən ciddi əhval pozğunluğu yaradır. Həmişə başqalarının onların halına yanmalarını gözləyirlər. Həddindən artıq təklikliyə qapılırlar. Onlar tez ruhdan düşürlər, bəzən gücləri çatan işi belə axıra qədər yerinə yetirmirlər. Onlarda introvertlik yüksək olur.

Nəzərə almaq lazımdır ki, temperamentin təmiz bir tipinə malik olan adam tapmaq çətindir. Hər bir adamda bu tiplərin hamısının əlamətlərinə rast gəlmək mümkündür. Lakin bunlardan birinin əlamətləri üstünlük təşkil etdikdə adamı həmin tipə aid edirlər.

Bütün bunlarla yanaşı olaraq temperamentin bu tiplərindən birini yaxşı, digərini pis adlandırmaq olmaz. Hər tipin özünəməxsus müsbət və mənfi cəhətləri vardır.

Temperamentin tipi yaş xüsusiyyətlərindən də asılıdır. Məs: uşaqlıq dövründəki aktivliklə yaşlılıq dövründəki aktivlik bir-birindən fərqlənir.

Temperamentin xassələri

Psixologiyada psixi fəaliyyətin məzmunu və dinamikası anlayışları ayrılır. Psixi fəaliyyətin məzmunu dedikdə intellektin, təfəkkürün, təxəyyülün və s. inkişaf səviyyəsi keyfiyyəti başa düşülür. Dinamikası dedikdə isə onun gedişatı, cərəyanı başa düşülür. Bu baxımdan temperamentin xüsusiyyətləri psixi fəaliyyətin ancaq dinamik cəhətdən xarakteristikasıdır.

Temperamentin dinamik xarakteristikası kimi aşağıdakı xassələri ayrılır.

  • 1. Ümumi aktivlik-bunun mahiyyəti xarici aləmi səmərəli surətdə mənimsəmək və dəyişmək meylinin təzahüründən ibarətdir. Ümumi aktivlik özünü psixi fəaliyyətin və hərəkətlərin tempində, ritmində, surətində, plastikliyində, dözümsüzlükdə, süstlükdə, biruzə verir.
  • 2. Hərəki aktivlik-ümumi aktivliyin bir formasıdır və özünü hərəki aparatdakı lənglikdə və cəldlikdə biruzə verir. Hərəki aktivliyə əzələ hərəkətlərinin tezliyi, qüvvəsi, ritmi aid edilir.
  • 3. Emosionallıq-insani emosiyaların və əhvalların təzahüründə biruzə verir. Müxtəlif hisslər və emosiyaların əmələ gəlmə, cərəyanetmə və kəsilməsi xüsusiyyətləri özünü emosionallıqda biruzə verir. Emosionallığın 3 cəhəti ayrılır.
    • 1. Mütəhəssirlik (emosional həssaslıq səviyyəsi). Məs: kiminsə halına yanmaq, ürəyi ağrımaq mütəhəssirliyin yüksək səviyyəsidir, halına yanmaqda mütəhəssirliyin səviyyəsidir, o da amma aşağı səviyyədir.
    • 2. İmpulsivlik-emosional münasibətlərin kifayət qədər ölçülüb biçilməməsi. İmpulsivlik dedikdə emosiyaların hansı sürətlə insana təhrikedici qüvvə kimi təsir etməsi başa düşülür.
    • 3. Emosional labillik-dedikdə müvafiq emosional vəziyyətin kəsilməsi və ya bir təsüratın başqası ilə əvəz olunması başa düşülür. Beləliklə temperamentin əsas xassələri dedikdə ümumi aktivlik, emosionallıq, hərəki aktivlik nəzərdə tutulur.

Tərbiyə prosesində temperamentlərin tiplərinin nəzərə alınması və fərdi yanaşma

Hər bir temperament tiplərinin həm”-“, həm də “+”cəhətləri mövcutdur.

Xolerikin + cəhəti-işgüzarlılığı, qətiyətliliyi, təkitliliyi, enerjililiyi.

Xolerikikn “-”cəhətləri-özünü ələ almağı bacarmamağı, kobudluğu, səbirsizliyi.

Sanqivinikin “+ “cəhətləri- ünsiyyətçillik, mehribanlıq, sülhə meyillilik, yüksək enerjililik.

Sanqivinikin ”-“ cəhətləri- kifayət qədər qətiyətliliyin olmaması, bəzən yalançılıq, hamını razı salmaq istəyi.

Fleqmatikin “+”cəhətləri- təmkinlilik, səbirlilik, dözümlülük və.s.

Fleqmatikin mənfi cəhətləri-astagəllilik, hədsiz soyuqqanlılıq, tənhalığa meyllilik, qapalılıq.

Melonxolikin müsbət cəhətləri-həssaslıq, ürəyiyumşaqlıq və s.

Melonxolikin mənfi cəhətləri-passivlik, özünəqapanmaq, qorxaqlıq və s.

Tərbiyə prosesində bu cəhətləri nəzərə almaq lazımdır və tərbiyəni elə qurmaq lazımdır ki, temperament tipinin mənfi cəhətləri tədricən aradan qaldırılsın. Bu tərbiyə prosesində tərbiyə olunan hər bir şagirdə fərdi yanaşmaq üçün əsas verir.

Xoleriki həddən artıq acılamaq, fleqmatiki tələsdirmək, sanqiviniti ünsiyyətdən məhrum etmək, melonkoliki təqib etmək olmaz. Temperamentin tipi fəaliyyətin fərdi üslubuna uyğun gələ də bilər, gəlməyə də bilər.

Fəaliyyətin fərdi üslubu dedikdə-konkret insan üçün səciyyəvi olan və yaxşı nəticə əldə etməyə əlverişli hesab edilən fərdi əməliyyat priyomları və üsulları sistemi başa düşülür. Fəaliyyət icrası o zaman səmərəli olur ki, temperament tipi ilə fəaliyyətin fərdi üslubu üst-üstə düşür.

Temperamentin bəzi xassələrini yenidən yenidən tərbiyə etməklə onu fəaliyyətin tələblərinə uyğunlaşdırmaq mümkündür. Fəaliyyətin fərdi üslubunu formalaşdırmaq üçün temperamentin xassələri mütləq nəzərə alınmalıdır. Məs: Müvazinətsiz xolerik yersiz hərəkəti gizlətmək üçün sanqivinikə nisbətən daha tez şüursuz olaraq əks hərəkətlər icra edir. Fərdi üslubun formalarının mühüm şərtlərdən biri də görülən işə şüurlu yaradıcı münasibətin bəslənilməsidir.

Fəaliyyətin fərdi üslubu öz-özünə deyil təlim-tərbiyə və özünütərbiyə prosesində formalaşır.

Temperamentin fizioloji əsasları

Əvvəlki bölmədə qeyd olduğu kimi, temperament haqqında geniş yayılmış, bütün dünya miqyasında qəbul edilən üçüncü nəzəriyyə sinir sistemi nəzəriyyəsidir. Akademik İ.P. Pavlov tərəfindən irəli sürülmüş bu nəzəriyyə ali sinir fəaliyyəti (ASF) sahəsində ən əsaslı kəşflərdən biri olmuşdur. İ.P. Pavlov bu yolla temperamentin fizioloji əsasları haqqında təlim yarada bilmişdir. Akademik İ.P.Pavlov belə bir qənaətə gəlmişdir ki, temperamentin tipləri sinir sisteminin tiplərinə əsasən formalaşır. Başqa sözlə sinir sistemi tipləri temperament tiplərinin fizioloji əsasını təşkil edir. Sinir sisteminin bu tipləri anadan gəlmə xarakter daşıyır. Ona görə də İ.P.Pavlov bu tipləri genotiplər adlandırmışdır.

Ali sinir sisteminin bu tiplərini müəyyənləşdirmək üçün akademik İ.P.Pavlov əsas sinir prosesləri olan oyanma və ləngimənin üç xassəsini əsas götürmüşdür: 1) oyanma və ləngimənin qüvvəsi; 2) oyanma və ləngimənin müvazinət dərəcəsi; 3) oyanma və ləngimənin mütəhərrikliyi.

Sinir sisteminin xassələri bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir. Onlar bir-biri ilə özünəməxsus surətdə uzlaşır və sinir sistemi tipini (və ya ali sinir fəaliyyəti tipini) müəyyən edir. Bir cəhətə diqqət edin: biz indiyə qədər temperament tipindən danışırdıq. İndi isə sinir sistemi tipi terminindən istifadə edirik. Onlar müxtəlif anlayışlardır: sinir sistemi tipi fizioloji, temperament tipi psixoloji anlayışdır.

Sinir sistemi tipi terminini akademik İ. P. Pavlov təklif etmişdir. Hal- hazırda fiziologiyada və psixologiyada geniş istifadə edilən terminin evristik əhəmiyyəti böyükdür. Temperament tipi sinir sistemi tipi əsasında formalaşır, başqa sözlə, sinir sistemi tipi temperamentitemperamentin fizioloji əsasını təşkil edir.

İtlər üzərində apardığı uzunmüddətli tədqiqatlar əsasında akademik İ.P.Pavlov ali sinir fəaliyyəti tiplərinin təsnifatını vermişdir. O, oyanma və ləngimənin qüvvəsi xassəsinə görə itləri güvvətli və zəif olmaqla iki yerə ayırmış və burada zəif sinir fəaliyyəti tipinin ayrıldığını qeyd etmişdir. Oyanma və ləngimənin ikinci xassəsi olan müvazinət dərəcəsinə görə qüvvətli xassəyə malik olan heyvanların da iki yerə ayrıldığını göstərmişdir: cəld (diribaş) və asta tip. Nəticədə ali sinir fəaliyyətinin heyvanlar və insanlar üçün eyni olan aşağıdakı tiplərinin olduğu aşkara çıxarılmışdır: 1) zəif; 2) hövsələsiz ; 3) diribaş (cəld); 4) sakit.

Akademik İ.P.Pavlov belə bir qənaətə gəlmişdir ki, qüvvətli, müvazinətsiz xassəyə malik olan hövsələsiz coşqun sinir sistemi tipi xolerik temperament tipinin; qüvvətli, müvazinətli; mütəhərrik xassəyə malik olan diribaş (zirək) sinir sistemi tipi sanqvinik temperament tipinin; qüvvətli, müvazinətli, asta xassəyə malik olan sakit sinir sistemi tipi fleqmatik temperament tipinin fizioloji əsasını təşkil edir.

