Talış dili(tal. tolışə zıvon) — Hind-Avropa dil ailəsininhind-iran qoluna daxil bir dil, talışların dili. Talış dilindən İranda (əsasən Gilan ostanı ərazisində) və Azərbaycanda (əsasən Azərbaycanın Lənkəran, Masallı, Astara, Lerik rayonlarında) yaşayan talışlar məişətdə istifadə edirlər. Morfologiyasında fletivlik əlamətlərinə də təsadüf edilir. Sintaktik əlaqələrdə qoşma və önlüklərindən geniş istifadə olunur. Təsirli fellərin keçmiş zaman formalarının çoxunda cümlə erqativ quruluşludur.
Talış dili hind-iran qrupunda irani dillər qolunun şimal-qərbi iran dil yarımqrupuna aid Kaspi dil qrupuna daxildir. Bu qrupa həmçinin talış dilinə yetərincə bənzər gilan / gilək dili və mazandaran dili, habelə simnan dilləri (simnani, biyabunaki, səngsəri, sorxeyi, əftəri, ləsgedri) və s. daxildirlər.
Həmçinin hind-avropa dillərindən birisi olmasına görə bütün digər hind-avropa dilləri ilə, habelə slavyan (rus, belarus, ukrayna, çex, polyak, serb, və s.), baltik (litva, latış), yunan, german (ingilis, alman, niderland, isveç, norveç, island, və s.), latın/roman (fransız, italyan, rumın, ispan, portuqal, katalan, və s.) və s. dillər ilə uzaq qohumdur.
Tədqiqi
Bu dilə aid ilk əsər 1842-ci ildə Londonda nəşr edilib. Həmin ildə rus iranisti Aleksandr Xodzkonun "Specimens of the popular poetry of Persia"adlı əsəri çap edilib. Əsərdə İran dilləri qrupunun Xəzərboyu dillərindən — mazandaran, gilək (gilan) və talış dillərindən nəğmə nümunələri toplanıb. Bu nümunələr ərəb əlifbası ilə verilib. Bundan başqa, mazandaran və talış mətnlərinə dil izahatı, gilək mətnlərinə isə söz (lüğət) izahı verilmişdi. Kitabda on beş dördlük (bənd) təqdim edilir. Bu nəğmələrin dili fars ədəbi dili ilə talış danışıq dilinin qarışığından ibarətdir.
Talış dili haqqında rusca ilk məlumata Straçevskinin 1848-ci ildə Peterburqda nəşr edilmiş "Ensiklopedik məlumat lüğəti"("Справочный энциклопедический словарь") əsərinin X cildində rast gəlinir. Əsərdə deyilir:
Talış ləhcəsi fars dilinin altı əsas ləhcəsindən biridir, Talış xanlığında işlədilir və ola bilsin ki, buralar həmin dilin vətənidir. Özünün istər qrammatik, istərsə leksikoqrafık formalarına görə bu dil hissediləcək şəkildə başqa ləhcələrdən uzaqlaşır. Onun qrammatik formaları, fars dilinə məxsus "u" yaxud "un" cəm şəkilçisinin artırılması istisna edilərsə, özünəməxsusdur və nə pəhləvi, nə də hər hansı digər dildən törəməmişdir. Bu dil bütün nisbi əvəzlikləri isimdən əvvəl qoyur və əvəzliklərin özləri də onda orijinaldır
Talış dili haqqında ikinci hesab edilən məlumatı Rusiyada, lakin rus dilində deyil, fransız dilində, Kazan universitetinin professoru İlya Berezin verir. 1853-cü ildə Kazan şəhərində Berezinin fars dilinin qrammatikası kitabı nəşr edilir. Elə həmin il Kazanda onun "Recherches sur les dialectes persans"adlı kitabı nəşr edilir. Mütəxəssislər İran dialektologiyası sahəsində rus iranistlərinin ilk əsəri kimi hələ indiyədək bu əsərə müraciət edirlər. O, A.Xodzkonun əsərində verilmiş "talış"nəğmələrindən istifadə etmişdir. İ.N.Berezinin əsəri iki hissədən — qrammatik oçerk va A.Xodzkonun əsərindən götürülmüş nəğmələrdən ibarətdir. İ.N.Berezin yazır ki, İran dialektləri haqqında tədqiqatlarını özünün şəxsən topladığı, öyrəndiyi materiallar əsasında aparmışdır, lakin kiminlə, nə vaxt, hansı ərazidə topladığını heç yerdə yazmır. Əsərdə, talış sözləri təhrif edilir. İ.N.Berezin, A.Xodzkonun əsərindən götürdüyü dördlüklər haqqında yazır:
Mən burada oxucuya talış, gilan və mazandaran nəğmələrinin yeni tərcüməsini təqdim edirəm və onları tənqidi qeydlərlə müşayiət edirəm; Xodzkoda olmayaq talış mətnləri onun transkripsiyası əsasında mənim tərəfimdən bərpa edilmişdir». Əsərin qrammatikaya aid hissəsində İ.N.Berezin talış dilinin qrammatikasından baş açmır. Qrammatikanın xüsusən fel bəhsi, demək olar ki, səhv işlənir. Lakin buna baxmayaraq müəllif yazır ki, "talış dilində qrammatik qaydalar ciddi şəkildə gözlənilmir, belə ki, adətən, felin xəbər şəklinin, demək olar ki, bütün zamanları qarışdırılır, yəni aorist preteritin yerində, gələcək zaman indiki zamanm yerində və s. işlədilir». O daha da irəli gedərək yazır: "Talış dilində fel ən çətin, ən dolaşıq və ən şübhəli hissədir».
İ.N.Berezinin əsərindən iki il sonra, yəni 1855-ci ildə talış dilinin qrammatikası haqqında rus dilçisi P.F.Rissin əsəri nəşr edilir. Əvvəlki əsərlərdən fərqli olaraq əsər rus dilində yazılmışdır və belə adlanır: "Talışlar, onların həyat tərzi və dili haqqında" ("О талышинцах, их образе жизни и языке"- "Записки Кавказского отдела Русского географического общества", III книга). İ.N.Berezinin əsərinə nisbətən bu əsərin keyfiyyəti xeyli yüksəkdir. R.F.Riss üç gün Talışda olmuş, Lənkəran və mahalın cənubunda — Astarada tədqiqat aparmışdır. Bu qısa müddətdə o, 250 isim və sifət, 70 fel yazmış, bir qədər qrammatik material, əvəzlik, say, zərf və s. toplamış, 40 danışıq ifadəsi, dörd dördlükdən (bənddən) ibarət talış nəğməsi və bir dübeyt yazmışdır.
Alman iranisti V.Heyker 1895–1901-ci illərdə Strasburq şəhərində çap etdirdiyi "İran filologiyası" kompendiumunda xəzərsahili dialektlər haqqındakı oçerkində Berezinin əsərindəki talış dili materiallarından istifadə edir.
Qrammatikası
B.V. Millerin apardığı tədqiqatlara görə talış dilində sadə cümlədə cümlə üzvlərinin sırası ümumi halda müəyyən vəziyyətlərlə məhdudlaşır. Belə ki, bütün təyinlər və təyin qrupları həmişə, heç bir istisna olmadan, təyin olunandan əvvəl gəlir. Bu halda burada yeni fars dilində rast gəlinən (fars izafi adlanan) halın tam əksi müşahidə olunur. Normal emosiyasız nitqdə xəbər mübtədadan sonra gəlir və cümlənin sonunda durur. Cümlənin istənilən üzvü məntiqi vurğu ilə fərqləndirilə bilər, öz adəti yerini dəyişə (inversiya) və hətta cümlənin əvvəlində işlənə bilər. B.Miller, cümlədə söz sırasının mübtəda, ikinci dərəcəli üzvlər və xəbər formasında olmasını göstərir.
Talış dilində, cümlədə söz sırası kifayət qədər sərbəstdir, adətən mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər sonda işlədilir, vasitəsiz tamamlıq xəbərdən əvvəl gəlir, vasitəli tamamlıq vasitəsizdən əvvəl, zaman zərfi isə bir qayda olaraq cümlədən əvvəl olur. Məs:Maşki mı botono kitob bəvardem — Sabah mən sənin üçün kitab gətirəcəyəm. Bəzi cümlələrdə isə yer və tərzi-hərəkət zərfləri xəbərə bağlanır. Məs:Mı ve kitob kədə handedəm — Mən çox kitab evdə oxuyuram".
Dialektləri
Talış dilinin üç əsas böyük dialekti var — şimal, mərkəz və cənub dialektləri. Şimal dialekti Azərbaycan ərazisində daha çox danışılır, mərkəz və cənub dialektləri isə daha çox İranda yayılıb.
Danışanların sayları
13–22 aprel 2009-cu il rəsmi əhali siyahıya alınmasına əsasən ana dili talış dili olan Azərbaycan vətəndaşlarının sayı 68.689 nəfərdir.
Талышский язык — Большая Советская Энциклопедия, БСЭ
Orijinal mətn(rus.)