Qarşıya bir sıra suallar çıxır: sinir sistemi tipləri, deməli, həm də temperamentitemperamentin tipləri ancaq 4 tipdən ibarətdir? Bəlkə elmə məlum olmayan başqa tiplər də mövcuddur?

İ. P. Pavlov belə hesab edirdi ki, sinir sisteminin üç xassəsi əsasında 24 tip müəyyənləşdirilə bilər. O bu cəhəti nəzərə alaraq müəyyən etdiyi 4 tipi ali sinir fəaliyyətinin əsas tipləri adlandırmışdır.

İ. P. Pavlovun laboratoriyasinda ali sinir fəaliyyəti tipləri sahəsindəki tədqiqatlar itlər üzərində aparılırdı. Onun bəzi əməkdaşları həmin tədqiqatların nəticələrini eyni ilə insanlara aid etməyə çalışsalarda, bu təşəbbüslər hələ insanın ali sinir fəaliyyəti haqqında əsaslı təlim yaratmaq imkanı vermirdi.

1950-ci illərin əvvəllərində böyük əhəmiyyət kəsb edən bu məsələləri sovet psixoloqları (В. M. Teplov, V. D. Nebilitsin və onların əməkdaşları) öyrənməyə başladılar.

В. M. Teplov və V. D. Nebilitsin, birinci növbədə, əsaslı tədqiqat metodikası işlədilər, müvafiq xassələrin fizioloji mənasını aydınlaşdırmaq məqsədilə riyazi, məsələn, faktor təhlili metodlarından istifadə etdilər. Onlar sinir sisteminin məlum xassələrini öyrənməklə yanaşı dinamiklik (beyin qabığında müvəqqəti rabitələrin yaranma sürətini və yüngüllüyünü ifadə edir) və labilik (oyanma və ləngimə prosesinin əmələgəlmə və kəsilmə sürətini səciyyələndirir) kimi yeni xassələr müəyyən edirlər.

В. M. Teplov, V. D. Nebilitsin məktəbinin tədqiqatları göstərdi ki, qüvvə, dinamiklik, mütəhərriklik və labillik sinir sisteminin əsas xassələridir. Müvazinət dərəcəsi isə əsas xassə deyildir; o, əsas (qüvvə, dinamiklik, mütəhərriklik və labillik) xassələri oyanma və ləngimə proseslərinin nisbətinə görə səciyyələndirir. Bu baxımdan əsas xassələri xarakterizə edərkən üç göstəricini nəzərə almaq lazımdır:

a. Müvafiq xassənin oyanmaya görə indeksi;

b. Onun ləngiməyə görə indeksi;

c. Müvafiq xassə üzrə sinir proseslərinin balansını xarakterizə edən törəmə indeksi.

Beləliklə də, sinir sisteminin əsas xassələrini (qüvvə, dinamiklik, mütəhərriklik və labilliyi) qeyd olunan üç indeksə görə xarakterizə edəndə 12 tip alınır.

Temperament tipi sinir sistemi ilə şərtlənir. Bu eksperimental surətdə sübut edilmiş qanunauyğunluqdur. Lakin, bununla yanaşı olaraq eksperimental tədqiqatlar göstərir ki, sinir sistemi tipi ilə temperament tipinin əlaqəsi xətti (mexaniki) xarakter daşımır. Bir tərəfdən, temperamentin müəyyən bir xassəsinin sinir sisteminin bir neçə xassəsindən, digər tərəfdən isə temperamentin bir neçə müxtəlif xassəsinin sinir sisteminin bir xassəsindən asılı olduğunu göstörən müxtəlif faktlar müəyyən edilmişdir. Buna görə də insanı xarakterizə etmək üçün ali sinir fəaliyyəti tipinin xassələrini öyrənmək hələ kifayət deyildir, həm də psixoloji tədqiqatlar aparmaq və temperamentin xassələrini tədqiq etmək lazımdır.

 
Temperament tiplərinə Hippokratın verdiyi fleqmatik, Xolerik, sanqvinik və melanхоlik adları, şəkildə sadalanma soldan sağa istiqamətlənmişdir

Sözün mənası

Temperament sözünün latın dilində hərfi tərcüməsi «hislərin (qarşılıqlı) lazımi qarşılıqlı nisbəti» deməkdir. Yunan həkimi Hippokratın (e.ə. V-IV əsr) yanaşmasında bildirilir ki, Temperament dedikdə insanın həm fərdi anоtоmik-fiziоlоji, həm də psiхоlоji хüsusiyyətləri nəzərdə tutulmuşdur. Temperament tiplərinə Hippokratın verdiyi sanqvinik, xolerik, fleqmatik və melanхоlik adları ilə müasir psixologiyada indi də işlənilməkdədir.

Temperament və psixi fəaliyyət

Temperament psixi fəaliyyətin dinamik xarakteristikası kimi təzahür edir. Psixi fəaliyyətin və ya davranışın dinamik xarakteristikası çoxcəhətlidir. Onun xüsusiyyətlərini təhlil etmək üçün sürət, temp (tezlik dərəcəsi), ritm, intensivlik, plastiklik, dözümlülük və s. kimi müxtəlif anlayışlardan istifadə olunur.

İnsanlar psixi fəaliyyətin dinamik xarakteristikasına görə bir-birindən fərqlənirlər. Temperament xüsusiyyətlərini düzgün xarakterizə etmək üçün biz bir mühüm cəhəti dəqiqləşdirməliyik: psixi fəaliyyətin dinamik xüsusiyyətləri çoxdur. Onlar təkcə temperamentlə deyil, həm də fəaliyyətin motivləri, insanın adətləri, psixi halətləri, situasiyanın tələbləri və s. ilə şərtlənir.

Tipləri

İnsan psixologiyasında, əhval ruhiyyəsində 4 temprament tipi mövcuddur: Sanqvinik, Xolerik, Fleqmatik, Melanxolik.

Sanqvinik

  Əsas məqalə: Sanqvinik

Sanqvinik - Sürətlə yeriyir və tez-tez danışır, gördüyü film və oxuduğu kitab haqqında həyəcanla danışır, hər yeni bir fakta və məsələyə böyük maraq göstərir, mimikası zəngin, mütəhərrik və ifadəlidir. Onun əhvali-ruhiyyəsini, insanlara və ya obyektlərə münasibətini elə üzündən oxumaq olar. Hissləri və əhvali-ruhiyyəsi çox deyişkəndir. Bu tipə məxsus olan insanlar tez coşub tez sakitləşirlər, emosionaldırlar, çevikdirlər, bacarıqlı və qabiliyyətli olurlar, insanlarla tez ünsiyyət qurur, xoşbəxt və ətrafın sevimlisi, üzü nurlu olur. Yaş artsada üz cizgiləri sanki uşaqlıq da olduğu kimi qalır.Bu tipə aid insanlar emosional, zirək və diribaş olurlar. O qədər zirəkdirlər ki, onları bir dəqiqə bir yerdə saxlamaq qeyri-mümkündür. Həmişə hara isə tələsirlər, gedirlər, gəlirlər. Oturaq iş onlarlıq deyil. Ətrafda olan heç nə onların diqqətindən kənarda qalmır. Hər şeyə maraq göstərirlər. Və onların maraq obyektləri tez-tez dəyişir. Psixoloqların təbirincə desək, sanqviniklərin maraqları davamsız və qeyri-sabitdir. Elə ona görə də, böyük həvəslə, coşğunluqla başladıqları işdən son dərəcə süstlüklə də əl çəkirlər.

Heç bir tip sanqvinik qədər istənilən şəraitə, vəziyyətə tez uyğunlaşa bilmir. Sanqviniklərin bu xüsusiyyətini qeyd edən psixoloqlar bir qədər mübağiləyə yol verərək, söyləyirlər ki, “sanqvinik yadplanetlilərin arasına düşsə belə, onun üçün vəziyyət elə də cansıxıcı olmayacaq. Qısa zaman ərzində onlarla dil tapacaq. Və həyatdan həzz almağı bacaracaq”. Bir sözlə, bu qəbildən olan insanlar istənilən şəraitə tez alışırlar. Son dərəcə emosinal olsalar da, yaddaşları zəifdir. Onlar üçün sanki hər şey bir anlıqdır: tez sevinib, tez də kədərlənirlər. Ancaq heç nə onları təbdən çıxarmır. Çünki sevinci də, kədəri də tez unudurlar. Bir sözlə, onlar üçün yalnız bu gün, bu saat, bu an var. Eyni zamanda bu tip insanlar təsir altına tez düşürlər. Elə buna görə də bu insanlardan bəziləri son dərəcə özbaşına, bəziləri isə bunun tam əksinə olaraq, intizamlıdır.

Xolerik

  Əsas məqalə: Xolerik

Tez-tez ucadan danışır, çox ifadəli sifəti olur, maraqları sabit və davamlıdır, çətinlik meydana cıxdıqda özünü itirmir ve böyük enerji ilə onu aradan qaldırmağa çalışır. Belə insanlar həyatda rahat yer tuta bilərlər. Onların son dərəcə coşğun xarakteri var. Kəmhövsələdirlər. Həmişə istənilən məsələyə  birinci reaksiya verənlər arasındadırlar. Bu xasiyyətləri ucbatından melanxolik tipli insanlarla asanlıqla yola getmir tez-tez  münaqişəyə girirlər. Ona  görə  də xoleriki adətən səbirsiz, tündməcaz, insan kimi tanıyırlar. Ancaq istənilən problemlə üzləşdikdə özlərini itirmir, asanlıqla vəziyyətdən çıxış yolu tapırlar. Xolerik tipə aid olan insanlar sadiqdirlər, ətrafına son dərəcə bağlı olduqlarına görə onlar üçün mühiti dəyişmək çox çətindir. Düşdükləri yeni mühitə uzun müddət alışa bilmirlər.

Xolerik tipli insanlar son dərəcə coşğun xarakterli olurlar. Kəmhövsələdirlər. Çox nadir hallarda “susmaq lazım gələndə birinci ol” tövsiyəsinə riayət edirlər. Həmişə istənilən məsələyə birinci reaksiya verənlər sırasındadırlar. Bu xasiyyətləri ucbatından xolerik tipli insanların başı, həmişə, necə deyərlər, qeylü-qalda olur: ətrafı ilə asanlıqla yola getmir, tez-tez münaqişəyə girirlər. Ona görə də xoleriki adətən səbirsiz, tündməcaz insan kimi tanıyırlar. İnadkardırlar. Sanqvinikdən fərqli olaraq, maraqları sabit və davamlıdır. Başladıqları işi bir qayda olaraq sona çatdırırlar. İstənilən problemlə üzləşdikdə özlərini itirmir, asanlıqla vəziyyətdən çıxış yolu tapırlar. Xolerik tipə aid olan insanlar sadiqdirlər. Ətrafına son dərəcə bağlı olduqlarına görə onlar üçün mühiti dəyişmək çox çətindir. Düşdükləri yeni mühitə uzun müddət alışa bilmirlər.

Fleqmatik

  Əsas məqalə: Fleqmatik

Qaradinməzdir, onlari güldürmək, həyəcanlandırmaq və ya hirsləndirmək o qədər də asan deyildir, ağlayarkən üzünün ifadəsi qətiyyən dəyişmir, yalnız axan göz yaşları onun kədərləndiyini göstərir. Hərəkətləri və yerişi ləng və astadır. Söhbətcil deyillər. Çox çətinliklə söhbətə qoşulurlar. Heç bir tip fleqmatik  qədər təmkinli deyil. Bu xüsusiyyətlərinə baxmayaraq psixoloqların fikrincə fleqmatik tip insanlar mehriban, istiqanlıdırlar. Sadəcə onları yaxından tanımaq üçün vaxt lazımdır, vaxt keçdikcə alışdığı insanlara qarşı diqqətli və mehriban olurlar. Həmişə rəfiqələrini, dostlarını axtaran bu qəbildən olan insanlar vaxtı ilə incik düşdüyü insanlara qarşı sayğısız yanaşmırlar.Bu tip insanlar isə sakit, təmkinli olurlar. El arasında onlara “yerəbaxan” deyirlər. Onları həyəcanlandırmaq və yaxud hirsləndirmək elə də asan məsələ deyil. Gülməli bir hadisənin şahidi olarkən, yanındakıların gülməkdən ürəkləri keçəndə, o uzaqbaşı gülümsəyəcək. Və yaxud əksinə, onu hirsləndirmək, təbdən çıxarmaq müşküldən müşküldür. İstənilən halda hamıdan gec reaksiya verir.

Bir sözlə, onlar gec uyğunlaşdığı, alışdıqları kimi gec də unudurlar. Elə ona görə də psixoloqlar məsləhət görürlər ki, ilk baxışda qaradinməz, sakit, son dərəcə soyuqqanlı təəssürat oyadan bu insanların sadiqliyinə şübhə ilə yanaşmayaq. Həmişə rəfiqələrini, dostlarını arayan bu qəbildən olan insanlar vaxtı ilə incik düşdüyü insanlara qarşı da sayğısız yanaşmırlar.

Melanxolik

  Əsas məqalə: Melanxolik

Sakitdir. Əhvalı çox cüzi təsirlərdə dəyişir, çox həssasdır, hərəkətləri süst, zəif, ağır-ağırdır. Usandırıcı danışır. Küsəyən və özünə qapalıdır. Melanxolik tipli insanlar sakit ancaq həssasdırlar. Elə bu səbəbdən onlara münasibətdə ən kiçik  diqqətsizlikdən belə tez inciyirlər. Kiçik bir qanqaraçılığı uzun müddət unuda bilmirlər. Dönə-dönə bu hadisəni xatırlayırlar, kədərlənirlər, öz aləmlərində ölçüb-biçirlər. Heç bir tip onlar qədər “yüz ölç bir biç” məsləhətinə riayət etmir. Bu dünyada ən çox özlərindən narazıdırlar. Özlərinin heç bir bacarığını dəyərləndirmirlər. Özlərinə tənqidi yanaşırlar. Elə bu səbəbdən də bacardıqları işin belə öhdəsindən gələ bilmirlər. Bədbin fikirlər onları tez ruhdan salır. Bir qayda olaraq başladıqları iş yarımçıq qalır.

Melanxolik – ən çətin ünsiyyət yaradılan insan tipidir. Bu cür insanlarla qarşılıqlı münasibət yaratmaq olduqca çətindir. Bu tip insanlar ünsiyyətdən qaçır və ünsiyyəti sevmirlər, daha çox tək qalmağa üstünlük verirlər. Onlar incidikləri şeyləri tez-tez yada salar, özlərinə yazığı gələr, hər şeydən küskün olar, onlara hər bir şeyin haqsız olaraq edildiyini zənn edər və həmişə də həyatın maraqsız və darıxdırıcı olduğundan şikayətlənərlər.

Melanxoliklər hər hansı bir uğura qətiyyən inanmırlar. Onlar məğlubiyyətə, uğursuzluğa əvvəlcədən hazır olurlar. Onların həyatdan razı, sevincli olduqlarını görmək çox çətindir. Melanxoliklər daim cəmiyyətdən qaçar, cəmiyyətdən uzaq olmağa çalışırlar. Bu cür psixotiplər qeyri-kamil psixikaya malikdirlər. Belələri pessimist, özlərinin hər hansı bir xırda problemini və incikliyi həddən artıq böyüdüb şişirdən olurlar.

Melanxoliklər zahirən çox sakit görünürlər. Amma çoxları bilmir ki, onların daxilində necə böyük təlatümlü bir emosiya var. Melanxoliklərin daxilində olan təlatümlü emosiyalar çox nadir hallara üzə çıxır. Onlar emosiyalarını daim içlərində gizlədir və analiz edirlər.

Melanxoliklərin emosiyalarını daxillərində gizlətmələri fiziki xəstəliklərə də gətirib çıxara bilir. Belə ki, emosiyaların daxildə gizlədilməsi qaraciyər və mədədə funksional pozuntu, hipertonik və kardioloji xəstəliklər yaradır.

Melanxoliklər depresiyaya meyillidirlər, tez təsirlənirlər. Ən adi bir şeydən kefləri pozulur, özlərini aşağı qiymətləndirirlər. Melanxolik dörd əsas insan temperamentindən biridir. Hər hansı yeni bir iş onların çiynində ağır bir yük olur. Melanxoliklər seçim etməkdə, qərar qəbul etməkdə çətinlik çəkirlər.

Aristotel hesab edirdi ki, “hər bir dahi ehtirasına görə - melanxolikdir”. Melanxoliklərin bir yaxşı cəhəti vardır, intuisiyaları yüksək olur.

Melanxoliklərin bir çox mənfi xüsusiyyətlərinə baxmayaraq, bir çox məşhurlar bu mənfiliklərə qalib gələ bilmişlər. Məsələn: R.Dekart, Ç. Darvin, P.İ. Çaykovski, F. Şopen, N.B. Qoqol və s. görkəmli şəxslər bu tip insanlardan olmuş və öz daxillərindəki melanxoliyaya qalib gəlmişlər.

Temperamentin başqa tipi

Hippokrat həmçinin insanları Alfa, Omega, Beta tip olmasına görə də qruplaşdırıb. İlk dəmir dövründə insanlar alfa və betaya ayrıldılar. Sonra omega daha sonra isə törəmə tiplər yarandı.

Əsas tiplər

Alfa tiplər

Özünə inamlı və yaradıcı insanlardır. Yanlız istədikləri şeyləri edirlər. Qorxu və şübhələri olsa belə, bunun asanlıqla öhdəsindən gəlirlər. Siz çox gözəl lidersiniz.

Beta tiplər

Özünə inamsız,utancaq birisisiniz. Həmişə özünəinamsızsınız və uğursuzluq qorxunuz var ki, bu da sizə həyatda qabağa getməyinizə mane olur. İnsanlar sizə lider deyil dost gözüylə baxırlar. Lider deyil, liderə tabe olansınız.

Omega tiplər

Siz alfa tip kimi özünüzə inamlısınız. Bundan əlavə siz yaradıcı birisiniz. Amma ünsiyyətcil deyilsiniz. Özünüz özünüzün liderinizsiniz. Yəni öz işinizlə məşğulsunuz. Nə lider, nə də ona tabe olan deyilsiniz.

Törəmə tiplər

Bəzi tiplər isə törəmə tiplərdir. Bunlar tam olaraq heç birinə aid olmayan insanlardır.

Qamma tiplər

Nə alfa, nə betta deyilsiniz. Hər ikisinin xüsusiyyətlərini daşıyırsınız. Siz alfa kimi ağıllısınız və işin içindən necə çıxacağınızı bilirsiniz. Lakin qorxu şübhə özünə inamsızlıq kimi xüsusiyyətlər sizə qabağa getməyə mane olur. Bəzən lider, bəzən idarəçi olursunuz. Cəmiyyətdən baş çıxara bilsəniz də, yaddaqalan cəlbedici xüsusiyyətiniz yoxdur. Qammalar 3 cür yaranır. Alfaların liderliyini itirməsi nəticəsində (downgraded alpha), betaların özlərini təkmilləşdirməsi nəticəsində (upgraded beta) və anadangəlmə.

Siqma tiplər

Yaxşı manipulyatorsunuz. Alfa və omeqa qədər cəzbedici olmasanız da, onlardan daha üstünsünüz. Alfalardan daha yaxşı manipulyasiya edirsiniz. Alfalar özləri yaşadıqları şeyləri təcrübədən keçirirlər. Siz isə alfalara ağıl verərək riskə getmədən öyrənən insanlarsınız. İstədiyiniz insanların asanlıqla arasını vurursunuz. Keçmişdə padşahların vəzirlərinin çoxu elə siqma tip olub.

Delta tiplər

Onların özünəməxsus fikirləri yoxdur. Onlar özlərini alfa tip kimi özünə inamlı, ağıllı göstərməyə çalışsalar da, əslində bir betadırlar.