Талышский язык, язык талышей. Распространён на Ю. Азербайджанской ССР и в сопредельном Иране. Относится к северо-западной группе иранских языков. Имеет несколько говоров, главный из которых — ленкоранский. Язык аналитического строя. Специфические фонетические черты: распространение редуцированного гласного "ъ»; развита ассимиляция гласных. В морфологии наблюдаются флективные черты: формы косвенного падежа имён, ряд простых глагольных форм, например оптатив и аугментированная форма имперфекта. Своеобразна аналитическая форма презенса, образованная от инфинитива. Широко развита система послелогов, часто используемых в сочетании с предлогами. Переходные глаголы в ряде форм прошедшего времени требуют эргативной конструкции предложения. В определительной конструкции определение с показателем -а предшествует определяемому.
Грамматика персидского языка, составленная И. Березиным, профессором Казанского университета. - Казань : тип. Ун-та, 1853. - XVI, 480 с.; 23.
Миллер Б. "Талышский язык". М.. Изд. Акад. Наук. 1953. 268 с.
SSRİ Elmlər Akademiyasının beş cildlik "İran dilçiliyinin əsasları" kitabı ("Основы Иранского языкознания")
Пирейко Л. "Талышский язык", Основы Иранского языкознания Новоиранскне языки. 1991. с.91–175
Пирейко Л. "Талышско-русский словарь". Русский язык. 1976. с.321–352
The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. "Population by language, sex and urban/rural residence: Azerbaijan (2009; All population; Both Sexes)" (ingilis). United Nations Statistics Division. 2015-12-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-26.
Dil ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.
Avqust 05, 2021
talış, dili, tolışə, zıvon, hind, avropa, ailəsinin, hind, iran, qoluna, daxil, talışların, dili, ndən, iranda, əsasən, gilan, ostanı, ərazisində, azərbaycanda, əsasən, azərbaycanın, lənkəran, masallı, astara, lerik, rayonlarında, yaşayan, talışlar, məişətdə, . Talis dili tal tolise zivon Hind Avropa dil ailesinin hind iran qoluna daxil bir dil talislarin dili 2 Talis dilinden Iranda esasen Gilan ostani erazisinde ve Azerbaycanda esasen Azerbaycanin Lenkeran Masalli Astara Lerik rayonlarinda yasayan talislar meisetde istifade edirler Morfologiyasinda fletivlik elametlerine de tesaduf edilir Sintaktik elaqelerde qosma ve onluklerinden genis istifade olunur Tesirli fellerin kecmis zaman formalarinin coxunda cumle erqativ qurulusludur Talis diliOrijinal adi Tolisi Olkeler Azerbaycan IranRegionlar Lenkeran rayonu Lerik rayonu Astara rayonu Yardimli rayonu Masalli rayonu Celilabad rayonu Bilesuvar rayonu Gilan ostani Zencan ostani Erdebil ostaniDanisanlarin umumi sayi 1 000 000 nef 1 TesnifatiNostratik dillerAvrasiya dilleriHind Avropa dilleriHind Iran dilleriIran dil qrupuQerbi Iran dilleri d Simal qerbi Iran dilleri d Talis dili dd dd dd dd dd dd dd Yazi Latin elifbasiDil kodlariQOST 7 75 97 tal 650ISO 639 1 ISO 639 2 ISO 639 3 tlyDilin strukturlarinin dunya atlasi taz tlsAtlas of the World s Languages in Danger 1515Ethnologue tlyELCat 5697IETF tlyGlottolog taly1247 Talis lehceleri Talis dili hind iran qrupunda irani diller qolunun simal qerbi iran dil yarimqrupuna aid Kaspi dil qrupuna daxildir Bu qrupa hemcinin talis diline yeterince benzer gilan gilek dili ve mazandaran dili habele simnan dilleri simnani biyabunaki sengseri sorxeyi efteri lesgedri ve s daxildirler Talis dili umumen diger irani dillerle yeni fars tat tati kurd zaza lur tacik osetin pustu deri beluc ve s dillerle biraz mesafeyle ise hemcinin hind urdu benqal pencabi ve s hind dilleri ile de uzaq yaxin elaqedardir Hemcinin hind avropa dillerinden birisi olmasina gore butun diger hind avropa dilleri ile habele slavyan rus belarus ukrayna cex polyak serb ve s baltik litva latis yunan german ingilis alman niderland isvec norvec island ve s latin roman fransiz italyan rumin ispan portuqal katalan ve s ve s diller ile uzaq qohumdur 3 Mundericat 1 Tedqiqi 2 Qrammatikasi 3 Dialektleri 4 Danisanlarin saylari 5 Hemcinin bax 6 Xarici kecidler 7 IstinadlarTedqiqi RedakteBu dile aid ilk eser 1842 ci ilde Londonda nesr edilib Hemin ilde rus iranisti Aleksandr Xodzkonun Specimens of the popular poetry of Persia adli eseri cap edilib Eserde Iran dilleri qrupunun Xezerboyu dillerinden mazandaran gilek gilan ve talis dillerinden negme numuneleri toplanib Bu numuneler ereb elifbasi ile verilib Bundan basqa mazandaran ve talis metnlerine dil izahati gilek metnlerine ise soz luget izahi verilmisdi Kitabda on bes dordluk bend teqdim edilir Bu negmelerin dili fars edebi dili ile talis danisiq dilinin qarisigindan ibaretdir 4 Talis dili haqqinda rusca ilk melumata Stracevskinin 1848 ci ilde Peterburqda nesr edilmis Ensiklopedik melumat lugeti Spravochnyj enciklopedicheskij slovar eserinin X cildinde rast gelinir Eserde deyilir Talis lehcesi fars dilinin alti esas lehcesinden biridir Talis xanliginda isledilir ve ola bilsin ki buralar hemin dilin vetenidir Ozunun ister qrammatik isterse leksikoqrafik formalarina gore bu dil hissedilecek sekilde basqa lehcelerden uzaqlasir Onun qrammatik formalari fars diline mexsus u yaxud un cem sekilcisinin artirilmasi istisna edilerse ozunemexsusdur ve ne pehlevi ne de her hansi diger dilden torememisdir Bu dil butun nisbi evezlikleri isimden evvel qoyur ve evezliklerin ozleri de onda orijinaldir 5 Talis dili haqqinda ikinci hesab edilen melumati Rusiyada lakin rus dilinde deyil fransiz dilinde Kazan universitetinin professoru Ilya Berezin verir 1853 cu ilde Kazan seherinde Berezinin fars dilinin qrammatikasi kitabi nesr edilir Ele hemin il Kazanda onun Recherches sur les dialectes persans adli kitabi nesr edilir Mutexessisler Iran dialektologiyasi sahesinde rus iranistlerinin ilk eseri kimi hele indiyedek bu esere muraciet edirler O A Xodzkonun eserinde verilmis talis negmelerinden istifade etmisdir I N Berezinin eseri iki hisseden qrammatik ocerk va A Xodzkonun eserinden goturulmus negmelerden ibaretdir I N Berezin yazir ki Iran dialektleri haqqinda tedqiqatlarini ozunun sexsen topladigi oyrendiyi materiallar esasinda aparmisdir lakin kiminle ne vaxt hansi erazide topladigini hec yerde yazmir Eserde talis sozleri tehrif edilir I N Berezin A Xodzkonun eserinden goturduyu dordlukler haqqinda yazir Men burada oxucuya talis gilan ve mazandaran negmelerinin yeni tercumesini teqdim edirem ve onlari tenqidi qeydlerle musayiet edirem Xodzkoda olmayaq talis metnleri onun transkripsiyasi esasinda menim terefimden berpa edilmisdir Eserin qrammatikaya aid hissesinde I N Berezin talis dilinin qrammatikasindan bas acmir Qrammatikanin xususen fel behsi demek olar ki sehv islenir Lakin buna baxmayaraq muellif yazir ki talis dilinde qrammatik qaydalar ciddi sekilde gozlenilmir bele ki adeten felin xeber seklinin demek olar ki butun zamanlari qarisdirilir yeni aorist preteritin yerinde gelecek zaman indiki zamanm yerinde ve s isledilir O daha da ireli gederek yazir Talis dilinde fel en cetin en dolasiq ve en subheli hissedir 6 I N Berezinin eserinden iki il sonra yeni 1855 ci ilde talis dilinin qrammatikasi haqqinda rus dilcisi P F Rissin eseri nesr edilir Evvelki eserlerden ferqli olaraq eser rus dilinde yazilmisdir ve bele adlanir Talislar onlarin heyat terzi ve dili haqqinda O talyshincah ih obraze zhizni i yazyke Zapiski Kavkazskogo otdela Russkogo geograficheskogo obshestva III kniga I N Berezinin eserine nisbeten bu eserin keyfiyyeti xeyli yuksekdir R F Riss uc gun Talisda olmus Lenkeran ve mahalin cenubunda Astarada tedqiqat aparmisdir Bu qisa muddetde o 250 isim ve sifet 70 fel yazmis bir qeder qrammatik material evezlik say zerf ve s toplamis 40 danisiq ifadesi dord dordlukden bendden ibaret talis negmesi ve bir dubeyt yazmisdir