İstinadlar

  1. http://www.orfoqrafiya.az/aze/xoy 2019-05-30 at the Wayback Machine XOY
  2. ↑ [1][ölü keçid]. Səməd Seyidov Muxtar Hüseynzadə Bakı: 2007, 680 s.
  3. ↑ [2][ölü keçid]Əkbər Bayramov, Əbdül Əlizadə Bakı: 2002, 680 s.
  4. ↑ https://azkurs.org/1-muasir-psixologiyann-movzusu-vezifeleri-ve-metodlar.html?page=11
  5. Temperament və onların növləri[ölü keçid]

Xarici keçidlər

Avqust 09, 2021
temperament, insanın, elə, anadangəlmə, xüsusiyyətləridir, onlar, intensivliyin, təsirə, cavab, vermə, sürətinin, dinamik, xarakteristikalarının, emosional, qıcıqlanma, tarazlıq, dərəcəsini, ətraf, mühitə, uyğunlaşma, xüsusiyyətlərini, şərtləndirir, adətən, hə. Temperament ya da Xoy 1 insanin ele bir anadangelme xususiyyetleridir ki onlar intensivliyin tesire cavab verme suretinin dinamik xarakteristikalarinin emosional qiciqlanma ve tarazliq derecesini etraf muhite uygunlasma xususiyyetlerini sertlendirir Adeten her hansi bir insan qrupunda musahide apardiqda qrupdaki insanlarin birinin celd digerinin temkinli birinin tez ozunden cixan digerinin muvazinetli birinin her seye tez reaksiya veren digerinin leng oldugunu goruruk Insanlarin bir birlerinden bu cur ferqli xususiyyete malik olmalari qedim zamanlardan diqqeti celb etmisdir Ona gore de beseriyyet lap qedimden muxtelif adamlarin psixi xasiyyetlerinin tipik xususiyyetlerini ayirmaga onlarin umumilesmis portretlerini tipologiyasini vermeye cehdler gostermis temperament tiplerinin az sayini azaltmaga calismisdir Bu cur tipologiya praktiki olaraq faydali idi bele ki onun komeyi ile konkret heyat seraitinde bu ve ya diger insanin davranisini qabaqcadan gormek ve nezere almaq olardi Tarixen insanlari bir birinden ferqlendiren hemin xususiyyetlere temperament adi verilmisdir Temperament insanin ele bir anadangelme xususiyyetleridir ki onlar intensivliyin tesire cavabverme suretinin dinamik xarakteristikalarini emosional qiciqlanma ve tarazliq derecesini etraf muhite uygunlasma xususiyyetlerini sertlendirir Temperament latin dilinden qarisiq mutenasiblik demekdir Temperament haqqinda telimin yaradicisi qedim yunan gorkemli hekimi Hippokrat e e texminen 460 377 iller sayilir O tesdiq edir ki insanlar 4 esas orqanizm siresi nin nisbetine gore ferqlenirler qan fleqma sari od ve qara od Bu orqanizm sirelerinin nisbeti yunanca krasis sozu ile ifade olunurdu ki sonralar hemin soz yunanca temperamentum mutenasiblik sozu ile evez edildi Hippokratin telimine esaslanaraq diger taninmis antik dovr hekimi Klavdiy Qalen texminen 130 200 ci iller meshur traktati De temperamentum adli kitabinda serh etdiyi temperamentlerin tipologiyasini isleyib hazirladi Onun telimine esasen temperamentin tipi orqanizmde bu sirelerden birinin ustunluyunden asilidir Temperamentin bu 4 tipinin adi hemin sirelerin adina uygun verilmisdir sanqvinik latinca sanqvius qan fleqmatik yunanca fleqma selik belgem xolerik yunanca chole od melanxolik yunanca melian chole qara od 2 Temperament psixi fealiyyetin dinamik xarakteristikasi kimi tezahur edir 3 Psixi fealiyyet anlayisi bize artiq melumdur Dinamik xarakteristika ifadesine ise ilk defe temperament bolmesinde rast gelirik Temperamentin mahiyyetini basa dusmek ucun evvelce bu ifadeni aydinlasdirmaliyiq 3 Mundericat 1 Davranisin dinamik xarakteristikasi 2 Temperament haqqinda telimler tarixinden 3 Temperamentin tipleri 4 Temperamentin xasseleri 5 Terbiye prosesinde temperamentlerin tiplerinin nezere alinmasi ve ferdi yanasma 6 Temperamentin fizioloji esaslari 7 Sozun menasi 8 Temperament ve psixi fealiyyet 9 Tipleri 10 Sanqvinik 11 Xolerik 12 Fleqmatik 13 Melanxolik 14 Temperamentin basqa tipi 14 1 Esas tipler 14 1 1 Alfa tipler 14 1 2 Beta tipler 14 1 3 Omega tipler 14 2 Toreme tipler 14 2 1 Qamma tipler 14 2 2 Siqma tipler 14 2 3 Delta tipler 15 Istinadlar 16 Xarici kecidlerDavranisin dinamik xarakteristikasi RedakteDiferensial psixofiziologiyada insanin psixikasi iki aspektde mezmun baximindan ve formal dinamik ve ya psixodinamik istiqametde oyrenilir Sexsiyyetin istiqametini munasibetlerini exlaqi goruslerini motivlerini ve s tehlil ederken biz psixikani mezmun baximindan nezerden keciririk Insanin sosial cehetden sertlenen muhum xasseleri ile yanasi dinamik xasseleri de vardir Psixikanin formal dinamik aspektde tehlili mehz bu xasselerin oyrenilmesini nezerde tutur Dinamik xasse nedir Dinamika sozunu nece basa dusek Dinamika yunan sozudur Basqa dillerde oldugu kimi Azerbaycan dilinde de asagidaki menada islenir bir seyin hereket hali inkisafinin deyisilmesinin gedisi Biz psixi fealiyyetin dinamik xarakteristikasi deyende onun hereket hali ucun seciyyevi olan xususiyyetleri nezerde tutacagiq Psixi fealiyyetin ve ya davranisin dinamik xarakteristikasi coxcehetlidir Onun xususiyyetlerini tehlil etmek ucun suret temp tezlik derecesi ritm intensivlik plastiklik dozumluluk ve s kimi muxtelif anlayislardan istifade olunur Cox maraqlidir ki dilimizde de psixi fealiyyeti dinamik cehetden xarakterize eden coxlu soz ve ifade vardir Astagel hovselesiz diribas ve s sozler buna misal ola biler Insanlar psixi fealiyyetin dinamik xarakteristikalarina gore bir birlerinden ferqlenirler Gelin eyni seraitde muxtelif adamlarin davranis ve reftarina diqqet yetirek Birinci situasiya Tutaq ki dayanacaqda bes nefer avtobus gozleyir Onlardan biri direyin yaninda sakit dayanib Bir basqasi bir yerde qerar tuta bilmir var gel edir Ucuncusu tez tez saatina baxir Avtobus gelende ise biri qaca qaca ona yaxinlasir bir basqasi ise avtobusa minerken hec yerisini de pozmur Ikinci situasiya Azerbaycan SSR xalq artisti N Zeynalova Cehre arvad rolunda cixis edir Tamasacilardan biri az qalir ugunub ozunden getsin Qarsidaki sirada oturmus qadin da gulur lakin o ele gulur ki hec dodaqlari da terpenmir Ucuncu situasiya tutaq ki dersde muellim sagirdlere 20 misraliq seir verib onu ezberlemeyi tapsirir Sagirdlerden biri seiri tez ezberlediyi halda basqasi gec ezberleyir Bu xususiyyetler temperament xususiyyetleridir Onlar insanin psixi fealiyyetini mezmuna gore deyil dinamik cehetden xarakterize edirler Seir ezberlemeye aid misali bu baximdan tehlil edek Sagirdlerin bir qismi seiri tez ezberleyirler Hetta onlarin icerisinde telimde geri qalan sagirdlere de az tesaduf olunmur Bele sagirdler bu sahede cox vaxt bezi elaci sagirdlerden daha yaxsi netice gosterirler Bir cox sagirdler ise seiri sadece olaraq ezberleyirler Onlarin icerisinde coxlu elaci sagirdlere de rast gelmek mumkundur Biz bunun sebebini asagida nisbeten etrafli izah edeceyik Helelik ise bir suali aydinlasdiraq eger sagird seiri tez ezberleyirse bu o demekdirmi ki o seiri hem de yaxsi basa dusur Ve yaxud eger sagird seiri gec ezberleyirse bu o demekdirmi ki o hem de seiri yaxsi basa dusmur Bele suallara cavab vermek asandir sagirdin seiri tez ve ya gec ezberlemesi hele onun seiri yaxsi basa dusub dusmediyini gostermir Burada biz muxtelif variantlar ile rastlasiriq Sagird 1 Seiri tez ezberleyir yaxsi basa dusur 2 Seiri tez ezberleyir yaxsi basa dusmur 3 Seiri gec ezberleyir yaxsi basa dusur 4 Seiri gec ezberleyir yaxsi basa dusmur Bu variantlarin muqayiseli tehlili gosterir ki seirin yaxsi basa basa dusulub dusulmemesi bilavasite onun tez ve ya gec ezberlenmesinden asili deyildir Seirin pese basa dusulmesi psixi fealiyyetin mezmunu meselen tefekkurun inkisafi seviyyesi ile baglidir Bezen seiri seiri gec ezberlemis sagirdin tez ezberlemis sagirde nisbeten daha yaxsi basa dusmesi yalniz bununla izah olunmalidir Seirin tez ve ya gec ezberlenmesi ise psixi fealiyyetin ancaq ve ancaq dinamikasi haqqinda tesevvur yaradir II ve III variantlarin muqayiseli tehlili mehz bunu subut edir Belelikle aydin olur ki temperament xususiyyetleri psixi fealiyyeti ancaq dinamik cehetden xarakterize edir Temperament xususiyyetlerini duzgun cehetden xarakterize etmek ucun biz bir muhum ceheti deqiqlesdirmeliyik psixi fealiyyetin dinamik xususiyyetleri coxdur Onlar tekce temperamentle deyil hem de fealiyyetin motivleri insanin adetleri psixi haletleri situasiyanin telebleri ve s ile sertlenir Misal gosterek bir astagel telebe tesevvur edin Adi seraitde o bir isi gorene kimi gun batir Belesi haqqinda adeten deyirler ele bil ki ayaginin altinda yumurta qalib Indi gelin hemin telebeni imtahan situasiyasinda tesevvur edek Tutaq ki qrup yoldaslari ona sparqalka otururler bu zaman onun hereketleri itilesir sparqalkani bir goz qirpiminda yoldasindan alib gizledir Goresen bunu ne ile izah etmek olar Telebenin motivleri ile o da basqa telebeler kimi teqaude dusmek ucun imtahanda yaxsi qiymet almaq isteyir Bu o demekdir ki fealiyyetin motivlerinden asili olaraq psixi fealiyyetin dinamikasi deyisile biler Biz bura yuxarida qeyd etdiyimiz amilleri adetler psixi haletler seraitin telebleri ve s de elave ede bilerik Lakin onlarin hamisi ucun bir cehet seciyyevidir fealiyyetin motivlerinden insanin psixi haletlerinden ve ya situasiyanin teleblerinden asili olaraq fealiyyetin dinamikasinin deyisilmesi muveqqeti xarakter dasiyir Yuxarida haqqinda danisdigimiz telebeye imtahandan sonra fikir versek asanliqla gore bilerik ki o ele hemin astagel adamdir Bu temperamentle bagli cehetdir Egor psixi fealiyyetin dinamik xususiyyetleri temperament ile mueyyen olunursa onlar insanin davranis ve reftarinda davamli sabit xususiyyetler kimi ozunu gosterir Bunu ne ile izah etmek olar Fealiyyetin motivleri ve ya seraitin telebleri ile bagli olan dinamik xususiyyetler muveqqeti xarakter dasidigi halda temperamenti ifade eden dinamik xususiyyetlerin davamli sabit olmasi ne ile elaqedardir 3 Temperament haqqinda telimler tarixinden RedakteInsanlarin psixi fealiyetlerinin dinamikliyine gore ferqlenmeleri hele qedim zamanlardan diqqeti celb etmisdir Bu cur ferqlerin yaranmasinin sebebleri muxtelif istiqametde oyrenilmisdir Muasir dovre qeder temperament haqqinda esasen uc nezeriyye genis yayilmisdir humoral nezeriyye somatik nezeriyye ve sinir sistemi nezeriyyesi Temperament haqqinda humoral nezeriyyenin banisi Hippokrat olmusdur Bu nezeriyyenin adi latinca humor maye sozunden goturulmusdur Hippokrat ilk defe olaraq bu nezeriyyeni esaslandirmis ve onun ireli surduyu dord tipin adi muasir dovrde de saxlanilmisdir Hippokratin nezeriyyesi temperamentin oyrenilmesi ucun esasli tekan rolunu oynamisdir Humoral nezeriyyenin bezi muasir terefdarlari gosterirler ki orqanizm daxilinde hormonlarin nisbeti ve balansi temperamentin tezahurlerini mueyyen edir meselen qalxanabenzer vezin hormonlarinin coxlugu insanin yuksek esebililik ve qiciqlanmasi ile sertlenir Yeri gelmisken qeyd edek ki bu terminlerin Sanqvinik Fleqmatik Melanxolik Xolerik taleyi ugurlu olmusdur Onlar yarandiqlari gunden muasir dovre qeder sozun esl menasinda neinki psixologiya elmi tarixinde vetendasliq huququ qazanmis hem de umumislek sozlere cevrilmisler 3 Hal hazirda temperament haqqindaki bu tesevvurler ancaq tarixi ehemiyyet kesb edir her seyden evvel qeyd etmek lazimdir ki orqanizmde coxlu miqdarda hormonlar ve mediatorlar vardir yeni mayenin miqdari 4 deyil daha coxdur Bundan basqa indi tamamile aydindir ki onlar insanin davranisina birbasa deyil dolayisi ile sinir sistemi vasitesile tesir gosterirler 3 Qedim yunanlar insanin tebii xususiyyetlerinin onun beyin qurulusunun sinir sistemi xasselerinin butun cehetlerini kifayet qeder bilmirdiler Lakin bununla bele qeyd etmek lazimdir ki temperament haqqindaki bu telim oz dovru ucun muhum nailiyyet idi Qedim yunanlar hele o zaman psixi xususiyyetler ile orqanizmin xasseleri arasindaki elaqeni dahiyane suretde gore bilmisdiler 3 Sonraki esrlerde tedqiqatcilar davranisin beden qurulusundaki ve fizioloji funksiyalardaki ferqlerle ust uste dusen muxtelifliyi musahide ederek bu ferqleri nizama salmaga ve qruplasdirmaga calismisdirlar Neticede temperamentin coxsayli konsepsiyalari ve tipologiyalari meydana cixmisdir Bu konsepsiyalarin esasinda sexsiyyetin en muxtelif sertleri qoyulmusdur Bir sira konsepsiyalarda temperamentin xususiyyetleri irsi ve anadangelme kimi basa dusulur ve beden qurulusunun xususiyyetlerinde ferdi ferqlerle elaqelendirilirdi Bele tipologiyalar konstitusion tipologiya adini alir Bu tipologiya temperament haqqinda somatik nezeriyyenin esasini qoymusdur Burada beden qurulusu temperament tipi ucun esas kimi goturulmusdur Onlarin sirasinda en genis yayilmis tipologiya 1921 ci ilde oz meshur Beden qurulusu ve xarakter eserini nesr etdirmis E Krecmerin teklif etdiyi tipologiya oldu Onun baslica ideyasina gore mueyyen beden qurulusu tipine malik olan insanlar mueyyen psixi xususiyyetlere malikdirler Krecmer insanlarin beden hisselerinin bir cox olculerini aparir ki bu da ona 4 konstitusional tipini leptosomatik piknik atletik displastik tiplerini ayirmaga imkan vermisdir 1 Leptosomatik kovrek beden qurulusu hundur boy yasti dos qefesi dar ciyinler uzun ve ariq asagi etraflarla xarakterize edilir 2 Piknik ifrat piy toxumu balaca ve ya orta boyla boyuk qarinli qisa boyunda girde basli siskin bedenle xarakterize edilir 3 Atletik inkisaf etmis ezeleleri mohkem beden qurulusu hundur ve ya orta boylu enli ciyinleri olan adamdir 4 Displastik formasiz duzgun olmayan qurulusa malik adamdir Bu tipden olan ferdler beden qurulusunun muxtelif deformasiyalari ile xarakterize edilirler Beden qurulusunun adi cekilen tiplerine Krecmer onun sizotimik iksptimik ve siklotimik adlandirdigi 3 temperament tipini aid edir Sizotimik astenik beden qurulusuna malikdir ozune qapanib ehval ruhiyyesi sicrayir inadkardir etrafindakilara cetinlikle uygunlasir Ondan ferqli olaraq iksatimik atletik beden qurulusuna malikdir Bu sakit temkinli jest ve mimikalari yuksek olmayan elastik dusunceli hessas olmayan cax vaxt xirdaca adamdir Piknik beden qurulusuna siklotimikde malikdir Onun emosiyalari sevinc ve keder arasinda sicrayir adamlarla asanliqla elaqeye girir realist baxislara malikdir Krecmerin nezeriyyesi Avropada daha genis yayilmisdir ABS da XX esrin 40 ci illerinde U Seldonun temperament konsepsiyasi boyuk populyarliq qazanir Seldon beden qurulusunun esas tiplerinin movcudlugu haqqinda ferziyyeden cixis edirdi Bu ferziyyeni tesvir ederken embriologiyadan goturulmus terminlerden istifade etmekle o uc tipi mueyyen etmisdir 1 endomorf 2 mezomorf 3 ektomorf Seldona gore beden qurulusunun bu tiplerine temperamentin mueyyen tipleri muvafiqdir Muasir psixologiya elminde konstitusion konsepsiyalarin ekseriyyeti onlarda insanin psixoloji xususiyyetlerinin formalasmasinda muhit ve sosial seraitin rolunun tonunun qiymetlendirilmesine gore keskin tenqide meruz qalir 2 Temperamentin tipleri RedakteYuxarida qeyd etdiyimiz kimi muasir psixologiyada temperamentin dord tipi esas goturulur sanqvinik xolerik fleqmatik melanxolik Insanlari temperamentlerine gore ferqlendirerken hemin tiplerden istifade olunur Insanlarin hansi tipe mexsus olduqlarini mueyyenlesdirmek ucun muasir psixologiyada temperamentin ozune mexsus xasselerine istinad edirler Bunlara aktivlik reaktivlik emosionalliq aiddir Aktivlik Bu xasse altinda insanin meqsede catmaq ucun xarici aleme ne derecede feal tesir gostermesi qarsilasdigi maneeleri nece aradan qaldirmasi nezerde tutulur Emosional oyaniqliq Bu ad altinda bir nov insanin en zeif xarici ve daxili tesirleri hiss etmek qabiliyyeti basa dusulur Her cur hiss ve emosiyalarin emelegelme cereyanetme ve kesilmesi xususiyyetleini xarakterize eden xasse ve keyfiyyetler emosionalliga baglidir Psixologiyada onun esas cehetleri kimi muteessirlik impulsivlik ve emosional labilliyi ferqlendirirler Emosiyalarin gucu Burada emosional oyanmanin intensivliyi ve modalligi esas goturulur Heyecanliliq Psixologiyada en cox heyecanliliq altinda qorxulu seraitde ozunu gosteren emosional oyaniqliq basa dusulur Qeyri ixtiyari hereketlerin reaktivlik derecesi Plastiklik ve onun eksi olan rigidlik keyfiyyeti Bu xasseni insanin xarici tesirlere ne qeder tez uygunlasmasindan plastiklik ve ya eksine davranis adet ve mulahizelerinin ne qeder etaletli deyisken olmamasindan rigid bilmek olar Qeyd edilen xasselerin olub olmadigini nezer almaqla insanlarin temperament tiplerini mueyyenlesdirmek mumkundur Sanqvinik Bu cur adamlar yuksek reaktivliye malik olurlar Aktivlikle reaktivlik muvazinetde olur Diqqetini celb eden her seye canli reaksiya verir Mimikalari ve hereketleri canli ve ifadelidir Yuksek fealliga malik