Alman iranisti V Heyker 1895 1901 ci illerde Strasburq seherinde cap etdirdiyi Iran filologiyasi kompendiumunda xezersahili dialektler haqqindaki ocerkinde Berezinin eserindeki talis dili materiallarindan istifade edir Qrammatikasi RedakteB V Millerin apardigi tedqiqatlara gore talis dilinde sade cumlede cumle uzvlerinin sirasi umumi halda mueyyen veziyyetlerle mehdudlasir Bele ki butun teyinler ve teyin qruplari hemise hec bir istisna olmadan teyin olunandan evvel gelir Bu halda burada yeni fars dilinde rast gelinen fars izafi adlanan halin tam eksi musahide olunur Normal emosiyasiz nitqde xeber mubtedadan sonra gelir ve cumlenin sonunda durur Cumlenin istenilen uzvu mentiqi vurgu ile ferqlendirile biler oz adeti yerini deyise inversiya ve hetta cumlenin evvelinde islene biler 7 B Miller cumlede soz sirasinin mubteda ikinci dereceli uzvler ve xeber formasinda olmasini gosterir Talis dilinde cumlede soz sirasi kifayet qeder serbestdir adeten mubteda cumlenin evvelinde xeber sonda isledilir vasitesiz tamamliq xeberden evvel gelir vasiteli tamamliq vasitesizden evvel zaman zerfi ise bir qayda olaraq cumleden evvel olur Mes Maski mi botono kitob bevardem Sabah men senin ucun kitab getireceyem Bezi cumlelerde ise yer ve terzi hereket zerfleri xebere baglanir Mes Mi ve kitob kede handedem Men cox kitab evde oxuyuram 8 9 10 Dialektleri RedakteTalis dilinin uc esas boyuk dialekti var simal merkez ve cenub dialektleri Simal dialekti Azerbaycan erazisinde daha cox danisilir merkez ve cenub dialektleri ise daha cox Iranda yayilib Danisanlarin saylari Redakte13 22 aprel 2009 cu il resmi ehali siyahiya alinmasina esasen ana dili talis dili olan Azerbaycan vetendaslarinin sayi 68 689 neferdir 11 Hemcinin bax RedakteTalislarXarici kecidler RedakteAlternativ tarix Qedim azeri dilinin yadigari Talis dili Istinadlar Redakte http www unesco org languages atlas en atlasmap html Talyshskij yazyk Bolshaya Sovetskaya Enciklopediya BSEOrijinal metn rus Talyshskij yazyk yazyk talyshej Rasprostranyon na Yu Azerbajdzhanskoj SSR i v sopredelnom Irane Otnositsya k severo zapadnoj gruppe iranskih yazykov Imeet neskolko govorov glavnyj iz kotoryh lenkoranskij Yazyk analiticheskogo stroya Specificheskie foneticheskie cherty rasprostranenie reducirovannogo glasnogo razvita assimilyaciya glasnyh V morfologii nablyudayutsya flektivnye cherty formy kosvennogo padezha imyon ryad prostyh glagolnyh form naprimer optativ i augmentirovannaya forma imperfekta Svoeobrazna analiticheskaya forma prezensa obrazovannaya ot infinitiva Shiroko razvita sistema poslelogov chasto ispolzuemyh v sochetanii s predlogami Perehodnye glagoly v ryade form proshedshego vremeni trebuyut ergativnoj konstrukcii predlozheniya V opredelitelnoj konstrukcii opredelenie s pokazatelem a predshestvuet opredelyaemomu Talis dilinin leksikasi E Eliyev E Mirzeyev https archive org details cu31924026906168 page n523 SPRAVOChNYJ ENCIKLOPEDIChESKIJ SLOVAR Grammatika persidskogo yazyka sostavlennaya I Berezinym professorom Kazanskogo universiteta Kazan tip Un ta 1853 XVI 480 s 23 Miller B Talyshskij yazyk M Izd Akad Nauk 1953 268 s SSRI Elmler Akademiyasinin bes cildlik Iran dilciliyinin esaslari kitabi Osnovy Iranskogo yazykoznaniya Pirejko L Talyshskij yazyk Osnovy Iranskogo yazykoznaniya Novoiranskne yazyki 1991 s 91 175 Pirejko L Talyshsko russkij slovar Russkij yazyk 1976 s 321 352 The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan Population by language sex and urban rural residence Azerbaijan 2009 All population Both Sexes ingilis United Nations Statistics Division 2015 12 26 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 12 26 Dil ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Menbe https az wikipedia org w index php title Talis dili amp oldid 6085855, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