olduguna gore cox isguzar olur her bir yeni ise derhal girisir hemise birinci olmaga calisir yorulmadan uzun muddet isleye bilir Sanqvinikler heddinden artiq qayda qanuna emel eden olurlar Suretli herekete cevik tefekkure suretli nitq tempine malik olurlar Onlarda plastiklik yuksek olur Hissleri asanliqla bir birini evez ede bilir Dusduyu yeni seraite asanliqla alisir Rast geldikleri adamlarla asanliqla unsiyyete gire bilir bir isden digerine asanliqla kece bilirler Onlarda ekstravertlik yuksek olur Xolerik Sanqviniklerde oldugu kimi xoleriklerde de senzitivlik asagi reaktivlik ve aktivlik yuksek olur Lakin xoleriklerde reaktivlik aktivliyi ustunluk teskil edir Ona gore de xolerikler heddinden artiq hovselesiz tez ozlerinden cixan olurlar Onlarda plastiklik zeif rigidlik yuksek olur Buna gore onlarda oz maraqlarini heyata kecirmeye yuksek cehd inadkarliq dozumluluk movcud olur Basladiqlari isi axira qeder yerine yetirmeye meylli olurlar Diqqetlerini kecirmekde cetinlik cekirler Sanqviniklerde oldugu kimi xoleriklerde de ekstravertlik yuksek olur Muvazinetsiz olurlar Fleqmatik Ozlerini her yerde sakit aparirlar Heddinden artiq soyuqqanlidirlar qaradinmezdirler Ugursuzluga meruz qaldiqda buna ehemiyyet vermirler Ise derhal girismirler lakin basladiqlari isi axira qeder yerine yetirirler Onlarda plastiklik asagi rigidlik yuksek olur Onlarin mimikalari kasib ifadesiz olur Onlar oz diqqetlerini cetinlikle kecire bilirler yeni seraite cetinlikle alisirlar Fleqmatiklerde daxili eksolunma yuksek olur Tekliyi sevirler Verdis ve adetlerini olduqca leng deyise bilirler Bunlarla yanasi fleqmatikler olduqca isguzar olurlar Dozumlu ve ozlerini ele ala bilendirler Onlarda asanliqla ozlerinden cixma hallari musahide olunmur Yeni adamlara cetin alisirlar Melanxolik Onlarda senzitivlik hessasliq heddinden artiq yuksek olur Kicicik bir isden hereketden derinden tesirlenirler Hedsiz derecede kuseyendirler Mimika ve hereketleri derinden ifadeli deyildir Sesleri zeif hereketleri sustdur Onlarda ozlerine inam hedsiz derecede asagi olur Kicik ugursuzluq onlarda derin bezen ciddi ehval pozgunlugu yaradir Hemise basqalarinin onlarin halina yanmalarini gozleyirler Heddinden artiq teklikliye qapilirlar Onlar tez ruhdan dusurler bezen gucleri catan isi bele axira qeder yerine yetirmirler Onlarda introvertlik yuksek olur Nezere almaq lazimdir ki temperamentin temiz bir tipine malik olan adam tapmaq cetindir Her bir adamda bu tiplerin hamisinin elametlerine rast gelmek mumkundur Lakin bunlardan birinin elametleri ustunluk teskil etdikde adami hemin tipe aid edirler Butun bunlarla yanasi olaraq temperamentin bu tiplerinden birini yaxsi digerini pis adlandirmaq olmaz Her tipin ozunemexsus musbet ve menfi cehetleri vardir 2 Temperamentin tipi yas xususiyyetlerinden de asilidir Mes usaqliq dovrundeki aktivlikle yasliliq dovrundeki aktivlik bir birinden ferqlenir 4 Temperamentin xasseleri RedaktePsixologiyada psixi fealiyyetin mezmunu ve dinamikasi anlayislari ayrilir Psixi fealiyyetin mezmunu dedikde intellektin tefekkurun texeyyulun ve s inkisaf seviyyesi keyfiyyeti basa dusulur Dinamikasi dedikde ise onun gedisati cereyani basa dusulur Bu baximdan temperamentin xususiyyetleri psixi fealiyyetin ancaq dinamik cehetden xarakteristikasidir Temperamentin dinamik xarakteristikasi kimi asagidaki xasseleri ayrilir 1 Umumi aktivlik bunun mahiyyeti xarici alemi semereli suretde menimsemek ve deyismek meylinin tezahurunden ibaretdir Umumi aktivlik ozunu psixi fealiyyetin ve hereketlerin tempinde ritminde suretinde plastikliyinde dozumsuzlukde sustlukde biruze verir 2 Hereki aktivlik umumi aktivliyin bir formasidir ve ozunu hereki aparatdaki lenglikde ve celdlikde biruze verir Hereki aktivliye ezele hereketlerinin tezliyi quvvesi ritmi aid edilir 3 Emosionalliq insani emosiyalarin ve ehvallarin tezahurunde biruze verir Muxtelif hissler ve emosiyalarin emele gelme cereyanetme ve kesilmesi xususiyyetleri ozunu emosionalliqda biruze verir Emosionalligin 3 ceheti ayrilir 1 Mutehessirlik emosional hessasliq seviyyesi Mes kiminse halina yanmaq ureyi agrimaq mutehessirliyin yuksek seviyyesidir halina yanmaqda mutehessirliyin seviyyesidir o da amma asagi seviyyedir 2 Impulsivlik emosional munasibetlerin kifayet qeder olculub bicilmemesi Impulsivlik dedikde emosiyalarin hansi suretle insana tehrikedici quvve kimi tesir etmesi basa dusulur 3 Emosional labillik dedikde muvafiq emosional veziyyetin kesilmesi ve ya bir tesuratin basqasi ile evez olunmasi basa dusulur Belelikle temperamentin esas xasseleri dedikde umumi aktivlik emosionalliq hereki aktivlik nezerde tutulur 4 Terbiye prosesinde temperamentlerin tiplerinin nezere alinmasi ve ferdi yanasma RedakteHer bir temperament tiplerinin hem hem de cehetleri movcutdur Xolerikin ceheti isguzarliligi qetiyetliliyi tekitliliyi enerjililiyi Xolerikikn cehetleri ozunu ele almagi bacarmamagi kobudlugu sebirsizliyi Sanqivinikin cehetleri unsiyyetcillik mehribanliq sulhe meyillilik yuksek enerjililik Sanqivinikin cehetleri kifayet qeder qetiyetliliyin olmamasi bezen yalanciliq hamini razi salmaq isteyi Fleqmatikin cehetleri temkinlilik sebirlilik dozumluluk ve s Fleqmatikin menfi cehetleri astagellilik hedsiz soyuqqanliliq tenhaliga meyllilik qapaliliq Melonxolikin musbet cehetleri hessasliq ureyiyumsaqliq ve s Melonxolikin menfi cehetleri passivlik ozuneqapanmaq qorxaqliq ve s Terbiye prosesinde bu cehetleri nezere almaq lazimdir ve terbiyeni ele qurmaq lazimdir ki temperament tipinin menfi cehetleri tedricen aradan qaldirilsin Bu terbiye prosesinde terbiye olunan her bir sagirde ferdi yanasmaq ucun esas verir Xoleriki hedden artiq acilamaq fleqmatiki telesdirmek sanqiviniti unsiyyetden mehrum etmek melonkoliki teqib etmek olmaz Temperamentin tipi fealiyyetin ferdi uslubuna uygun gele de biler gelmeye de biler Fealiyyetin ferdi uslubu dedikde konkret insan ucun seciyyevi olan ve yaxsi netice elde etmeye elverisli hesab edilen ferdi emeliyyat priyomlari ve usullari sistemi basa dusulur Fealiyyet icrasi o zaman semereli olur ki temperament tipi ile fealiyyetin ferdi uslubu ust uste dusur Temperamentin bezi xasselerini yeniden yeniden terbiye etmekle onu fealiyyetin teleblerine uygunlasdirmaq mumkundur Fealiyyetin ferdi uslubunu formalasdirmaq ucun temperamentin xasseleri mutleq nezere alinmalidir Mes Muvazinetsiz xolerik yersiz hereketi gizletmek ucun sanqivinike nisbeten daha tez suursuz olaraq eks hereketler icra edir Ferdi uslubun formalarinin muhum sertlerden biri de gorulen ise suurlu yaradici munasibetin beslenilmesidir Fealiyyetin ferdi uslubu oz ozune deyil telim terbiye ve ozunuterbiye prosesinde formalasir 4 Temperamentin fizioloji esaslari RedakteEvvelki bolmede qeyd oldugu kimi temperament haqqinda genis yayilmis butun dunya miqyasinda qebul edilen ucuncu nezeriyye sinir sistemi nezeriyyesidir Akademik I P Pavlov terefinden ireli surulmus bu nezeriyye ali sinir fealiyyeti ASF sahesinde en esasli kesflerden biri olmusdur I P Pavlov bu yolla temperamentin fizioloji esaslari haqqinda telim yarada bilmisdir Akademik I P Pavlov bele bir qenaete gelmisdir ki temperamentin tipleri sinir sisteminin tiplerine esasen formalasir Basqa sozle sinir sistemi tipleri temperament tiplerinin fizioloji esasini teskil edir Sinir sisteminin bu tipleri anadan gelme xarakter dasiyir Ona gore de I P Pavlov bu tipleri genotipler adlandirmisdir 2 Ali sinir sisteminin bu tiplerini mueyyenlesdirmek ucun akademik I P Pavlov esas sinir prosesleri olan oyanma ve lengimenin uc xassesini esas goturmusdur 1 oyanma ve lengimenin quvvesi 2 oyanma ve lengimenin muvazinet derecesi 3 oyanma ve lengimenin muteherrikliyi 2 Sinir sisteminin xasseleri bir biri ile qarsiliqli elaqededir Onlar bir biri ile ozunemexsus suretde uzlasir ve sinir sistemi tipini ve ya ali sinir fealiyyeti tipini mueyyen edir Bir cehete diqqet edin biz indiye qeder temperament tipinden danisirdiq Indi ise sinir sistemi tipi termininden istifade edirik Onlar muxtelif anlayislardir sinir sistemi tipi fizioloji temperament tipi psixoloji anlayisdir 3 Sinir sistemi tipi terminini akademik I P Pavlov teklif etmisdir Hal hazirda fiziologiyada ve psixologiyada genis istifade edilen terminin evristik ehemiyyeti boyukdur Temperament tipi sinir sistemi tipi esasinda formalasir basqa sozle sinir sistemi tipi temperamentitemperamentin fizioloji esasini teskil edir 3 Itler uzerinde apardigi uzunmuddetli tedqiqatlar esasinda akademik I P Pavlov ali sinir fealiyyeti tiplerinin tesnifatini vermisdir O oyanma ve lengimenin quvvesi xassesine gore itleri guvvetli ve zeif olmaqla iki yere ayirmis ve burada zeif sinir fealiyyeti tipinin ayrildigini qeyd etmisdir Oyanma ve lengimenin ikinci xassesi olan muvazinet derecesine gore quvvetli xasseye malik olan heyvanlarin da iki yere ayrildigini gostermisdir celd diribas ve asta tip Neticede ali sinir fealiyyetinin heyvanlar ve insanlar ucun eyni olan asagidaki tiplerinin oldugu askara cixarilmisdir 1 zeif 2 hovselesiz 3 diribas celd 4 sakit 2 Akademik I P Pavlov bele bir qenaete gelmisdir ki quvvetli muvazinetsiz xasseye malik olan hovselesiz cosqun sinir sistemi tipi xolerik temperament tipinin quvvetli muvazinetli muteherrik xasseye malik olan diribas zirek sinir sistemi tipi sanqvinik temperament tipinin quvvetli muvazinetli asta xasseye malik olan sakit sinir sistemi tipi fleqmatik temperament tipinin fizioloji esasini teskil edir 2 Qarsiya bir sira suallar cixir sinir sistemi tipleri demeli hem de temperamentitemperamentin tipleri ancaq 4 tipden ibaretdir Belke elme melum olmayan basqa tipler de movcuddur 3 I P Pavlov bele hesab edirdi ki sinir sisteminin uc xassesi esasinda 24 tip mueyyenlesdirile biler O bu ceheti nezere alaraq mueyyen etdiyi 4 tipi ali sinir fealiyyetinin esas tipleri adlandirmisdir 3 I P Pavlovun laboratoriyasinda ali sinir fealiyyeti tipleri sahesindeki tedqiqatlar itler uzerinde aparilirdi Onun bezi emekdaslari hemin tedqiqatlarin neticelerini eyni ile insanlara aid etmeye calissalarda bu tesebbusler hele insanin ali sinir fealiyyeti haqqinda esasli telim yaratmaq imkani vermirdi 3 1950 ci illerin evvellerinde boyuk ehemiyyet kesb eden bu meseleleri sovet psixoloqlari V M Teplov V D Nebilitsin ve onlarin emekdaslari oyrenmeye basladilar 3 V M Teplov ve V D Nebilitsin birinci novbede esasli tedqiqat metodikasi islediler muvafiq xasselerin fizioloji menasini aydinlasdirmaq meqsedile riyazi meselen faktor tehlili metodlarindan istifade etdiler Onlar sinir sisteminin melum xasselerini oyrenmekle yanasi dinamiklik beyin qabiginda muveqqeti rabitelerin yaranma suretini ve yungulluyunu ifade edir ve labilik oyanma ve lengime prosesinin emelegelme ve kesilme suretini seciyyelendirir kimi yeni xasseler mueyyen edirler 3 V M Teplov V D Nebilitsin mektebinin tedqiqatlari gosterdi ki quvve dinamiklik muteherriklik ve labillik sinir sisteminin esas xasseleridir Muvazinet derecesi ise esas xasse deyildir o esas quvve dinamiklik muteherriklik ve labillik xasseleri oyanma ve lengime proseslerinin nisbetine gore seciyyelendirir Bu baximdan esas xasseleri xarakterize ederken uc gostericini nezere almaq lazimdir a Muvafiq xassenin oyanmaya gore indeksi b Onun lengimeye gore indeksi c Muvafiq xasse uzre sinir proseslerinin balansini xarakterize eden toreme indeksi 3 Belelikle de sinir sisteminin esas xasselerini quvve dinamiklik muteherriklik ve labilliyi qeyd olunan uc indekse gore xarakterize edende 12 tip alinir 3 Temperament tipi sinir sistemi ile sertlenir Bu eksperimental suretde subut edilmis qanunauygunluqdur Lakin bununla yanasi olaraq eksperimental tedqiqatlar gosterir ki sinir sistemi tipi ile temperament tipinin elaqesi xetti mexaniki xarakter dasimir Bir terefden temperamentin mueyyen bir xassesinin sinir sisteminin bir nece xassesinden diger terefden ise temperamentin bir nece muxtelif xassesinin sinir sisteminin bir xassesinden asili oldugunu gostoren muxtelif faktlar mueyyen edilmisdir Buna gore de insani xarakterize etmek ucun ali sinir fealiyyeti tipinin xasselerini oyrenmek hele kifayet deyildir hem de psixoloji tedqiqatlar aparmaq ve temperamentin xasselerini tedqiq etmek lazimdir 3 Temperament tiplerine Hippokratin verdiyi fleqmatik Xolerik sanqvinik ve melanholik adlari sekilde sadalanma soldan saga istiqametlenmisdirSozun menasi RedakteTemperament sozunun latin dilinde herfi tercumesi hislerin qarsiliqli lazimi qarsiliqli nisbeti demekdir Yunan hekimi Hippokratin e e V IV esr yanasmasinda bildirilir ki Temperament dedikde insanin hem ferdi anotomik fizioloji hem de psiholoji hususiyyetleri nezerde tutulmusdur Temperament tiplerine Hippokratin verdiyi sanqvinik xolerik fleqmatik ve melanholik adlari ile muasir psixologiyada indi de islenilmekdedir Temperament ve psixi fealiyyet RedakteTemperament psixi fealiyyetin dinamik xarakteristikasi kimi tezahur edir Psixi fealiyyetin ve ya davranisin dinamik xarakteristikasi coxcehetlidir Onun xususiyyetlerini tehlil etmek ucun suret temp tezlik derecesi ritm intensivlik plastiklik dozumluluk ve s kimi muxtelif anlayislardan istifade olunur Insanlar psixi fealiyyetin dinamik xarakteristikasina gore bir birinden ferqlenirler Temperament xususiyyetlerini duzgun xarakterize etmek ucun biz bir muhum ceheti deqiqlesdirmeliyik psixi fealiyyetin dinamik xususiyyetleri coxdur Onlar tekce temperamentle deyil hem de fealiyyetin motivleri insanin adetleri psixi haletleri situasiyanin telebleri ve s ile sertlenir Tipleri RedakteInsan psixologiyasinda ehval ruhiyyesinde 4 temprament tipi movcuddur Sanqvinik Xolerik Fleqmatik Melanxolik 5 Sanqvinik Redakte Esas meqale SanqvinikSanqvinik Suretle yeriyir ve tez tez danisir gorduyu film ve oxudugu kitab haqqinda heyecanla danisir her yeni bir fakta ve meseleye boyuk maraq gosterir mimikasi zengin muteherrik ve ifadelidir Onun ehvali ruhiyyesini insanlara ve ya obyektlere munasibetini ele uzunden oxumaq olar Hissleri ve ehvali ruhiyyesi cox deyiskendir Bu tipe mexsus olan insanlar tez cosub tez sakitlesirler emosionaldirlar cevikdirler bacariqli ve qabiliyyetli olurlar insanlarla tez unsiyyet qurur xosbext ve etrafin sevimlisi uzu nurlu olur Yas artsada uz cizgileri sanki usaqliq da oldugu kimi qalir Bu tipe aid insanlar emosional zirek ve diribas olurlar O qeder zirekdirler ki onlari bir deqiqe bir yerde saxlamaq qeyri mumkundur Hemise hara ise telesirler gedirler gelirler Oturaq is onlarliq deyil Etrafda olan hec ne onlarin diqqetinden kenarda qalmir Her seye maraq gosterirler Ve onlarin maraq obyektleri tez tez deyisir Psixoloqlarin tebirince desek sanqviniklerin maraqlari davamsiz ve qeyri sabitdir Ele ona gore de boyuk hevesle cosgunluqla basladiqlari isden son derece sustlukle de el cekirler Hec bir tip sanqvinik qeder istenilen seraite veziyyete tez uygunlasa bilmir Sanqviniklerin bu xususiyyetini qeyd eden psixoloqlar bir qeder mubagileye yol vererek soyleyirler ki sanqvinik yadplanetlilerin arasina dusse bele onun ucun veziyyet ele de cansixici olmayacaq Qisa zaman erzinde onlarla dil tapacaq Ve heyatdan hezz almagi bacaracaq Bir sozle bu qebilden olan insanlar istenilen seraite tez alisirlar Son derece emosinal olsalar da yaddaslari zeifdir Onlar ucun sanki her sey bir anliqdir tez sevinib tez de kederlenirler Ancaq hec ne onlari tebden cixarmir Cunki sevinci de kederi de tez unudurlar Bir sozle onlar ucun yalniz bu gun bu saat bu an var Eyni zamanda bu tip insanlar tesir altina tez dusurler Ele buna gore de bu insanlardan bezileri son derece ozbasina bezileri ise bunun tam eksine olaraq intizamlidir Xolerik Redakte Esas meqale XolerikTez tez ucadan danisir cox ifadeli sifeti olur maraqlari sabit ve davamlidir cetinlik meydana cixdiqda ozunu itirmir ve boyuk enerji ile onu aradan qaldirmaga calisir Bele insanlar heyatda rahat yer tuta bilerler Onlarin son derece cosgun xarakteri var Kemhovseledirler Hemise istenilen meseleye birinci reaksiya verenler arasindadirlar Bu xasiyyetleri ucbatindan melanxolik tipli insanlarla asanliqla yola getmir tez tez munaqiseye girirler Ona gore de xoleriki adeten sebirsiz tundmecaz insan kimi taniyirlar Ancaq istenilen problemle uzlesdikde ozlerini itirmir asanliqla veziyyetden cixis yolu tapirlar Xolerik tipe aid olan insanlar sadiqdirler etrafina son derece bagli olduqlarina gore onlar ucun muhiti deyismek cox cetindir Dusdukleri yeni muhite uzun muddet alisa bilmirler Xolerik tipli insanlar son derece cosgun xarakterli olurlar Kemhovseledirler Cox nadir hallarda susmaq lazim gelende birinci ol tovsiyesine riayet edirler Hemise istenilen meseleye birinci reaksiya verenler sirasindadirlar Bu xasiyyetleri ucbatindan xolerik tipli insanlarin basi hemise nece deyerler qeylu qalda olur etrafi ile asanliqla yola getmir tez tez munaqiseye girirler Ona gore de xoleriki adeten sebirsiz tundmecaz insan kimi taniyirlar Inadkardirlar Sanqvinikden ferqli olaraq maraqlari sabit ve davamlidir Basladiqlari isi bir qayda olaraq sona catdirirlar Istenilen problemle uzlesdikde ozlerini itirmir asanliqla veziyyetden cixis yolu tapirlar Xolerik tipe aid olan insanlar sadiqdirler Etrafina son derece bagli olduqlarina gore onlar ucun muhiti deyismek cox cetindir Dusdukleri yeni muhite uzun muddet alisa bilmirler Fleqmatik Redakte Esas meqale FleqmatikQaradinmezdir onlari guldurmek heyecanlandirmaq ve ya hirslendirmek o qeder de asan deyildir aglayarken uzunun ifadesi qetiyyen deyismir yalniz axan goz yaslari onun kederlendiyini gosterir Hereketleri ve yerisi leng ve astadir Sohbetcil deyiller Cox cetinlikle sohbete qosulurlar Hec bir tip fleqmatik qeder temkinli deyil Bu xususiyyetlerine baxmayaraq psixoloqlarin fikrince fleqmatik tip insanlar mehriban istiqanlidirlar Sadece onlari yaxindan tanimaq ucun vaxt lazimdir vaxt kecdikce alisdigi insanlara qarsi diqqetli ve mehriban olurlar Hemise refiqelerini dostlarini axtaran bu qebilden olan insanlar vaxti ile incik dusduyu insanlara qarsi saygisiz yanasmirlar Bu tip insanlar ise sakit temkinli olurlar El arasinda onlara yerebaxan deyirler Onlari heyecanlandirmaq ve yaxud hirslendirmek ele de asan mesele deyil Gulmeli bir hadisenin sahidi olarken yanindakilarin gulmekden urekleri kecende o uzaqbasi gulumseyecek Ve yaxud eksine onu hirslendirmek tebden cixarmaq muskulden muskuldur Istenilen halda hamidan gec reaksiya verir Bir sozle onlar gec uygunlasdigi alisdiqlari kimi gec de unudurlar Ele ona gore de psixoloqlar meslehet gorurler ki ilk baxisda qaradinmez sakit son derece soyuqqanli teessurat oyadan bu insanlarin sadiqliyine subhe ile yanasmayaq Hemise refiqelerini dostlarini arayan bu qebilden olan insanlar vaxti ile incik dusduyu insanlara qarsi da saygisiz yanasmirlar Melanxolik Redakte Esas meqale MelanxolikSakitdir Ehvali cox cuzi tesirlerde deyisir cox hessasdir hereketleri sust zeif agir agirdir Usandirici danisir Kuseyen ve ozune qapalidir Melanxolik tipli insanlar sakit ancaq hessasdirlar Ele bu sebebden onlara munasibetde en kicik diqqetsizlikden bele tez inciyirler Kicik bir qanqaraciligi uzun muddet unuda bilmirler Done done bu hadiseni xatirlayirlar kederlenirler oz alemlerinde olcub bicirler Hec bir tip onlar qeder yuz olc bir bic meslehetine riayet etmir Bu dunyada en cox ozlerinden narazidirlar Ozlerinin hec bir bacarigini deyerlendirmirler Ozlerine tenqidi yanasirlar Ele bu sebebden de bacardiqlari isin bele ohdesinden gele bilmirler Bedbin fikirler onlari tez ruhdan salir Bir qayda olaraq basladiqlari is yarimciq qalir Melanxolik en cetin unsiyyet yaradilan insan tipidir Bu cur insanlarla qarsiliqli munasibet yaratmaq olduqca cetindir Bu tip insanlar unsiyyetden qacir ve unsiyyeti sevmirler daha cox tek qalmaga ustunluk verirler Onlar incidikleri seyleri tez tez yada salar ozlerine yazigi geler her seyden kuskun olar onlara her bir seyin haqsiz olaraq edildiyini zenn eder ve hemise de heyatin maraqsiz ve darixdirici oldugundan sikayetlenerler Melanxolikler her hansi bir ugura qetiyyen inanmirlar Onlar meglubiyyete ugursuzluga evvelceden hazir olurlar Onlarin heyatdan razi sevincli olduqlarini gormek cox cetindir Melanxolikler daim cemiyyetden qacar cemiyyetden uzaq olmaga calisirlar Bu cur psixotipler qeyri kamil psixikaya malikdirler Beleleri pessimist ozlerinin her hansi bir xirda problemini ve incikliyi hedden artiq boyudub sisirden olurlar Melanxolikler zahiren cox sakit gorunurler Amma coxlari bilmir ki onlarin daxilinde nece boyuk telatumlu bir emosiya var Melanxoliklerin daxilinde olan telatumlu emosiyalar cox nadir hallara uze cixir Onlar emosiyalarini daim iclerinde gizledir ve analiz edirler Melanxoliklerin emosiyalarini daxillerinde gizletmeleri fiziki xesteliklere de getirib cixara bilir Bele ki emosiyalarin daxilde gizledilmesi qaraciyer ve medede funksional pozuntu hipertonik ve kardioloji xestelikler yaradir Melanxolikler depresiyaya meyillidirler tez tesirlenirler En adi bir seyden kefleri pozulur ozlerini asagi qiymetlendirirler Melanxolik dord esas insan temperamentinden biridir Her hansi yeni bir is onlarin ciyninde agir bir yuk olur Melanxolikler secim etmekde qerar qebul etmekde cetinlik cekirler Aristotel hesab edirdi ki her bir dahi ehtirasina gore melanxolikdir Melanxoliklerin bir yaxsi ceheti vardir intuisiyalari yuksek olur Melanxoliklerin bir cox menfi xususiyyetlerine baxmayaraq bir cox meshurlar bu menfiliklere qalib gele bilmisler Meselen R Dekart C Darvin P I Caykovski F Sopen N B Qoqol ve s gorkemli sexsler bu tip insanlardan olmus ve oz daxillerindeki melanxoliyaya qalib gelmisler Temperamentin basqa tipi RedakteHippokrat hemcinin insanlari Alfa Omega Beta tip olmasina gore de qruplasdirib Ilk demir dovrunde insanlar alfa ve betaya ayrildilar Sonra omega daha sonra ise toreme tipler yarandi Esas tipler Redakte Alfa tipler Redakte Ozune inamli ve yaradici insanlardir Yanliz istedikleri seyleri edirler Qorxu ve subheleri olsa bele bunun asanliqla ohdesinden gelirler Siz cox gozel lidersiniz Beta tipler Redakte Ozune inamsiz utancaq birisisiniz Hemise ozuneinamsizsiniz ve ugursuzluq qorxunuz var ki bu da size heyatda qabaga getmeyinize mane olur Insanlar size lider deyil dost gozuyle baxirlar Lider deyil lidere tabe olansiniz Omega tipler Redakte Siz alfa tip kimi ozunuze inamlisiniz Bundan elave siz yaradici birisiniz Amma unsiyyetcil deyilsiniz Ozunuz ozunuzun liderinizsiniz Yeni oz isinizle mesgulsunuz Ne lider ne de ona tabe olan deyilsiniz Toreme tipler Redakte Bezi tipler ise toreme tiplerdir Bunlar tam olaraq hec birine aid olmayan insanlardir Qamma tipler Redakte Ne alfa ne betta deyilsiniz Her ikisinin xususiyyetlerini dasiyirsiniz Siz alfa kimi agillisiniz ve isin icinden nece cixacaginizi bilirsiniz Lakin qorxu subhe ozune inamsizliq kimi xususiyyetler size qabaga getmeye mane olur Bezen lider bezen idareci olursunuz Cemiyyetden bas cixara bilseniz de yaddaqalan celbedici xususiyyetiniz yoxdur Qammalar 3 cur yaranir Alfalarin liderliyini itirmesi neticesinde downgraded alpha betalarin ozlerini tekmillesdirmesi neticesinde upgraded beta ve anadangelme Siqma tipler Redakte Yaxsi manipulyatorsunuz Alfa ve omeqa qeder cezbedici olmasaniz da onlardan daha ustunsunuz Alfalardan daha yaxsi manipulyasiya edirsiniz Alfalar ozleri yasadiqlari seyleri tecrubeden kecirirler Siz ise alfalara agil vererek riske getmeden oyrenen insanlarsiniz Istediyiniz insanlarin asanliqla arasini vurursunuz Kecmisde padsahlarin vezirlerinin coxu ele siqma tip olub Delta tipler Redakte Onlarin ozunemexsus fikirleri yoxdur Onlar ozlerini alfa tip kimi ozune inamli agilli gostermeye calissalar da eslinde bir betadirlar Istinadlar Redakte http www orfoqrafiya az aze xoy Arxivlesdirilib 2019 05 30 at the Wayback Machine XOY 1 2 3 4 5 6 7 1 olu kecid Semed Seyidov Muxtar Huseynzade Baki 2007 680 s 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 2 olu kecid Ekber Bayramov Ebdul Elizade Baki 2002 680 s 1 2 3 https azkurs org 1 muasir psixologiyann movzusu vezifeleri ve metodlar html page 11 Temperament ve onlarin novleri olu kecid Xarici kecidler RedakteTemperament haqqinda anlayis olu kecid Vidy temperamenta s primerami izvestnyh lyudej olu kecid rus dilinde http aile hekimi az index php ru component content article 31 2009 06 12 12 33 08 3615 temperament v onlarn noevlri html olu kecid Temperament ve tedqiq testi https ankamemedov tr gg Temperamentin ba 26 23351 3Bqa tipi htmMenbe https az wikipedia org w index php title Temperament amp oldid 6055607, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.